МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.................................3
І ТАРАУ Арал теңізінің экологиялық мәселелері.........................5
1.1.Арал теңізінің сипаттамасы...............5
1.2.Арал теңізінің зерттелу тарихы.........6
1.3.Арал теңізінің экологиялық жағдайы....................9
ІІ ТАРАУ Арал теңізі шөл белдеміндегі көгілдір су айдыны......12
2.1 Каспий-Арал каналының ғылыми-техникалық дәлелдемесі.....................12
2.2.Теңізді құтқарудағы болжамдар............................15
2.3. «Арал тағдыры-адам тағдыры».........18
ҚОРЫТЫНДЫ.......................21
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............22
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. 1985 жылы Сырдария мен Әмудария өзендері Арал
Арал теңізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий
Аралды бұрынғы қалпына келтіру үшін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал
Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің
Зерттеудің мақсаты: құрып бара жатқан Арал теңізінің экологиясын жақсартып,
Зерттеу пәні: физикалық география пәні арқылы теңіз жайлы толық
Жұмыс құрылымы мен көлемі:
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, ғылыми жұмысқа (зерттеудің көкейкестілігі,зерттеудің мақсаты,
«Арал теңізінің экологиялық мәселелері» атты бірінші бөлімде қызықты деректер
«Арал теңізі-шөл белдеміндегі көгілдір су айдыны» атты бөлімде теңізді
«Қорытындыда» зерттеудің нәтижелері, негізгі қорытындылар және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар мен
І ТАРАУ Арал теңізінің экологиялық мәселелері
1.1.Арал теңізінің сипаттамасы
Арал - Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе облыстары)
Арал теңізіне Орталық Азияның екі аса ірі өзені (Әмудария
Арал теңізінің аймағының климаты қатаң континентті, құрғақ жылдық жауын-шашынның
1.2.Арал теңізінің зерттелу тарихы
Негізі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы яғни,
Ибн-Хордадабех «Китаби-ал-масалик Вал-мамлик» саяхаттар мен мемлекеттер кітабы атты еңбегінде
Қазақстанның Оңтүстік аймағында жатқан Арал теңізі көлемі жағынан екінші
Ол зерттеуде табиғат компоненттерінің сабақтары туралы идеялар көтеріп, геологиядағы
Арал теңізінің суын, табиғатын жан—жақты зерттеуде орыс ғалымдарының сіңірген
Арал теңізін Сырдария мен Амудария өзенінен бөліп қарауға болмайды.
1.3. Арал теңізінің экологиялық жағдайы
60 жылдардан бастап Арал теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды
Арал аймағының экологиялық жағдайы экономиканың дәстүрлі бағыттарының дамуының мүмкін
Қоршаған ортаны бұза отырып, кез келген қазіргі заманғы қоғам
Аралды сақтап қалу мүмкін бе? 30 жылдың ішінде Арал
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде oрналасқан. Көлемі бойынша
60-жылдардан бастап суармалы жерлердің кеңеюіне байланысты Арал теңізіне келетін
Арал теңізі табиғи температура реттеуші ретінде ауа райына үнемі
Арал теңізінің тартылып, теңіздің маңайындағы аудандардың экологиялық жағдайларының нашарлауының
ХХ-ғасырдың 70-жылдарынан бастап, ғарыштан (космостан) түсірген суреттерде Арал маңынан
Атмосфераға зиянды заттардың шамадан тыс таралуы климатқа да өз
ІІ ТАРАУ Арал теңізі шөл белдеміндегі көгілдір су айдыны
2.1 Каспий-Арал каналының ғылыми-техникалық дәлелдемесі
Арал теңізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий
Аралды бұрынғы қалпына келтіру үшін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал
Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің
Арал теңізін апаттан сақтау үшін көптеген жобалардың ұсынылғаны белгілі.
1. Сыр және Амудария өзендерінің суларын тиімлі пайдалану;
2. Оңтүстіктен солтүстікке карай Возрождение аралын пайдаланып дамба салу.
