МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Алматы қаласының физика-географиялық сипаттамасы
1.2 Бақылау бекеттерінің сипаттамасы
1.3 Атмосфераны ластау көздері
ТҰЖЫРЫМ
2 АТМОСФЕРАЛЫҚ АУАНЫҢ ЛАСТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУ
2.1 Зерттеу әдістемесі
2.2 Атмосфералық ауаның ластану деңгейінің сипаттамасы
2.3 СО, SO2, NO2 концентрацияларын өлшеу
2.4 Поллютанттардың атмосфералық ауаның ластану деңгейіне әсер етуін моделдеу
2.5 Атмосферада поллютанттардың таралуын есептеу
2.6 Поллютанттардың жерге жақын концентрациясын есептеу
ТҰЖЫРЫМ
3ЛАСТАНУДЫ БОЛЖАУДЫҢ ЭКОЛОГИЯ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
3.1 Шығарындылардың келтірген зияны үшін төлем ақыны анықтау
3.2 Болжаулы мәліметтер бойынша келтірген зиян үшін төлем ақының
3.3 Шығарындылардың эффективті төмендеуін есептеу
ТҰЖЫРЫМ
4 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 Алматы қаласының физика-географиялық сипаттамасы.
Қазақстан Республикасының оңтүстік астанасы-Алматы қаласы өзінің физика-географиялық және табиғи-климаттық
Алматы Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік тау етегінде, Үлкен Алматы
Барлық табиғи белдеулер-солтүстік шекарадан асатын шөлейт даладан оңтүстіктен асатын
Қаланың климаты континенталды болып келеді және тау-алқап циркуляциясының ықпалымен
Күрделі ландшафттық-географиялық шарттар қала келбетінің жаңа жоспарын анықтайды. Қаланың
Алматы қаласының қоршаған ортаның экологиялық жағдайы ауаның ластану деңгейі
Атмосферада жылына бір тұрғын адамға 35 кг зиянды заттектер
Кесте 1 – Тұрғылықты жердің ауасында зиянды заттардың шекті
Ластаушы қоспалардың аталуы Шекті рауалы концентрациялар, мг/м3
Максималды бір жолдық (ШРКм.б.) Орта тәуліктік (ШРКо.т.)
1 2 3
Шаң 0,5 0,15
Күкірт диоксиді 0,5 0,05
Көмір оксиді 5 3
Азот диоксиді 0,085 0,04
Азот оксиді 0,4 0,06
Формальдегид 0,035 0,003
Фенол 0,01 0,003
Бенз(а)пирен
0,1 мкг/м3
Кадмий
0,3 мкг/м3
Мыс
2,0 мкг/м3
Никель
1,0 мкг/м3
Қорғасын
0,3 мкг/м3
Мырыш
50,0 мкг/м3
Күзде және көктемде күкіртті газ концентрациялары, қыста - көмір
Қаланың экологиялық жағдайын құрайтын элементтер комплексінде қорғасын, күміс, сынап,
Қала территориясында экологиялық қиыншылықтарды бақылау үшін мына комплексті көрсеткіштер
Алматы қаласының атмосфералық ауасының экологиялық жағдайы 2005 жылдың 1-ші
Комплексті ластану индексі мына формула бойынша есептелінеді [ 1]
(1)
Мұнда qiор – i затының концентрация периодының орташа көрсеткіші;
Көп мөлшерде шаңдалған аудандар ТЭЦ-1 – 2,0 ШРК, плодоконсервный
Алматыда SO42 -ның ( ТЭЦ, пештердің шығарындысы )
Атмосфералық ауаның ортажылдық ластану динамикасының деңгейі 1990-2000 жылдары ШРК
Сурет 1 1993- 2002 жылдары атмосфераның ортажылдық ластану динамикасының
1.2 Бақылау бекеттерінің сипаттамасы.
