МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ПРЕЗИДЕНТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 11
1.1 Президент ұғымының түсінігі 11
1.2 Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық көзқарастары 18
1.3 Президенттік басқару нысанының түрлерінің сипаттамасы 24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ 30
2.1 Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдері 30
2.2 Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі, сайлау және оны
3 ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ БЕКІТІЛГЕН ӨКІЛЕТТІЛІГІ 53
3.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы сипаттамасы 53
3.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруды
3.3. Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және сот
ҚОРЫТЫНДЫ 85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 88
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде президент ұғымы және оның
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан
Еліміздің Президенті Н.Назарбаев: «Біздің өмірімізді түбегейлі өзгертіп, Қазақстан тәуелсіздікке
Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің алдында келелі жаңа
Егемен Қазақстанда біршама қысқа мерзімнің ішінде екі Негізгі Заң
Жаңа Конституцияны әзірлеу үшін отандық заң ғылымының күллі қуаты
Халық өзінің егемен құқын пайдаланып, қабылдаған Конституция қол сұғылмас
Конституциялық құрылыстың осынау кезеңінде біз алдымызға аса күрделі, сан
Қазақстан халқы Конституцияға дауыс беру арқылы сол уақытта объективті
Президенттік басқару нысанының ауқымында Мемлекет басшысының мәртебесі оның «ахуалды»
Біз, мемлекеттік биліктің заңнамалық атқарушылық және сот тармақтарының ара
Қазақстанның біртұтас халқы мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып табылатыны
Президенттік басқару нысаны халықтың еркіне негізделіп қана қоймайды. Ол
Бұл жағдайлардың барлығы Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің теориялық мәселелерін,
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Конституциялық құқық теориясындағы маңызды мәселелердің
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында мемлекет басшысының конституциялық құқықтық мәртебесіне,
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты
президенттік басқару нысанының түрлерін саралау;
Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдеріне талдау жасау;
Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі, сайлау және оны лауазымнан
Президенттің Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген өкілеттілігін саралау;
Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарының
Республиканың Президентi - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң, Конституцияның
Зерттеу жұмысының объектісі. Диссертациялық зерттеудің негізгі объектісін конституциялық құқық
Зерттеу жұмысының пәні. Диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу пәнін нақты
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік базасын 30
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың басты арқауы болып
Зерттеу жұмысында қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Диссертациялық жұмыста қорғауға шығарылатын негізгі байлам-түйіндер:
- Қазақстан Республикасының Президенті конституциялық нормаларды жүзеге асыру ісіне
- Қазақстан Республикасының Президенті және Парламенті тікелей де және
- Конституциялық Кеңес конституциялық нормалардың жүзеге асуын қамтамасыз етуші
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты жазу барысында магистрант
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы
Диссертациялық жұмысты жазу барысында автор отандық ғалымдар С.З. Зимановтың,
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық норманы жүзеге асырудың әр қырымен
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының негізгі
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдары жоғарғы заң оқу
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыру мәселесіне қатысты
Жұмыстың сыннан өтуі. Жұмыстың негізгі ғылыми нәтижелері мен байлам-түйіндері
1. Қазақстан Республикасындағы президенттік басқару нысанының қалыптасуы. Жас Тұран-2009
2. Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық көзқарастары. «ХХІ
3. Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдері. «ХХІ ғасырдағы жоғары
Зерттеу нәтижелері 3 халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарында мақала ретінде
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден, 3
1 ПРЕЗИДЕНТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Президент ұғымының түсінігі
Президент сөзі латын тілінен аударғанда «president» – «алдында отыратын»,
Баскарудың республикалык нысаны елдерінде мемлекет басшысы президент болып табылады.
Президентті тікелей сайлау президенттік республикаларды жүргізіледі. Президенттік республикаларды мемлекет
Президентті жанама сайлауда президенттік республикаларда жүргізіледі. Бұл сайлау түрінде
Көпдәрежелі сайлаулар. Президентті сайлаудың мұндай жүйесі Праламенттік республикаларда
1. Президентті тек парламент сайлайды (Израйл мемлекеті, Түркия мемлекеті,
2. Президентті сайлау үшін сайлаушы коллегиясы құрылады. Ол әдетте
3. Кейбір федеративтік мемлекеттерде президент коллегия арқылы сайланады. Бірақ,
Осы қарастырылған парламенттік үш республиканың президент сайлауында мемлекет басшысының
Енді мемлекеттік тәжірибеге сүйене отырып, басқарудың республикалық нысанына өтейік.