3. Жел тұрғанда аспаннан тұз жаумас үшін жағалауларға сексеуіл
4. Арал аймағын Иран еліндегідей жер асты суларымен камтамасыз
5. Сібір өзендерінің бір бөлігін Аралға бұру.
Бұл шаралардың теңізді бұрынғы қалпына келтіре алмайтыны анық. Әрине
АҚШ, Жапония, Канада ғалымдарының Арал теңізінің суын бұрынғы деңгейіне
Каспий теңізінен деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп
Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің
Әрине, аталған жоба бойынша бірінші кезектегіканалдың құрылысын 3-4 жылда,
Канал жағалауларынын дамбасын салуды каналды қазу жұмысымен қатар жүргізгенде
Канал Үстірт шоқысынан өтетін болғандықтан Каспийдіңсуын насоспен айдап, оны
Судың булану нәтижесінде Каспийдің тұзы Аралдың түбіне жиналып, оның
Екінші каналдың кұрлысын еліміздің экономикасы бекіп,аяғынан тік тұрып, Аралымыздың
2.2.Теңізді құтқарудағы болжамдар
Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір көгілдір
1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы
Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды.
- жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
- ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
- суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын
- жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және сіды үнемді
- табиғат ресурстарын пайдалануға жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің
Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық
Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл
Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына
Қазіргі арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241 Жарлығымен
Жалпы, адам үшін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ, ертеңін
Арал теңізінің болашағы дүние дүзі халықтарын толғандыруда. Оның бір
2.3. «Арал тағдыры-адам тағдыры»
Арал теңізін қалпына келтіріп жандандыру жөніндегі бірнеше ғылыми болжамдар
Олар:
1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды
3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
4. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
5. Жер асты суларын пайдалану.
6. Арал теңізінің өздігінен табиғи ретттеулерін немесе толысуын күту.
Бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны күттірмейді.
Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім – Қазақстан Республикасының
Орталық Азия елбасыларының 1993 жылдың қаңтарындаТашкент қаласында
Келісімнің арнайы баптарында Арал теңізі айдынындағы экологиялық дағдарысқа байланысты
Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'– Арал мәселелерімен
Алғашқы кезек Өзбекстан Республикасына берілді. Кеңес өзінің атқарушы
Арал теңізін сақтау жөніндегі халықаралық шаралар, Арал апатынан зардап
ҚОРЫТЫНДЫ
Арал өңірінің экологиясы, Арал қасіреті республика аумағынан асып, бүкіл
Қазіргі таңда табиғатқа түсіп отырған ауыртпашылықтың дәрежесі орасан екендігі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы 1998 ж.
2. Г.С. Оспанова., Г.Т. Бозшатаева «Экология» Алматы 2002.
3. Есназарова Ұ.А. Темірбеков А.Т. «Түркі тілдес елдер географиясы»
4. Қ.Н. Жалмишова «Экологиялық білім және тәрбие» Шымкент 2006.
5. Сағымбаев Ғ. «Экология негіздері», Алматылық баспа кабинеті 1995
6. Орынбаева Ғ. «Оқушыларға экологиялық тәрбие беру» Алматы Рауан,
7. Ю.П. Одум «Экология» Мәскеу 1986 ж.
8. П. Аресс «Экология кілттері» Санкт-петербург 1982 ж.
9. А.Ш. Алматьев «Табиғи ортаның дамуы, өзгеруі және қорғалуы».
10. И.Д. Лаптев «Экологиялық проблемалар» Мәскеу 1982 ж.
11. П. Бердокс, Д. Родд «Қоршаған ортаны ластанудан қорғау
12. «Егемен Қазақстан», 2005 жыл 30 қараша
13. «Отырар алқабы», 2002 жыл 15 наурыз.
14. Фейзуллах Будан, «Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі». Анкара
15. Қазақстан Республикасы: Энциклопедиялық анықтамалық «Қазақстан энциклопедиясы» Алматы 2001
16. "Зерде" республикалық ғылыми-көпшілік журнал.
№9. 2002 ж.
17. "Атамекен" газеті 1 қаңтар 2001 ж.