Атмосфералық ауаның ластану деңгейін бақылау қоршаған ортаның температурасына тәуелді
Қысқартылған бақылау бағдарламасы бойынша сағат 7 мен 13 зерттеулер
Қолайсыз метеожағдайлар кезінде сынама алу тәулік бойы әр үш
Өндірістік өнеркәсіптер орналасқан жерлерде бақылауларды өткізу үшін кең бағдарлама
Факел астында сынама алу жер бетінен 1,5 м биіктікте
Алматы қаласының ауасын 10-20 тұрақты бекеттер бақылау керек. Ал
Бақылау мәліметтерін талдау нәтижесінде Алматы қаласының ауа бассейнінде формальдегид,
Атмосфералық ауада зиянды заттардың шоғырлануына әкелген таралуға қолайсыз метеожағдайлар
Қалқымалы заттар (шаң). 5 бақылау бекеттерінде шаңның мөлшері ШРК-дан
Күкірт диоксиді. Күкірт диоксидінің орта тәуліктік концентрациясы санитарлық нормадан
Азот диоксиді. Ең жоғары орташа тәуліктік мәндер №9 және
Формальдегид. Атмосферада формальдегидтің құрамы 1,7 ШРК-дан 12,3 ШРК-ға дейін
Фенол. Атмосфераның фенолмен ластануында үлкен өзгерістер белгіленген жоқ 1,7-2,0
Бұрыңғы жылдары ірі өндіріс орындарының атмосфераның ауасын ластаудағы үлесі
Сурет 2 - 2005 жылдың бірінші жартыжылдықта Алматы қаласының
бақылау уақыты Гамма –фонның мәні, мкЗВ/сағ
орташа мәні максималды мәні минималды мәні
қаңтар 0,13 0,16 0,09
ақпан 0,13 0,18 0,09
наурыз 0,14 0,17 0,11
сәуір 0,14 0,17 0,10
мамыр 0,15 0,18 0,11
маусым 0,15 0,19 0,12
1- жартыжылдық 0,14 0,18 0,10
Сурет 2- Алматы қаласының бақылау бекеттерінің орналасуы
Кесте 3 – Алматы қаласының 2005 жылдың 1 тоқсаны
бекет нөмірі Қоспалар аталуы Орташа концентрация Максималды концентрация ШРК-дан
% мөлшерінде ИЗА
мг/м3 ШРК-ң
жоғар-лауы мг/м3 ШРК-ң
жоғарылауы
1 Қалқымалылар 0,20 1,3 0,7 1,4 4 1,32
Күкірт диоксиді 0,024 0,5 0,297 0,6 0 0,48
Көмір оксиді 2,7 0,9 12 2,4 9 0,91
Азот диоксиді 0,063 1,6 0,80 9,4 18 1,79
фенол 0,003 0,9 0,014 1,4 0,8 0,83
формальдегид 0,022 7,3 0,014 0,4 14 13,3
ИЗА5
3
18,1
8
12 қалқымалылыр 0,23 1,5 0,7 1,4 3 1,53
Күкірт диоксиді 0,023 0,5 0,109 0,2 0 0,45
Көмір оксиді 3,9 1,3 12 2,4 19 1,26
Азот диоксиді 0,068 1,7 0,22 2,6 25 1,97
фенол 0,003 1,0 0,013 1,3 1,0 1,00
формальдегид 0,025 8,5 0,062 1,8 21 16,0
ИЗА5
7
21,8
4
25 қалқымалылар 0,14 1,0 0,6 1,2 2 0,95
Күкірт диоксиді 0,027 0,5 0,169 0,3 0 0,54
Көмір оксиді 2,8 0,9 17 3,4 10 0,94
Азот диоксиді 0,048 1,2 0,23 2,7 10 1,27
фенол 0,002 0,7 0,014 1,4 0,5 0,63
формальдегид 0,020 6,7 0,053 1,5 15 11,9
ИЗА5
3
1.3 Атмосфераны ластау көздері
Атмосфералық ауа – түрлі газдардың қоспасы. Оның құрамында 78,08%
Табиғат үшін атмосфералық ауаның маңызы ерекше және әртүрлі. Атмосфера
Өндірістің қарқындап дамуына және отын түрлерінің кең масштабта
Алматы қаласында қазіргі индустриялы өркениетке тән барлық экологиялық проблемалары