Сондай-ақ, президент егер Ресей Федерациясының атқарушы билік органдарының шығарған
Көптеген шетел Конституцияларын құқықтық салыстыру әдісімен талдаудың негізінде мемлекет
Сөйтіп, конституциялар барлық парламентаралық органдарға мемлекет басшысының үкіметті құруға
Сайып келгенде, дүние жүзіндегі барлық елдеде мемлекет басшысы заңды
1) егер үкіметтің ұсынған жаңа бағдарламасын Сейм тапсырылғаннан кейін
2) үкіметке сейм тікелей сенімсіздік білдірсе, онда үкімет ұсыныс
Қырғыз Республикасы Конситуциясының (1993 жылғы) 46-бабында Президент Жоғарғы Кеңесті
Түркіменстан Конституциясының (1992 жылғы) 64-бабына сәйкес президент, егер мәжіліс
Өзбекстан Республикасының Конституциясының (1992 жылғы) 95-бабына сай егер Өзбекстан
Мемлекет басшысына заң шығару ынтасы құқығы берілген. Ол көбінесе
Заң шығару тәжірибесінде, айталық АҚШ та президенттік жолдаудың үш
Шетелдердің конституциялық (мемлекеттік) құқығы Ветоны үш түрге бөледі:
Абсолюттік немесе резолютивті вето – мемлекет басшысы парламент қабылдаған
Салыстырмалы немесе кейінеге қалдырушылық ветосы – парламент тарапынан жеңіп
Іріктелген вето – өте сирек кездесетін құбылыс. Мұндай жағдайда
Көптеген елдердің мемлекет басшысына, әдетте, жоғары палата мүшелерін тағайындау
Ал,сыртқы саяси өкілеттік барлық елдердің конститутцияларында біркелкі. беріледі. Әрине,
Коптеген елдердің конститутциялары мемлекет басшысына соғыс жариялап, бітім жасауға
Сондай-ақ, елдің барлық аумағында немесе бір бөлігінде төтенше
Мемлекет басшысы, әдетте, кешірім жасау, жазаны жеңілдету немесе айырбастау,
Көптеген елдерде мемлекет басшысының актісі тек премьер-министр не болмаса
Бельгия Конститутциясында корольдің бірде-бір актісі, егер соны ұсынған министрдің
Дегенмен, коптеген елдерде мемлекет басшысыныңқызметіне нұқсан келтіріп, шектейтін заңдар
Сонымен қатар дүние жүзілік тәжірибеде мемлекет басшысына ықпал жасайтын
Импичмент институты көптеген таяу шетел елдерінде де енгізілген. Оған
Беларус Республикасы Конституциясының 104 бабы бойынша президент конституцияны бұзған
Президент тарапынан конституцияның бұзылғаны жайлы қорытындыны Конституциялық Сот береді.
«Қырғыз Республикасы Конституциялық Соты Жоғарғы Кеңес депутаттарының жалпы санының
Литва Республикасының Конституциясы қарастырған заң бойынша Республика президенті, Конституциялық
1.2 Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық көзқарастары
Мемлекет – қоғамның саяси (халықтық) билігінің ерекше ұйымы. Оның
Әлемде 200-ден астам мемлекет бар екені бәрімізге мәлім. Оларды
Адамзат баласының өмірінде ежелден орныққан құндылық – мемлекет мәселесі.
Халық пен мемлекет жайлы кешенді тұжырымдама байырғы түркі жазуында
Қос құндылық – халық пен мемлекеттің жарасымды үйлесімділікпен ілгерілеуіне
Басқару нысаны мемлекет нысаны түсінігінің анағұрлым кең мағынадағы маңызды
Осыған орай біз, басқару нысаны түсінігі жөнінде біраз Қазақстан
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Қазақстанды Президенттік басқару нысанындағы
Т.А. Ағдарбеков, мемлекет басқару нысанына кең түсінік береді, оның
З.О. Ашимовтың пікірінше, «басқару нысаны дегеніміз мемлекеттік билік
Ал, С.Д. Баққұлов болса, басқару нысанына оның жоғарғы, орталық
Ежелгi грек ойшылы Платонның (б.э.д. 427—347) «Мемлекет» атты еңбегiнде
Аристотельдің пікірінше, мемлекет нысаны билеушілердің санымен (біреу, аз ғана
Полибий (б.э.д. 210—123) «Қырық кiтаптағы тарих» еңбегiнде мемлекеттiң пайда
Ежелгі грек ойларының дәстүрлері негізінде Цицерон мемлекеттік құрылымның әртүрлі
Аристотельдің мемлекет туралы ілімін терең меңгерген Ф.Аквинский саяси форманың
Мемлекеттің басқару нысаны туралы ойларында Макиавелли антикалық заманнан сақталып
Макиавеллидің көзқарасы бойынша, мемлекеттің шын мәнінде таза күйіндегі жақсы
Спинозаның саяси-құқықтық ілімінде мемлекет нысаны мәселесіне де едәуір коңіл
Демократиялық мемлекетке қанша бейім тұрғанымен, Спиноза сол дәірдегі саяси
Адамдардың белгілі бір сайланбалы тобының қолында болып табылатын жоғары
Спиноза аристократиялық республиканың федеративті формасын артық деп таниды. Өйткені,
«Мемлекет басқару туралы екі трактат» еңбегінде Дж. Локк өзінің
Мемлекеттік басқару нысанында абсолюттік монархияға бүйрегі бұрған француздың ұлы
Ол мемлекеттік басқару нысаны мен билік институттарын және оның
Француз ағартушылығының көрнекті өкілдерінің бірі – Шарль Луи Монтескье
Ал, Жан Жак Руссо – атқарушы билікті кімнің атқаратына
Джон Адамс – монархия, аристократия, демократия сияқты басқарудың қарапайым
Мемлекеттік биліктің үш саласының өзара әрекетінің ұйымдастырылуын ол Цицеронның
18-19 ғасырдың неміс философиясының көшбастаушысы және құқықтың қазіргі теориясындағы
1.3 Президенттік басқару нысанының түрлерінің сипаттамасы
Басқару нысанын анықтау кезінде мына төмендегі мәселелер ескеріледі: 1)
Дүние жүзінде мемлекетті басқарудың екі нысаны бар. Олар: монархия
Монархия термині грек тілінен аударғанда («монос»- бір, «архе» -
Монархия басқарудың нысаны ретінде мемлекетте бір адамның – монархтың
Монархия мемлекеттіліктің дамуының пайда болған кезінен күні бүгінге дейін
Ежелгі монархиялар (шығыс деспотиясы, ежелгі рим монархиясы) бір басқа
Монархия абсолютті және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолюттік монархияға
Конституциялық монархия екі түрге бөлінеді: дуалистік және парламенттік.
