МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . .
1 КОНЦЕПТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ .
1.1 Әлемнің тілдік бейнесі және оның ғылыми түсінігі
1.2 Концептің құрылымдық ерекшелігі . .
2 ҚУАНЫШ ЖӘНЕ ҚАЙҒЫ – ЭМОЦИОНАЛДЫ КОНЦЕПТІЛЕР .
2.1 Қуаныш және қайғы концептілерінің мотивтері .
2.2 Қуаныш және қайғы концептілерінің оппозициялық қатынасы .
2.3 Қуаныш және қайғы концептілерінің парадигмалық қатынасы .
2.4 Қуаныш және қайғы концептілерінің лексико-семантикалық өрісі .
2.5 Қуаныш және қайғы концептілерінің сөйлеу әрекетіндегі көрінісі
ҚОРЫТЫНДЫ . . . .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап адамзаттың танымдық іс-әрекеті мен
Белгілі бір ұғымның адам санасында қалыптасуын, оның дамуын әр
Адам өмірі ешқашанда бір қалыпты болмайды. Адамзат өмірі –
Адам өмірінің бәрін тек қайғыға батып немесе тек асыр
Сондықтан да қазақ тіліндегі «қуаныш» және «қайғы» концептілері
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлем туралы білім жүйесінің бір бөлігі
Зерттеу объекті – әлемнің концептуалды бейнесінің бөлшегі болып табылатын
Зерттеу жұмысының пәні – қуаныш және қайғы концептілерін сипаттаудың
1 КОНЦЕПТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Әлемнің тілдік бейнесі және оның ғылыми түсінігі
Когнитивтік ғылымның аясы – адамзаттың зердесінде қалыптасқан символдық процестердің
Когнитивтік лингвистика нысандарының ерекшелігі: біріншіден, олар адамның психикалық, мәдени
Тілдің когнитивтік қыры ретінде тек адамның танымдық қабілетінен туындайтын
Когнитивтік ғылымның басты назар аударатын негізгі ұғымдары –
«Әлем бейнесі» термині ғылымға ХІХ ғасырдың аяғында еніп, физика,
Ю. Степановтың көрсетуінше «әлем» сөзіндегі екі мағына (1.ғалам шар,
Әлем – адам мен қоршаған ортаның өзара әсерлесуінде көрініс
Тілшілер (Б.А.Серебреников, В.И.Постовалов, А.А.Уфимцева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия т.б.) тілдегі
Әлем бейнесі дегеніміз – адамзатты қоршаған объективті шындық. Ол
Ғалымдардың әлем бейнесіне берген анықтамаларына тоқталайық.
Э.Д.Сүлейменова оны танымдық когнитивті феномен ретінде таниды: «Картина мира
Тұманова: «Әлем бейнесі – жалпы адамзаттық әлем бейнесі, әлем
В.И.Постовалованың көрсетуінше, әлем образы әлем бейнесінің өзегі болып табылады:
Әлем бейнесі – өмір шындығының нақты ақиқат құбылыстары, оның
Біздің әлем туралы білімімізді анығырақ бейнелейтін адамның дүниені тану
«Шындық немесе идеалды әлем затын бейнелейтін ұжымдық сананың кез-келген
Н.Н. Аитова ғылыми еңбектерде «әлем бейнесі» «әлемнің тілдік бейнесінің»
Б.А.Серебреников: «Язык и мышление – две самостоятельные области, хотя
Әлемнің тілдік бейнесіне бейнелер емес, бейнеленгендер енеді. Ол субъективті
И.А.Стернин әлем туралы білімді сол не басқа затқа қатысты
Е.М.Абақан «Тілдің мәдени философиясы» еңбегінде: «Тіл білімінде «әлемнің бейнесі»,
Г.А.Брутян қоршаған орта туралы білімді әлемнің екі моделі ретінде
Сонымен, адамдар үшін дүниені танудың ең бірінші кілті –
Ойлау процесі – мида болатын құбылыс, сана әрекеті, ал
ОЙ ↔ҰҒЫМ↔ ТІЛ (СӨЗ)
Ұғымның пайда болуы да санадағы құбылыс. Ұғым айтылған ой
Халықтың дүниетанымы.