Соңғысы күкіртті газға қарағанда үлкен уыттылықпен ерекшеленеді. Мұндай жағдайда
Қала атмосфералық ауасының ластану деңгейінің динамикасын салыстыру үшін 2001-2005
Алматы қаласының 2001-2005 жылдарындағы атмосфералық ауаның ортажылдық ластану деңгейінің
Кесте 4 – Алматы қаласының атмосфералық ауаның ластану деңгейінің
Ингредиенттер 2001 ж 2002 ж 2003 ж 2004 ж
Шаң
Күкірт диоксиді
Көмір оксиді
Азот диоксиді
Азот оксиді
Фенол
Формальдегид
ИЗА
Республика бойынша өндірістердің нарықтық дамуы мемлекеттік масштабтағы бар қиыншылықтарымен
Дамыған мемлекеттерде ортаның ластануының жыл сайын келтіретін зияны жалпы
2001 жылы жылжымалы көздер бойынша 1,4 млн. тонна шығарындылар
Адамдардың қолайсыз экологиялық жағдайларға байланысты ауруға төтеп беретін қабілеттері
Алматы сияқты 1,5 миллион тұрғыны бар еліміздегі ең ірі
Жер жанатты Жетісуда әсем, сұлу, сымбатты, асқар Алатаудың етегіне
Республика бойынша атмосфераны қорғауға – 10%, 80% қоршаған ортаның
Кесте 5 – Алматы қаласының аудандары бойынша зиянды заттардың
Объект атауы Атмосфераға шығарылған зиянды заттардың жалпы көлемі, т/жыл
қатты Газ тәріздес Соның құрамында
Күкіртті ангидрид Күкіртті сутек Көмір тотығы Азот тотығы аммиак
Жалпы қала бойынша 4089,463 15093,921 8615,348 0,015 2698,588 2588,078
Алмалы 312,099 2966,174 1489,695 0 525,172 874,255 1,186
Әуезов 201,677 430,293 27,835 0,004 232,069 19,214 5,053
Бостандық 15,757 42,203 0,474 0 5,033 21,033 0,188
Жетісу 2860,439 8358,946 5613,047 0,011 814,172 1376,681 214,855
Медеу 12,851 28,238 5,415 0 7,120 8,178 0,580
Түрксіб 440,653 2632,944 1282,142 0 910,180 235,722 5,494
Басқа әлеуметтік-экономикалық факторлармен қоса қала қоршаған ортаның негізгі компоненттерінің
Қалаларда ауаны ластайтын негізгі көздерге жылу электростанциялар және электроорталықтар,
Жылу электростанцияларының отынды жағу кезінде атмосфераға шығарылатын негізгі қосылыстар:
Қара металлургия өнеркәсіп өндірістері атмосфераға көмір тотықтарын, шаң, күкіртті
Түсті металлургия ауа бассейініне көп мөлшерде құрамында миниралды шаң
Мұнайөндіру және мұнайхимиялық өндірістерінің өнеркәсіптерінен атмосфералық ауаға күкіртті газ,
Құрылыс өндірістерінің өнеркәсіптеріне тиісті атмосфералық ауаға шаң, күкіртті газ,
Целлюлоза – қағазды өндірістерден ауаға күкіртті сутек, күкіртті газ,
Машина жасау өндіріс өнеркәсіптерінен атмосфераға шаң, азот, көмірсутек тотықтары,
Алматы қаласында улы қалдықтарды шығаратын 50 –ге жуық өнеркәсіптер
Қаланы жылыту 273 қазандықтар соның ішінде ТЭЦ-1 арқылы іске
Шығарындылары жыл сайын өсетін Алматы қаласының ең басты ластаушы