Дуалистік монархияда екі саяси ұйым – феодалдық монархия мен
Парламенттік монархияда монарх билігі заң шығару процессінде болсын, мемлекет
Қазіргі кезеңде басқарудың монархиялық нысаны кеңінен тарған. Ұлыбритания, Швеция,
Бүгінгі күндері монархиялық басқару нысанын кеңінен пайдалану, басқарудың осы
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе басқару нысаны ретінде монархияға мына
монарх (король, император, патша, хан, шах) бейнесінде мемлекеттің дара
монарх өзінің функциясын мұралық жолмен, туыстық құқығы жолымен, кейде
монархтың өз қызметін мерзімсіз, яғни өмір бойы атқаруы;
монархтың ішкі және сыртқы қатынастарда мемлекетті кепілдік (мандат) бойынша
монархтың өзінің әрекеті мен қылығына заңмен көзделген жауаптылығының болмауы.
Республика (латын сөзінен – мемлекеттік, қоғамдық іс) – басқару
Республика үшін басқару нысаны ретінде мемлекеттегі жоғарғы биліктің заңмен
Республиканың, тұтастай алғанда мемлекеттіліктің өзі сияқты, тарихы ұзақ, алайда
Бүгінгі күні республика өмірді демократияландыру процестеріне мүмкіндік туғызатын құқықтық
Көріп отырғанымыздай, дамудың ұзақ жолынан өте отырып, республика түрленді,
Қазіргі республикаларды парламенттік және президенттік деп бөледі. Аталған республикаларда
Парламенттік республикада жоғары билік органдары жүйесіндегі түйінді орындардың бірін
Президенттік республиканың басты сипаты – президент қолына мемлекет басшысы
Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі Америка Құрама
Тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі төмендегідей 6 негізгі ережелерден
Барлық штаттар тең құқыққа ие болады. Жалпы халықтық үкімет
Басқарудың үш органы жүзеге асады. Олардың бірі – заңдар
Заң алдында барлық азаматтар тең, бай да, кедей де,
Үкімет адамдардың емес, заң өкіметіболуы тиіс. Заңнан жоғары ешкім
Халық конституцияны өзгерте отырып, үкімет билігін өзгерте алады.
АҚШ аумағында АҚШ-тың конституциясы, конгресс заңдары мен келісім-шарттары ең
Президенттік республиканың айрықша ерекшелегі – мемлекет басшысының өте күшті
Осылайша, республиканың қоғамдық-саяси және мемлекеттік-құқықтық ерекшеліктерімен мына төмендегі жағдайлар
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ
2.1 Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдері
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгеруі жағдайында негізгі мәселе
Егемендікті нығайта келе, алдымыздан басқа бір мәселе – мемлекеттілігіміздің
Тарихқа көз салсақ, Конституция қабылдап, соның негізінде қызмет ету
Бірақ, шын мәнінде ел өмірінің басты әрі нақты реттеуші
1993 жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда еліміз егемен, демократиялық ел
Бірақ, аз уақыт өтпей-ақ оның кемшіліктері көріне бастады. Ол
Қазақстанда республикалық басқару нысаны бекітілді. Парламенттік құрылыс, мемлекеттік биліктің
Қазақстан Республикасы саяси даму процессінде квазипарламенттік республикадан президенттік республикаға
Бірінші кезеңде (1990-1993 жж.) советтік типтес квазипарламенттік республикадан, кейіннен
Бірақ, сол кезеңдегі мемлекеттің жоғарғы өкілді органында кәсіби
Сол кезеңдегі Қазақстанның басқару нысанының спецификасы жөнінде, қазақстанның мемлекеттік
Екінші кезең (1993-1995 жж.) барлық формальды белгілеріне сәйкес аралас
Алайда аталған Конституцияда президенттік басқару нысаны бекітілген жөнінде ешнәрсе
Үшінші кезең (1995-2001 жж.) 1995 жылы жаңа Конституцияның қабылдануы,
Төртінші кезең (2001 жылдан бастап) президент институтының дамуы байқалады.
Әлемдік саяси тарих теориясында белгілі, мемлекет басқару нысанының екі
Монарх, президент секілді мемлекетті заңды (легитимді) түрде басқарады. Мысалы,
Айтылғандар белгілі бір мемлекеттің басқару нысанының тиімділігі емес, мәселе,
Билік институтының осындай тарихи басқару нысанына бөлінуі қазіргі таңда,
Парламенттік жүйеде, мемлекет басшысы президент немесе монарх болып табылады,
Іс жүзінде басқарудың парламенттік жүйелерінде өкілеттіліктің басым көпшілігі, ресми
Парламенттік басқару нысанының тағы бір кемшілігі үкіметтің тұрақсыздығы, кейбір
Парламенттік басқару нысанының жоғарыда келтірген кемшіліктерін айта отырып, президенттік
Президенттік республиканың классикалық түрі, мемлекет басшысы ретінде президент қызметімен
Латын Америка және Африка елдерінің тәжірибесіне жүгінсек, атқарушы биліктің
Президенттік республиканың американдық моделінен басқа, қазіргі таңда Батыс және
Президенттік республикалардағы мемлекет басшысы, көптеген конституциялық құзыреттермен бөлінген, ол
Көптеген парламенттік республикаларда мемлекет басшысы бірнеше сатыдан тұратын сайлау
Президенттік және парламенттік басқару нысанынан басқа әлемде, жартылай президенттік,
Президенттік мемлекеттің парламенттік мемлекеттен артықшылығы – мұнда билік түрлері
Сонымен қатар, Н.А. Сахаров атап өткендей, кез-келген басқару жүйесінің
Қазақстанда Президент институты КСРО ыдырар алдында бірер ай бұрын
Қазақ КСР Президенті мәртебесінің мұндай жағдайы КСРО ыдырағанша, Қазақ
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланған кезден Президенттік институты қалыптасуының екінші
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1993 жылғы желтоқсанда Президентке заң
1995 жылы 30 тамыздағы республикалық референдумда мемлекеттік билік жүйесінің
Конституция бойынша, Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң
Қазақстан Республикасының Президентiн конституциялық заңға сәйкес жалпыға бiрдей, тең