Уақыт.
Танымның дамуы.
Яғни, белгілі уақыт аралығында дүниетанымның жетілуі мен дамуына сәйкес
Демек, ұғым – дүниетанымның санадағы бейне суреті. Сонымен ой
Ұғымдық бейне – ойлау жемісі. Ал дыбыстық бейне –
Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір
Әлемнің тілдік бейнесінің философиялық мәнін түсінуге арналған теориялық еңбектерде
В.Б.Касевичтің ойынша, тілдік семантиканың құралдары арқылы кодталған әлем бейнесі
Ю.Д.Апресян: «Әр табиғи тіл әлемді қабылдау мен ұйымдастырудың (концептуализациялаудың)
Әлемнің тілдік бейнесі бір-бірімен байланысты, бірақ өзгешеліктері бар екі
И.В.Черемысина әлемнің тілдік бейнесін былайша жіктейді:
1. Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі.
2. Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі материалды (шындық) және
Әлемнің тілдік бейнесі – көрсетілген тілдік ұжымның күнделікті санасында
Э.Сепир мен Б.Уорф «адамзат әлемді өз ана тілінің призмасы
Б.А.Серебринников Сепир- Уорф гипотезасын сынап, әлемнің тілдік бейнесін қалыптастыруда
В.Фон Гумбольдттың тілдік философиясы мен лингвистикалық теориясы – ХІХ
Тіл мен ойлаудың бірлігі туралы ұстанымнан (положение) бірте-бірте әлем
Нақты тілдерде бекітілген түрлі әлем модельдері – бұл
Гумбольдтың «тілдік әлемді қабылдау» концептісін Вайсгербер екіге ажыратып қарастырады:
1. Аралық әлем
2. Әлемнің бейнесі.
Аралық әлем Вайсгербер бойынша, адамды шындықтың қабылдануын анықтайтын тілдік
Көрсетілген аралық әлем категориясы когнитивтік ғылым мен жасанды интеллектінің
Н.Н.Аитова әлем бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі және адам санасының
А – объективті шындық – ғаламы;
В – адам санасы не аралық әлем (ғалам моделі),
С – ғаламның тілдік бейнесі, концептуалды ғалам бейнесін белгілеуші
Оның көрсетуінше, толықтай АВС қатынасы мүмкін дүниенің сана арқылы
Әлемнің ұлттық тілдік бейнесі – әр ұлттың өз тілі
Әлемнің ұлттық тілдік бейнесі – идеографиялық құрылымдағы лексикалық жүйелер.