Автокөліктердің атмосфераға тікелей жолмен тигізетін зиянды әсері өңделген газ
Жолдың әсер етуі қала ішінде 100-120 метрге созылады. Қаланың
Жалпы шаң түсуінің 10-40 % күйе құрайды. Күйе дегеніміз
Автокөліктердің щығарынды газдарының ішінде 200 жуық химиялық қосылыстар оның
Нейтрализаторлар мен катализаторлармен жабдықталмаған ескі автокөліктердің қалаға кіруіне тыйым
Автокөліктердің экологиялық қауіпсіздігі оның автокөліктер ағыны ішінде қандай режиммен
Автокөлік толтыру орталықтарын рацирналды орналастыру сұрағы нақты шешімді талап
Стационарлы көздердің ішінен атмосфералық ауаның ластануына үлкен үлес тигізетін
Кесте 6 – ҚР –ң қалалары бойынша атмосфераға шығарылатын
жыл облыстар Барлық стационарлы көздерден түсетін ластаушы заттардың мөлшері
Тазаланбай лақтарылған Тазалау қондырғыларына түсті Ұсталып зиянсыздандырылған
барлығы Олардың ішінен қайта пайданған
2004 РК 21734,0
АЛМАТЫ 127,1 8,1 119,1 111,8 7,6 15,4 6,3
Акмолинск. 372,6 38,2 334,4 319,2 10,7 53,4 10,3
Актюбинск. 182,5 104,6 77,9 74,9 59,7 107,5 57,3
Алматинск. 857,9 25,1 832,8 790,9 1,8 67,0 2,9
Атырауская 118,0 117,8 0,2 0,2 0,0 117,8 99,8
ВКО 1149,0 141,8 1007,4 964,0 703,9 185,3 12,3
Жамбылская 86,6 9,0 77,5 71,5 7,6 15,1 10,4
ЗКО 64,6 58,5 6,0 5,9 2,6 58,7 90,6
Карагандин. 6655,2 993,2 5662,0 5781,6 372,5 1373,6 14,9
Костанайск. 658,7 146,9 511,8 501,7 188,0 157,1 22,3
Кызылорд. 20,1 18,4 1,7 1,2 0,2 18,8 93,5
Мангистаус. 73,8 73,3 0,5 0,4 0,4 73,3 99,3
Павлодарск. 99,56 131,2 9825,5 9449,8 2476,7 506,9 1,3
ЮКО 120,4 24,3 96,2 92,7 88,7 27,7 20,2
2.1 Зерттеу әдістемесі
Газдарды анализдеу үшін АНКАТ 7654-01 қолданылады. Газоанализаторлар ауадағы жұмыс
Газоанализаторлардың түрі- жылжымалы, автоматты.
Газоанализаторлардың жұмыс істеу принципі-электрохимиялық.
Жұмыс істеу режимі-кезеңді.
Сынама алудың тәсілі-күштеп әсер ету.
Кесте 7 - Өлшеу арналарына байланысты газоанализаторлардың шартты атаулары
Белгіленуі Газоанализаторлардың шартты атаулары Өлшеу арнасы
ИБЯЛ. 413411.010 АНКАТ 7654-01 CO+SO2+NO2
ИБЯЛ. 413411.010-01
ИБЯЛ. 413411.010-02
ИБЯЛ. 413411.010-03
ИБЯЛ. 413411.010-04 АНКАТ 7654-02
АНКАТ 7654-03
АНКАТ 7654-04
АНКАТ 7654-05 SO2+NO2
CO+NO2
CO+H2S
CO+SO2
ИБЯЛ. 413411.010-05
ИБЯЛ. 413411.010-06
ИБЯЛ. 413411.010-07
ИБЯЛ. 413411.010-08 АНКАТ 7654-06
АНКАТ 7654-07
АНКАТ 7654-08
АНКАТ 7654-09 NO2
H2S
SO2
CO
Сурет 4 – Газоанализаторлар градуирлеу сұлбасы
2.2 Атмосфералық ауаның ластану деңгейінің сипаттамасы
Қала территориясын түр бойынша бөлу шешілетін мәселенің масштабы мен
Ауаның ластану деңгейін есептеу мен шешілетін мәселенің күрделілігіне қарай
(2)
Қазіргі кезде Алматы қаласының территориясында келесі аудандар бар [1,2,4,5,18].