Қазақстан Республикасының Президентi:
Қазақстан халқына елдегi жағдай мен Республиканың iшкi және сыртқы
Республика Парламентiне кезектi және кезектен тыс сайлау тағайындайды; Парламенттiң
Парламент Палаталарының кезектен тыс бiрлескен отырыстарын шақырады; Парламент Сенаты
Парламенттiң келiсiмiмен Республиканың Премьер-Министрiн қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады;
Парламенттiң келiсiмiмен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң Төрағасын қызметке тағайындайды,
Парламент Сенатының келiсiмiмен Республиканың Бас Прокурорын және Ұлттық қауiпсiздiк
Республика дипломатиялық өкiлдiктерiнiң басшыларын тағайындайды және керi шақырып алады;
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнiң Төрағасын және
Республиканың мемлекеттiк бағдарламаларын бекiтедi;
Республика Премьер-Министрiнiң ұсынуымен Республиканың мемлекеттiк бюджетi есебiнен ұсталатын барлық
Республикалық референдум өткiзу жөнiнде шешiм қабылдайды; келiссөздер жүргiзедi және
Республика Қарулы Күштерiнiң Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады, Қарулы
Республиканың мемлекеттiк наградаларымен наградтайды, құрметтi, жоғары әскери және өзге
Республиканың азаматтығы, саяси баспана беру мәселелерiн шешедi; азаматтарға кешiрiм
Республиканың демократиялық институттарына, оның тәуелсiздiгi мен аумақтық тұтастығына, саяси
Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауiпсiздiгiне сырттан тiкелей
Өзiне бағынысты Республика Президентiнiң Күзет қызметiн және Республикалық ұланды
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк Хатшысын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады,
Қауiпсiздiк Кеңесiн, Жоғары Сот Кеңесiн және өзге де консультативтiк-кеңесшi
Республиканың Конституциясы мен заңдарына сәйкес басқа да өкiлеттiктердi жүзеге
Қазақстан Республикасы Президенті мәртебесінің аталған қағидалары президенттік басқару жүйесі
1998 жылы қазан айында Президент Н.Ә.Назарбаев конституциялық реформа өткізу
Сонымен қатар, 2007 жылы 21 мамырда Конституцияға енгізілген өзгерістер
2000 жылы 27 мауысымында Қазақстан Республикасының Парламент палаталарының біріккен
Қазақстандағы президенттік басқару нысанының қалыптасуы мен нығайуын анализ жасау
Бірінші. Еліміздегі президент институтының дамуы жоғарыда атап өткендей, бірнеше
Казақстанда президенттік басқару нысанының қалыптасуы – еліміздің тарихи даму
Екінші. Қазақстан транзиттік қоғам болғандықтан легитимдік күшті негізі салынған
Қазақстандағы әлеуметтік-саяси реформалар кезеңіндегі басқару нысанындарының ең тиімділігі президенттік
Үшінші. Президенттік басқару нысанының елімізде сақталынуы, қазіргі таңдағы конституциялық
Төртінші. Қазақстандағы президенттік басқару нысанының тиімділігі, Президент саяси-конституциялық аренада
Қазақстандағы президенттік билік – мемлекеттік билік пен басқарудың ғана
Сонымен, президент институтының Қазақстанның дамуындағы маңызды орын алады және
2.2 Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі, сайлау және оны
Мемлекеттік органның Конституциямен белгіленетін құқықтық мәртебесі мемлекеттік билік органдары
Н.Ә. Назарбаев басқарудың президенттік жүйесін: «мемлекеттің бүгінгі тандағы басшыларының
Көрсетілгендерден басқа, Қазақстан Республикасының Конституциясы Президенттің мемлекеттегі авторитарлық басшыға
Қазақстан Республикасы Президенті халық пен мемлекеттік биліктің, Конституцияның мызғымастығының,
Президентті сайлау және оны лауазымнан кетіру тәртібін қарастырайық. Қазақстан
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Президент болып жалпыға бірдей, тең
Конституция Президенттікке кандидат алдына қойылатын негізгі талаптарды белгілеп берді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша рұқсат етілетін ең
Қазақстан Республикасы Конституциясы Президенттікке үміткер адам, міндетті түрде тумысынан
Конституцияда Қазақстанда кемінде 15 жыл тұру қажеттігі Қазақстан Республикасының
Конституция Қазақстан Республикасы Президенттігіне мемлекеттік (қазақ) тілді еркін меңгерген
«Сайлау туралы» заң күші бар Жарлық Президент лауазымына үміткерге
Қазақстан Республикасының Конституциясы Президент сайлауының негізгі кұқықтық бастауын белгілейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы Президентті сайлау үшін барынша көпшілік дауыстың
«Қазақстан Республикасының сайлау туралы» Заңы Президент сайлауы тәртібін егжей-тегжейлі
Қазақстан Республикасы Конституциясы бір адамның Республика Президенттігіне қатарынан екі
Қазақстан Республикасы Конституциясында Президентті сайлаудың негізгі құқықтық бастамасы белгіленген.
Конституция бүкіл халық сайлаған Президенттің лауазымына кірісу рәсімін де
Президенттің басшы және жоғары лауазым иесі ретіндегі жоғары құқықтык
Қазақстан Республикасы Конституциясының 46-бабына сәйкес мемлекет басшысы ретінде Президент
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Президентті лауазымынан босату және
Осы үшін Парламент Президентті лауазымынан кетіруі мүмкін. Қазақ КСР-ының
Кінә тағу және оны тергеу туралы шешім Мәжіліс депутаттарының
Мұндай жағдайда Президенттің мемлекетке опасыздык жасағаны туралы мәселе көтерген
Қазақстан Республикасы Конституциясының 63-бабында көзделген жағдайда Президент Парламентті тарата
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Вице-президент лауазымын қарастырған еді.