Адам әлемі (оның ішкі әлемі, яғни рухани әлемі және
Тіл этностың негізгі этнодифференциациялау белгісі ретінде этностың өмір сүруі
Әлемнің концептуалды бейнесі (когнитивті модель) адамның саналы, танымдық әрекеттерінің
Әлемнің концептуалды бейнесі ретінде қоршаған орта туралы білім күйінде
Әлемнің концептуалды бейнесі түрлі адамдарда ортақ болуы мүмкін, себебі
«Концептуальная картина мира – это идеальное динамическое образование, основу
Г.Гиздатовтың тұжырымынша: «Когнитивтік модель құрылымы прототип пен бейнелі ұғымның
Таным моделі ретінде танылатын концептуалды білім мұрагерлік жолмен жалғасып
Е.Беляевскаяның «Сөздің семантикалық құрылымының қызмет етуі мен қалыптасуын танымдық
«Когнитивтік модель – тілдік бірлік мазмұнын когнитивтік бейнелеу. Оның
Когнитивтік модель құрамындағы прототип пен бейнелі түсінік болады (ол
Прототип – идеалданған эталонды үлгі, яғни типтік түсінік ретінде
Когнитивтік модель (КМ) құрылымы:
КМ = ПРОТОТИП + БЕЙНЕЛІ ТҮСІНІК
↓
КОНЦЕПТ
Дж. Лакофф түсіндіруінше, «Гештальд- құрылым – мағынаның тілдік көрінісін
«Гештальд» пен «бейне» дублет бола алмайды, оларды бірінің орнына
В.Телия «Орыс фразеологиясы» еңбегінде: «Прототип» пен «гештальд-құрылым» алғашқы түсінікті
Бейнелі түсінік, яғни бейнелі гештальд- құрылым – бұл ықшамдалған
Сонымен әлемнің концептуалды бейнесі және әлемнің тілдік бейнесінің шектері
Әлемнің тілдік бейнесінің негізгі мазмұны әлемнің концептуалды бейнесін бүркейді;
Әлемнің тілдік бейнесіне қарағанда әлемнің концептуалды бейнесі кең
Әлемнің концептуалды бейнесі мен әлемнің тілдік бейнесі бөлінбеген
Қорытындылай келе айтатын болсақ: «әлем бейнесі» – өмір шындығының
1.2 Концепт ұғымы және оның құрылымы
Әлемнің концептуалды бейнесінің негізгі элементі болып концепт есептеледі.
Лингвистикада концепт термині мен түсінігінің қалыптасуы тіл, сана, және
Адамзаттың рухани мәдениеті саласында қалыптасқан концептілер – «адамның сана
Кең мағынада концепт – жалпы әлем туралы білім жүйесінің
Терминнің түрлі түсіндірілуі оның көп мағыналы латын сөзі conceptus-тің
Үлкен энциклопедиялық сөздікте: «Концепт (conceptus – мысль, понятие) –
Концепт және сөз қатынасы семантикалық үшбұрышпен байланысты: «реалия –
Орыс тіл білімінде сөз – тілдің екі жақты бірлігі
Сөзде, негізінен сөз мағынасында ұғым пайда болады, бейнеленеді және
М.Оразов мағына туралы: «Лексикалық мағына дегеніміз белгілі бір дыбыс
Сөздің лексикалық мағынасы мен ұғымы құрылымында дәстүрлі түрде сигнификат
«Концепт» термині М.М.Копыленко бойынша, «тек ұғымды ғана қамтымайды, сонымен
Е.И.Диброва концептіні шындық құбылыстарының сезімдік-көрнекті бейнелері ретінде елестетуде орналасқан
М.В.Никитина «концепт – бұл ең біріншіден, түсінік пен ұғым»
Қазіргі русистикада концептуалды семантиканың екі бағыты бар: семантикалық және
Семантикалық бағыт. С.А.Аскольдов- Алексеев еңбегінде «концепт және сөз» арқа
Д.С.Лихачев осы айтылғанды әрі қарай дамытып, нақтылайды. Концепт тек
Логикалық бағыт өкілдері: Ю.С.Степанов, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев, Н.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова т.б.
Ю.С.Степановтың: «Концепт ұғым сияқты қатардың құбылысы. Өзінің ішкі формасы
Е.С.Кубрякова «концепт» және «ұғым» терминдері адам ойлауы мен санасының
Сонымен қатар концепт пен сөз, концепт пен ұғым туралы
Сөз және концепт терминдері А.Вежбицкаяда өзара байланысты: «Концепт-минимум –
Н.Кипиани сөз концептінің бөлігі болатыны айтады: «Сөз өз мағынасымен
С.Г.Воркачев: « тар «формалды» мағынада лигвоконцептілер – өзге тілдерге
Бір қарағанда сөздің лексикалық мағынасын концепт деп атауға болады.