1. Бес аудан автокөліктер отын жағатын құрылғылар мен өндірістердің
2. Төрт аудан техногенді шығарындылардың қоспасы мен ғарыштық шаңның
3. Экологиялық қауіптілігі жоғары 6 аудан белгіленді; топырақ, қар,
Ерекшеленген жоғары қауіпті экологиялық аудандардың көлемі 17,5 км, бұл
Атмосфераның автокөліктер шығарындыларымен ластану деңгейінің тығыздығына байланысты Алматы қаласының
Жоғарыда айтылғандай қаланы үш позициядан экологиялық аудандарға бөлудің бағалау
Қаланың аудандары бойынша транспорттық аудандардың қызмет етуінің деректі беталысы;
Объектінің экологиялық жағдайын анықтаудағы бағалау:
Ластанудың комплексті индексі, жеке экологиялық ерекшеленген объектілер бойынша орташа
Алматы қаласын жеке аудандарға бөлу үшін қажетті жалпы көрсеткіштер
Қаланың қазіргі экологиялық жағдайын анализдеу қорытындысы бойынша метеорологиялық факторлар
Жоғарыда келтірілген қаланың экологиялық ерекшеліктері және олардан шығатын сұраныстар
1. Автокөліктер шығарындыларымен Wоп ластану деңгейінің жоғарылауына әсер тигізетін
(3)
Жердің рельефін анықтау коэффициентінің үдемелі шамасы жердің 1 км
Әр эколого- көліктік зонаға сәйкес топографиялық жоспар бойынша жергілікті
Жергілікті жер үсті тау түбегінің мөлшері шартты ұзындықтың фактылы
Эксперименталды орнатылған шамалардың базалық мәнінің өзгеруі (
Cтратификациондық факторларды (kl) ескере отырып атмосферада ластаушы заттардың миграция
Kм шамасын есептеу “доза-эффект” тәуелділігінің экспоненциалды мінезі және атмосфераны
Kм= da=1+
Мұнда da-атмосфералық ауадағы ИЗА (АЛИ) шығарындыларының құрамындағы химиялықэлементтер мен
Потенциалды өзін-өзі тазалау әсерін ескеретін kм параметр структурасында маңызды
Атмосфералық ауа потенциалды тазалау коэффициентінің мөлшері мына формула бойынша
(5)
Бұл формуланың алымы бөлігінде метеорологиялық элементтердің өзін-өзі тазалау потенциалды
Сонымен атмосфералық ауаның потенциалды тазалау коэффициентінің формуласын ары қарай
(6)
Рсил және Рос мәндері жылдың қолайлы өткенін
,
мұнда Рі – і-ші метеорологиялық шарттың импирикалық қайталануы мүмкіндігі
Рі мөлшерлі шаманы анықтау үшін жыл бойы жағдайлардың пайда
(8)
Бұл аргументтер бойынша:
мұнда z- үздіксіз шама; t- z шаманың математикалық тосуы.
z1, z2 мәндері Ф(z1) және Ф(z2) арнаулы кестелер арқылы
Жалпылама Wоп көрсеткіш параметрі негізгі микроиетрологиялық, рельефті, стратификационды-климатты факторларды
Wоп параметр мәні минимум мен бір аралығында және Алматының
2. Кеңістік тығыздығы мен белгілі уақыт аралығында автокөлік қарқындылығын
1/сағ км2
мұнда S0=1 км2; N-1 сағат уақыт аралығына келетін автокөлік
3. Заттектерді ескеретін комплексті ластану индексі келесі формула бойынша
Бұл комплексті индекс і-ші ластаушы заттың изоэффективті коэффициенті түрінде
Модификационды критерийлердің нәтижесінде бұл үш экологиялық критерий бойынша Алматы
Бірінші экологиялық қолайлы аймаққа қорғалатын аймақтар кіреді. Олар Алматы
Екінші экологиялық орташа ластанған аймақ – Баумана көшесінен бастап