Конституция республика Президентінің лауазымына кірісуіне байланысты шектеушілікті белгілейді. Президенттің
2000 жылғы 20 шілдеде «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы»
«Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы» Конституциялық заң Н.Ә. Назарбаевтың
1. Ол Қазақстан халқына, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға
2. Ол өзінің өкілеттіктерін атқаруды тоқтатқаннан кейін де Қазақстан
Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің занды қызметіне кедергі жасауға жол
Н.Ә. Назарбаевтың ерекше еңбегін атап өту құрметіне «Қазақстан Республикасының
Заңда Президентке ешкімнің тиіспеушілігі туралы ерекше айтылған. Ол мемлекетке
Сонымен қатар, 2007 жылдың мамыр айында конституциялық реформалар жүзеге
Заң жобасы бойынша баяндаманы бірлескен комиссияның және Сенаттың Мемлекеттік
Содан кейінгі комиссия тарапынан қызу талқыға түскен мәселе тұтқындауға
Заңдық құжатты талқылау барысында Парламент депутаттары тарапынан 57 ұсыныс
Осы ретте процедура бойынша сөз алған Мәжіліс депутаты Ұ.Қараманов
Соңынан сөз алған Мәжіліс Төрағасы О.Мұхамеджанов еліміздің саяси тарихында
Демократия – өркениеттің негізі. Кез келген еркін қоғам орнатамын,
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардың нәтижелері Қазақстанды әлеуеті мықты,
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, өркениеттік талапқа сай даму тек
Еркін демократиялық қоғамды дамыту арқылы біз тәуелсіз еліміздің саяси
Ал енді талқылау барысында туған депутаттар ұсынысын уақыт талабымен
Еліміздің көпұлттылығы және ұлттар арасындағы татулық пен бірлік біздің
3. ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ БЕКІТІЛГЕН ӨКІЛЕТТІЛІГІ
3.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілетгігі президенттік басқару жүйесінің мазмұнымен алдын
Президенттің Парламентке қатысты өкілеттіктерін қарастырайық. Президент Парламенттің кезекті және
Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттігі. Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін
Президенттің Конституциялық Кеңеске қатысты өкілеттігі. Президент Конституциялық Кеңестің Төрағасы
Президенттің Соттарға және судьяларга катысты өкілетгігі. Президент Жоғарғы Сот
Президенттің Прокуратура органдарына қатысты өкілетгігі. Президент Парламент Сенатының келісімімен
Президенттің әкімдерге қатысты өкілеттігі. Премьер-Министрдің ұсынысымен Президент облыстардың, республикалық
Президенттің республикалық референдумға қатысты өкілеттігі. Президент: 1) жеке бастамасы
Президенттің мемлекеттің қорганыс қабілеттін және қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы
Президенттің сыртқы саяси өкілеттігі. Президент республиканың келіссөздерін жүргізеді және
Президенттің идеялық-ғылыми қызметі. Конституция мен заңдар Президентке идеялық-ғылыми сипаттағы
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Президент мемлекеттің ішкі және сыртқы
Президент мақұлдайтын тұжырымдамалық құжаттардың маңыздылығы оның объективтілігін, ондағы идеялардың,
Қазақстан Республикасының Президенттінің құқық шығармашылығына тоқталатын болсақ. 1990 жылы
Оларды атап өтейік:
Қазақ КСР заңдарына қол қою кұқығы. Ол кұқық тұрақты
салыстырмалы вето құқығы. Бұл құқық Жоғарғы Кеңестің шектеусіз билігінің
Президенттің КСРО Конституциялық кадағалау комитетіне Қазақ КСР, КСРО және
Қазақ КСР Президентінің КСРО Министрлер Кеңесінің Қазақ КСР мүдделеріне
Қазақ КСР Президентінің КСРО Министрлер Кеңесіне оның ведомствосындағы басқару
Президенттің Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің, Қазақ КСР министрліктері мен
Президенттің келіссөздер жүргізу және халықаралық шарттарға қол қою құқығы.
Президенттің Республиканың бүкіл аумағында міндетті күшке ие жарлықтар шығару
Президенттің Қазақ КСР Жогарғы Кеңесіндегі заң шығармашылық бастама құқығы.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, мынандай қорытындыға келеміз:
Президент қолданыстағы құқықты, ұлттық заңнаманы қалыптастыратын субъект ретінде мемлекеттік
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі «Қазақ
Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы Қазақстан Республикасы деп қайта аталсын.
Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) және Қазақ КСР мемлекеттік
Сонымен, аталған заң тұрғысынан 1991 жылдың 10 желтоқсанынан бастап
«Декларация» туралы Президенттің мәртебесінің елеулі өзгеруіне байланысты мен айтып
1990 жылғы 20 қарашада «Қазақ КСР-дағы мемлекеттік билік пен
Сонымен, қарастырылған заңдар Президенттің құқық шығармашылығы рөлінің күшею тенденциясын
1991 жылғы 16 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы»
Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен Казакстан Республикасы Конституциясының жаңа жобасын әзірлеу бойынша
Бірден-бір заң шығару органы болып табылатын және шексіз өкілеттігі
Сонымен, Қазақстан Республикасының Президенті 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституция
1995 жылғы Конституция Президенттің құқық шығармашылығы өкілеттіктеріне қандай жаңалық
Ең алдымен, жаңа Конституцияның жобасын әзірлеудін бастамашысы, басшысы Н.Ә.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке:
тікелей заң шығармашылығы өкілеттігін;
заң шығармашылығы өкілеттігіне құқық;
өзінің құқық шығармашылығы өкілетгігін;
жанама заң шығармашылығы өкілеттігін берді.
Енді осылардың әрқайсысын қысқаша қарастырып өтейік:
1. Тікелей заң шығармашылығы өкілеттігіне біріншіден, конституциялық бастамашылық өкілеттігі
Екіншіден, тікелей заң шығармашылығы өкілеттігіне Президенттің заң жобаларын қарау
Үшіншіден, қарастырылатын топқа Президенттің салыстырмалы вето кұқығы жатады. Соның
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің, Президенттің үндеуі бойынша оған
3. Президенттің өзінің құқық шығармашылығы нормативтік және нормативтік емес
4. Қазақстан Республикасының Президентінің жанама құқық шығармашылығы
Сонымен, Президент осы мемлекеттегі ең жоғарғы лауазымға сайланған сәтінен
Сонымен қатар президенттік басқару нысанындағы мемлекетімізде Президент әкімшілігі және
Конституцияға сәйкес Президент әкімшілікті қалыптастырады. Әкімшілік Президенттің стратегиялық ұстанымдарын
Президент Конституцияға сәйкес Қауіпсіздік Кеңесін, Жоғарғы Сот Кеңесін және
Өзге консультативті-кеңесші органдардың ішінде Қазақстан Халықтары Ассамблеясының алатын орны
Ассамблеяның кызметі мынадай міндеттерге: елде ұлтаралық келісім мен тұрақтылықты
Конституция Мемлекеттік хатшы лауазымын қарастырған. Президенттің Жарлығымен Мемлекеттік хатшының
3.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруды
Қазақстан Республикасында конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыру барысында Президентке
Бұл берілген анықтама еліміз Президентінің мәртебесін ашуға толық негіз
1) шектелген, мұнда Президент атқарушы билік органының стратегиялық басшысы
2) кең ауқымдағы, мұнда Президент мемлекет басшысы ретінде, атқару
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық нормаларды жүзеге асырудағы рөлін оның
В законодательные полномочия парламента Республики не входит внесение изменений
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияның 61-бабының 2-тармағына сәйкес
Турадан алып қарайтын болсақ, орынсыздау болып та көрінуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар конституциялық немесе жай
Көріп отырғанымыздай Президенттің заң күші бар жарлықтары нормативтік құқықтық
Президенттің жарлықтары жалпы Конституция және басқа да заңдардың негізінде
1) Республика Президентінің актісін шығаруды талап ететін Президенттің конституциялық
2) Конституция және өкімет органдарының Қазақстан халқының алдындағы жауапкершілік
3) Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен басқа
4) Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы жөніндегі стратегиялық
Қазіргі кезеңде заң күші жоқ 1993 жылғы Конституцияның 71-бабында
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық нормаларды жүзеге асыруға ықпал ететін
Республика Президентінің қарсылықтарын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша
Республика Президентінің қарсылықтарымен қайтарылған заң немесе заңның баптары Мәжілістің
Республика Президенті Мәжілістің тұрақты комитетінде және Мәжілістің отырысында қарсылықтарды
Парламент Палаталардың бірлескен отырысында заң немесе оның жекелеген баптары
Егер, Парламент әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің
Егер, Парламент дауыс беру нәтижесінде Президент қарсылықтарын еңсере алмаса
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық нормаларды жүзеге асыруға қатысты бейресми
Қазақстан Республикасының жыл сайынғы жолдауын сонымен қатар еліміздің Конституциясының
Жыл сайынғы жолдауда Қазақстан Республикасының конституциялық дамуының жай-күйі, конституциялық
Қазақстан Республикасының Президенті еліміздің негізгі
Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық Кеңеске, яғни заңдардың Конституцияға сәйкестігі
Еліміз Президентінің конституциялық нормаларды жүзеге асырудағы тағы бір атқаратын
Президенттің конституцияның кепілі болып табылады деген нормасы қанша құлаққа
Қазақстан Республикасы Президентінің бұл өкілеттігін былай топтастырып көрсетуге болады:
Біріншіден, Президенттің Конституциялық Кеңеске өтініш білдіруі. Бұл ел басының
Зейнетақы заңының, әсіресе оның зейнетке шығу жасын ұлғайту бөлігін
Екіншіден, Атқару билігі органдары актілерінің күшін жоюы немесе тоқтата
а) Үкімет актілерінің және облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар
Үшіншіден, Парламент қарауына Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Төртіншіден, Президент Конституциялық Кеңестің қорытынды шешіміне тұтастай немесе бір
Бесіншіден, Президент, Парламент Сенаты ұсынған заңға 15 жұмыс күні
Алтыншыдан, Үкімет мүшесі, әкімдер заңдарды орындамаған жағдайда оны қызметінен
Жетіншіден, Заң жобаларын қараудың басымдығын белгілей алады, сондай-ақ Парламентке
Сегізіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының 91-бабына сәйкес Президент Конституцияға өзгертулер
Тоғызыншыдан, Президент Үкімет арқылы заң шығару қызметіне қатысады, яғни
Оныншыдан, Қазақстан Республикасы Президенті нақты жағдайларда Парламентті тарата алады.
Бұл тараушада, біз Қазақстан Республикасының конституциялық нормаларды жүзеге асыруды
Қазақстан Республикасының Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз
Заңдық тетіктер арқылы немесе заңдық салдары бар
Декларативтік сипатта
Заң шығаруға қатысу
Тиісті органдардың есебін тыңдау
Заңға қарсылық білдіру (вето құқығы)
Халыққа жолдауы
Конституцияға толықтырулар, түзетулер мен өзгертулер енгізу бастамашылығы
1-Сурет - Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге
Қазақстан Республикасының Президенті конституциялық нормаларды жүзеге асыру ісіне заңда
3.3. Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және сот
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол
Қазіргі заманғы басқару жүйесінде мемлекеттер дамуы мен конституциялық идеологияны
Мемлекет және құқық жөніндегі маркстік-лениндік ілім бұл концепцияны «буржуазиялық»,
Билік бөлісу идеясы Аристотель, М. Падуанский, Дж. Локк, Ш.