Үшінші экологиялық тұрақты емес аймақ – жылжымалы көліктерді жөндейтін,
Төртінші экологиялық орташа ластанған аймақ – қаланың оңтүстік бөлігіндегі
Бесінші экологиялық ластанған аймақ қаланың солтүстік бөлігінде орналасқан. Олар
Алтыншы экологиялық “қолайсыз аудан” қаланың орталық бөлігінде өте үлкен
Кесте 8 – Алты эколого-көліктік аудан бойынша Wоп, Ju,
№ Эколого-көліктік аймақ Критерийлі параметрлердің мәндері
Wоп Jи Киэ
1 2 3 4 5
1 Экологиялық қолайлы аймақ 0,45-0,55 0,20-0,3 0,25
2 Экологиялық тұрақты аймақ 0,55-0,65 0,3-0,45 0,25-0,35
3 Экологиялық стационарлы аймақ 0,65-0,75 0,45-0,60 0,35-0,45
4 Экологиялық орташа аймақ 0,75-0,85 0,60-0,80 0,45-0,55
5 Экологиялық ластанған аймақ 0,85-0,95 0,80-0,90 0,55-0,75
6 Экологиялық қолайсыз аймақ 0,95-1,0 0,90-1,0 0,75-1,0
Сонымен алты эколого-көліктік аймақтың әрқайсысы үш критерийлі комплексті параметрлармен
2.3 CO, SO2, NO2 концентрацияларын өлшеу
Газоанализаторлардың қолдану ережелері:
1) қоршаған ортаның темпервтурасы минус 5-тен плюс 45-ға дейін;
2) ауаның
3) атмосфералық қысым 84-тен 106,7 кПа дейін (630-дан 800
4) өндірістік вибрация (5-35) Гц жиілікпен және 0,35мм-ден аспайтын
5) сыртқы бірқалыпты ауыспалы магнит алаңының
6) сыртқы бірқалыпты ауыспалы электр алаңының
Климаттық факторлардың әсер ету шыдамдылығына байланысты газоанализаторлар УХЛ категориясы
Механикалық әсер етуге беріктілігі бойынша газоанализаторлар L1 ГОСТ 12997-84
Қоршаған ортаның әсер етуінен қорғалуы бойынша газоанализаторлар жай түрде
Техникалық сипаттама
Массалық концентрацияларды өлшеу диапазоны, мг/м3;
Көмір оксиді (CO) арнасы үшін 0-ден 50;
Күкіртсутек (H2S) арнасы үшін 0-ден 20;
Күкірт диоксиді (SO2) арнасы үшін 0-ден 20;
Азот диоксиді (NO2) арнасы үшін 0-ден 10.
Газоанализаторлардың көрсету диапазоны, мг/м3:
СО арнасы үшін 0-ден 100;
H2S арнасы үшін 0-ден 40;
SO2 арнасы үшін 0-ден 40;
NO2 арнасы үшін 0-ден 20.
Газоанализаторлар әр өлшеу арнасы бойынша тұрақты тоқтың (0-1,0)В ГОСТ
Газоанализаторлардың номиналды функциясы мына түрде:
(8)
мұнда Uшығ –шығарынды газдың мәні, тұрақты тоқтың
Сшығ – массалық концентрацияның мәні, мг/м3; к-номиналды эффект
Кесте 9
Өлшеу диапазонының соңғы мәні, Ск, мг/м3 Номиналды коэффициент К,
10 0,1
20 0,05
50 0,02
Газоанализаторлардың абсолютті қателігінің шекті мәні , мг/м3:
СО арнасы үшін: (5+0,1Свх) (мұнда Свх- өлшеу
SO2 арнасы үшін: 0,75 0-ден 3 мг/м3 диапазонында;
(0,2+0,19Свх) 3-тен 20мг/м3 диапазонында;
NO2 арнасы үшін: 0,5 0-ден 2мг/м3 диапазонында;
2-ден 10мг/м3 диапазонында.
2.4 Поллютанттардың атмосфералық ауаның ластану деңгейіне әсер етуін моделдеу
Атмосферада SO2, CO, NO2 концентрациялары табылды. Бұл зиянды заттардың
Кестеде факторлар деңгейі көрсетіліп, латын квадраты негізінде жіктелген. Ортаның
Кесте 10 –Факторлы кеңістіктің ауданы
факторлар факторлар деңгейі
1 2 3 4 5
Концентрация
SO2, x1, мг/м3 0,010 0,015 0,020 0,025 0,030
Концентрация
СО, х2, мг/м3 1,0 1,2 1,5 2,0 2,1
Концентрация