Дж. Локктың iлiмiнiң едәуiр бөлiгi «билiктi бөлу» концепциясына арналған.
«Егер,— деп жазды Монтескье, заң шығару және атқару билiгi
Кант мемлекеттегi үш басты органды — заң шығарушы (парламент),
Гамильтон штаттардың жаңа федералды одағын сақтап қалу үшiн жаңа
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің еңбектерінде
Сонымен, С.С. Сартаев: «құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш тармағыда
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: «Қазақстан Республикасының
А.А. Тарановтың «Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік» атты
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: «мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
Сонымен, Қазақстанда құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құру процесі
Құқықтық мемлекет үлгісіндегі билік бөлісінің принципі оны ұйымдастыру мен
Бүгінгі Қазақстан үшін, сондықтан да ең тиімді мемлекеттік құрылыс
Билік бөлісінің принципін конституциялық-құқықтық жолмен нығайтудың маңызы, бір жағынан,
Жоғарыда айтқанымыздай, биліктің жалғыз қайнар көзі – халық. Ендеше,
Қазақстан Республикасының Конституциясының тиісті баптары мен тармақтарынан тежемелік және
Конституцияның 47-бабының 3-тармағына сәйкес Президентті қызметінен кетіру туралы мәселе,
Сонымен қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасы үшін ең тиімді билік
Сондай-ақ заңның басымдығы, заңдылық тәртібі — құқықтық мемлекетті калыптастырудың
Заңның басымдық принципі мемлекеттік билік органдарының әзара «жақсы» қарым-қатынастарының
Демек, елдің Конституциясының идеяларын, қағидаларын және ережелерін орындамау, заңды
Сот билігінің қызметі барлық кезде, біріншіден, конституциялық реттеудің аса
Шынайы демократияны қамтамасыз ету жағдайында жеке адамның құқықтық мәртебесі
Демек, барлық кезде, бейнелеп айтқанда, мемлекеттік биліктің үш таған
Соттар сот төрелігін жүзеге асыру арқылы, сөзсіз, занды және
Белгілі қазақстандық заңгер-ғалым, профессор С. Н. Сәбікенов өзінің «Салыстырмалы
Сот билігі ұғымын қарастыра отырып, мына бір жайды ой
Сондай-ақ Қазакстан Республикасының Конституциясы (1995 ж) сот билігінің қалыптасу
Сот төрелігін сот ғана жүзеге асырса, ал заң шығару
Сондықтан биліктің сот және «шынайы» заң шығарушы тармақтарына қатысты
Сонымен қатар құқықтық мемлекет үшін заң мен зандылыктың аса
Сот төрелігін жүзеге асыру процесінде белгілі бір жағдайларда қылмыстық
Біздің ойымызша, Парламенттің сот құрылысы және сотта іс жүргізу
Биліктің заң шығарушы да, сот тармақтары да, біздің пікірімізше,
Демек, бұлардың бәрі мемлекеттік биліктің бүкіл тармақтарының қоғамның жан-жақты
Біз, сот және атқарушы билік тармақтары құзырларын бөлу мәселесі
Сондықтан да егеменді, тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттігін қалыптастырудың қазіргі жағдайында
Бұл орайда біз не айтқымыз келеді? Ең алдымен сот
Демек, біз сот құрылысын, сотта іс жүргізу жүйесін де,
Аталған мәселелер бойынша атакты казақстандық ғалым-заңгер, мемлекет және қүқык
Қуатты аппаратқа ие Атқарушы билік түрі заң шығарушы да,
Сонымен қатар мына жағдайды да атап айту керек: атқарушы
Сондыктан да заң шығарушы және атқарушы тармақтар арасында өкілеттіктерді
Мемлекеттік билік органдарының өздеріне тән емес міндеттерді «иеленіп алуына»
Сонымен қатар, тұтастай алғанда, мемлекеттің алдында тұрған міндеттер барлық
Биліктің атқарушы және сот тармақтары өзара сан қырлы қатынаста
Сондықтан да, біздің көзқарасымызша, өтпелі кезеңнің қазіргі жағдайында мемлекеттік
Айта кету керек, біздің елімізде сот төрелігінің қалыптасу тарихының
Мысалы, шешім шығару ауыртпалығы билер үшін ақсақалдарға түскенін айрықша
Өкінішке орай, күні кешеге дейін қазақ халқының сот төрелігінің
Биліктің атқарушы және сот тармақтары арасындағы өзара қарым-қатынастарды дамытып,
Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтары арасында қалыптаскан сан
Сондықтан да Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекетті және демократиялық, азаматтык
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмысымды қорытындылай келе, Демокриттің: «мемлекеттi басқару өнерi — өнер
Мемлекет құру ісі - үздіксіз процесс, ол мемлекет канша
Н. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиясында атап көрсетілгендей: «Аса ауыр жағдайларда
Сонымен қатар, қарастырылған заңдар Президенттің құқық шығармашылығы рөлінің күшею
Президенттің құқық шығармашылығы Қазақстанда президенттік басқару нысаны ретінде рәсімделген
Конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруда мемлекеттік органдардың алатын орны
Қазақстан Республикасының Президенті конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруды
Сонымен қатар, осындай өкілеттіліктерінің маңызды біреуі бұл - Қазақстан
Сонымен қатар, Елбасының мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының негізгі
Қазақстан Республикасының жыл сайынғы жолдауын сонымен қатар еліміздің Конституциясының
Жыл сайынғы жолдауда Қазақстан Республикасының конституциялық дамуының жай-күйі, конституциялық
Қазақстандағы әлеуметтік-саяси реформалар кезеңіндегі басқару нысанындарының ең тиімділігі президенттік
Қазақстандағы президенттік басқару нысанының тиімділігі, Президент саяси-конституциялық аренада тек
Қазақстандағы президенттік билік – мемлекеттік билік пен басқарудың ғана
Сонымен, президент институтының Қазақстанның дамуындағы маңызды орын алады және
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты».
Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. – Алматы: «Жеті жарғы», 1999.
Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы. «Жеті Жарғы».
Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. - М.,
Ағдарбеков Т.А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2003.
Ашитов З.О., Ашимов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. Алматы,
Баққұлов С.Д. Құқық негіздері. Алматы. 2004.
Лосев А.Ф., Тахо-Годи А.А. «Платон. Аристотель». Серия ЖЗЛ. М.:
Аристотель. Сочинения в 4-х томах, том 4.
Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы.
Макиавелли Никколо. Государь. – В кн.: Макиавелли Никколо. Избранные
Право быть равными: Сб. статей, речей, мнений – Алматы:
Длугач Т.Б. Подвиг здравого смысла, или Рождение идеи суверенной
Кант И. Сочинения в шести томах. М., 1963 -
Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Алматы. “Жеті Жарғы”
Қопабаев О.Қ. Шет елдердің конституциялық құқығы. Алматы. “Жеті Жарғы”
Савельев В.А. Президент и принцип разделения властей: история и
Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Өнер 1996.
Малиновский В.А. Президентская или парламентская республика. Какая форма правления
Ким В.А. Годы созидания. Анализ политических и конституционно-правовых взглядов.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 1993.
Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. - М.,
Черкасов А.И. Исполнительная власть в зарубежных странах: Сравнительный анализ
Лейпхарт А. Конституционные альтернативы для новых демократий // Полис.
Майлыбаев Б.А. Становление и эволюция института Президента Республики Казахстан:
Что такое демократия? // Полис. - 1992. - №
Майлыбаев Б.А. Становление и эволюция института Президента Респуб-лики Казахстан:
Италия. Конституция и законодательные акты. - М.: Прогресс, 1988.
Линц Х.Дж. Угрозы президентства // Век XX и мир.
Исполнительная власть: сравнительно-правовое исследование. Сб. статей и обзоров. -
Мырзакелді Кемел. Конституция және парламентаризм. «Егемен Қазақстан» газеті, 22
Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы. «Жеті Жарғы».
Конституция РК 1995г. С изменениями и дополнениями, внесенными законом
Назарбаев Н. Доклад на 11 сессии Ассамблеи народов Казахстана
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1990, №18.
Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. М., 1994.
Конституционное право России, М. 1995.
ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1995. №17-18.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1990, №18.
Егемен Қазақстан, 2000 жылғы 22 шілде № 174.
Парламентшілер бірауыздылық танытты. //Егемен Қазақстан №131 (24706) 19 мамыр
К. Сағадиев. Жаңа қадамдар жаңа биіктерге жетелейді. //Егемен Қазақстан
Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, //Егеменді Қазақстан,
«Iшкi және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негiзгi бағыттары
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, //Егеменді Қазақстан,
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2005 жыл.
«Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
Ведомости Верховного Совета Казахской ССР, № 48-50, 1991 г.,
Ведомости Верховиого Совета КазССР, № 47, 1990, ст. 431.
Ведомости Верховного Совста КазССР, № 33-35, 1991, ст. 428.
Сапарғалиев Ғ. Конституциялық құқық. Алматы. Жеті Жарғы. 2004 жыл.
Президенттің «Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің
Положение об Ассамблее народов Казахстана, утвержденное Указом Президента Республики
Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан: Учебно-метод. пособие.
Майлыбаев Б. Юридическая категория. Институт президентсва (понятие, сущность, содержание,
Майлыбаев Б.А. Становление и эволюция института Президента Республики Казахстан:
Копабаев О.К. Конституционный закон: понятие и предмет регулирования //
Кусаинов Д.О. Взаимодействие ветвей власти в процессе обеспечения прав
Конституция Республики Казахстан. Научно-правовой комментарий / Под.ред. С.Сапаргалиева. –
Кенжалиев З.Ж., Ким В.А. Развитие конституционного законодательства Республики Казахстан
Жарболова А. Ж. Қазақстан Республикасындағы заң шығару процесі. Заң.
Тлембаева Ж. Нормативные акты Президента РК в системе правового
Қазақстан Республикасы Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының 1998
Қазақстан Республикасының Конституциясының түсіндірме сөздігі. Алматы: Жеті Жарғы, 1996.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
Малиновский В. Глава государства суверенного Казахстана. Алматы: ВШП Әділет,
Жарболова А.Ж. Қазақстан Республикасының Президенті –Конституцияның мызғымастығы //
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002,
Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы.
Монтескье Ш. О духе законов. В кн.: Право быть
Кант И. Сочинения в шести томах. М., 1963 -
Мишин А.А. Принцип разделения властей в конституционном механизме США.
Сартаев C.C. Об учреждении поста Президента Казахской ССР и
Баймаханов М.Т., Вайсберг Л.М., Котов А.К. Становление суверенитета Республики
Таранов А.А. «Парламент и законодательная власть Казахстана». Алматы. 1995.
Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан от ханской власти
Ким В. А. Основной Закон — работает. «Казахстанская
Сәбікенов С. Н. Салыстырмалы мемлекеттік қүқық. Оқулық. Алматы. «Өркениет».
Алибаева Г. А. Местные исполнительные органы в системе государственной
Сартаев С. С, Ахметов М. М. Исполнительная
Михайленко Н. Т. Правоведение Кыргызской Республики. Под ред. Заслуженного
Исполнительная власть в Российской Федераиии. Проблемы развития. Отв. ред.
Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том
Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
17