NO2, x3, мг/м3 0,02 0,02 0,022 0,023 0,024
Ұзақтылық,
х4 , мин 2 4 10 15 20
Температура,
х4, 0С 10 20 25 30 35
Заттектер түрі
Сурет 3 –Атмосферада ең көп мөлшердегі поллютанттардың концентрациялары
Кесте 11 – Факторлы кеңістіктің ауданы
Факторлар Факторлар деңгейі
1 2 3 4 5
Концентрация SO2 , мг/м3 х1 0,010 0,015 0,020 0,025
Концентрация
СО, мг/м3 х2 1,0 1,2 1,5 2,0 2,1
Концентрация
NO2, мг/м3 х3 0,02 0,021 0,022 0,023 0,024
әсер ету ұзақтығы, мин, х4 2 4 10 15
Температура, 0С, х5 10 20 25 30 35
Кестеде эксперименттің жоспарлау матрицасы келтірілген
Анықталған факторлардың қоршаған ортаның ластану деңгейіне әсер етуін суреттейтін
-0,67х4^0,15,
У5=70,8+0,8X5,
Кесте 12 - Өнеркәсіптің әсер етуінің жоспарлау матрицасы
тә-
жі-рибе
№ Факторлар деңгейі Факторлар мәндері Ластану
деңгейі
Х1 Х2 Х3 Х4 Х5 Х1
мг/м3 Х2
мг/м3 Х3
мг/м3 Х4
мин Х5
С0 Уэ Ур
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 1 1 1 1 1 0,01 1,0 0,02
2 1 3 3 3 3 0,01 1,5 0,022
3 1 2 2 2 2 0,01 1,2 0,021
4 1 5 5 5 5 0,01 2,1 0,024
5 1 4 4 4 4 0,01 2,0 0,023
6 3 1 3 2 5 0,02 1,0 0,022
7 3 3 2 5 4 0,02 1,5 0,021
8 3 2 5 4 1 0,02 1,2 0,024
9 3 5 4 1 3 0,02 2,1 0,023
10 3 4 1 3 2 0,02 2,0 0,02
11 2 1 1 4 3 0,01 1,0 0,021
12 2 3 5 1 2 0,015 1,5 0,024
13 2 2 4 3 5 0,015 1,2 0,023
14 2 5 1 2 4 0,015 2,1 0,02
15 2 4 3 5 1 0,015 2,0 0,022
16 5 1 5 3 4 0,03 1,0 0,024
17 5 3 4 2 1 0,03 1,5 0,023
18 5 2 1 5 3 0,03 1,2 0,02
19 5 5 3 4 2 0,03 2,1 0,022
20 5 4 2 1 5 0,03 2,0 0,021
21 4 1 4 5 2 0,025 1,0 0,023
22 4 3 1 4 5 0,025 1,5 3,0
23 4 2 3 1 4 0,025 1,2 0,022
24 4 5 2 3 1 0,025 2,1 0,021
25 4 4 5 2 3 0,025 2,0 0,024
G=
91,4
мұнда:
1 G – генералды орташасы (91,4) ;
2 Уэ – эксперименталды деңгейі;
3 Ур – есептеу деңгейі.
Анықталған факторлардың қоршаған ортаның ластану деңгейіне әсер етуін суреттейтін
Жалпылама теңдеу:
Уоб = (79,2+1,18*10-3X1)*(90,2-0,92X2)*(86,7+0,13X3)*(1-e-0,67*x4^0,15)*(70,8+0,8X5),
мұнда:
R – корреляция коэффициенті (0,8);
tr – мағыналы коэффициент (7,4);
Атмосфераны ластау деңгейінің формуласы:
ИЗА
Сурет 4 - Әсер етудің жеке тәуелділіктері:
концентрацияның а – SO2; б – СО; в –
Бөлек факторлардың қоршаған ортаның ластану деңгейіне әсер етуін анықтайтын
у1=79,2+1,18*10-3X1;
СО үшін:
у2=90,2-0,92*X2;
NO2 үшін:
У3=86,7+0,13*X3;
Сынама алу ұзақтылығының (X4) әсер ету келесі теңдікпен анықталады:
у4=1-e-0,67*x40,15;
Температураның әсер етуі келесі теңдікпен өрнектеледі (X5 фактормен):
у5=70,8+0,8*X5;
(1)-(5) теңдіктер негізінде (6) жалпылама теңдік алынды. Ол зерттелген
Уоб=1/91,4+4(79,2+1,18*10-3X1)*(90,2-0,92X2)*(86,7+0,13X3)*
(1-e-0,67*x40,15)*(70,8+0,8X5);
R=0,8; tr=7,4
Атмосфераның негізгі ластаушы концентрациясының өзгеруіне байланысты (6) теңдіктің нәтижесінде
(1)-(5) жеке функцияларын зерттеу барысында ең қатты әсер ететін
2.5 Атмосферада поллютанттардың таралуын есептеу
Фондық концентрация Сф (мг/м3) қолдану жолымен ауаны ластау есептерінде
Зиянды заттың жердегі концентрациясының максималды мағынасы См