В.В.Колесов бойынша концепт өзінің мазмұнды формасында образ ретінде, ұғым
Концепт ұғымға тепе-тең емес. Қазіргі зерттеушілер жаңа терминнің айту
Ұғымға қарағанда концептілер тек ойланылмайды, сонымен қатар адамның өз
Концептімен салыстырғанда ұғымның құрылымы қарапайым: ұғым құрылымында мазмүндық құраушы
Қазіргі кезде концептіні түрлі тұрғыдан түсіндірудің негізінде қалыптасқан мынадай
Түрлі бағыт өкілдерін біріктіретін нәрсе, олардың концептіні жалпы және
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Бірінші бағыт (өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық
Екінші бағыт ( Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев
Үшінші бағыт (Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова т.б.). Олардың ойынша, концепт сөз
Концептіге берілген анықтамалар түрліше. Көптеген зерттеушілер оның мәдениетпен байланысын
С.Г. Воркачевтің ойынша, концептілерге «ең кең мағынада тіл иелерінің
Д.С.Лихачев концептосфераның кең
«Концептосфера» термині өзіне көлемділіктің,тұтастықтың, үшқырлылықтың (трехмерность) образды коннотацияларын енгізіп,
көлемділік, ол халықтың мәдени тәжірибесі, мәдени дәстүрі мен
үшқырлылық, тілді халықтың мәдениеті, тарихы, әлемтануы мен әлемді қабылдауын
тұтастық, себебі концептосфера белгілі бір халықтың тұтас
Концептілер – белгілі мәдениетті онсыз елестету мүмкін болмайтын ең
Ю.С.Степанов «концептіні адам санасындағы мәдениеттің қоюы; адамның ментальді әлеміне
С.Г.Воркачев лингвомәдениеттанудың ең негізгі бірлігі деп концептіні («вербалданған мәдени
1) «бастан өту» (переживаемость) – концептілер тек ойланылмайды, сонымен
2) семиотикалық («номинативті») тығыздылық – тілдік синонимдердің
3) білдіруге бағытталуы (ориентированность на план выражения) – концепт
Р.М.Фрумкинаның өзі концепт деп мәдениет категориясында рефлексацияланған вербалданған ұғымды
А.Вежбицкая қалыптастырған концепт түсінігінде негізгі орын әр түрлі мәдениеттегі
В.Н.Телия: « Концепт – адам ойының өнімі және идеалды
М.В.Никитин, А.П.Бабушкин концептіні дәстүрлі түрде сананың дискретті бірлігі ретінде
А.Б.Бабушкин «Тілдің лексико-фразеологиялық семантикасындағы концептілердің типтері» еңбегінде концепт ретінде
Е.С.Кубрякова: «Понятие концепта отвечает представлению о тех смыслах, которыми
В.А.Маслованың анықтауынша, концепт эмоционалды, экспрессивті, бағалауыштық ореолмен қоршалған.
Концептіге берілген өзге анықтамалар да бар:
Концепт – ментальдік және психикалық ресурстарды түсіндіретін және адамдардың
Концепт – оперативті есте сақтау бірлігі, әлемнің адам психикасында
Концептілер – сөз және экстралингвистикалық шындықтың арасындағы дәнекерлер.
Концептінің осыншама түрлі анықтамаларының болуы, оның келесі инвариантты белгілерін
сөз арқылы вербалданатын және өрістік құрылымы бар адамзат көзқарасындағы
білімді сақтаудың, өңдеудің, айтып жеткізудің негізгі бірліктері;
концепт жылжымалы шегара мен нақты функцияларға ие;
концепт әлеуметтік, оның ассоциативті өрісі оның прагматикасын ескертеді;
бұл мәдениеттің негізгі ұяшығы.
Сонымен, концепт – адамзатың әлем бейнесі туралы жинақталған
Зерттеушілер концепт анықтамасымен қатар оның құрылымына тоқталады.
Р.И.Павиленис концептінің құрылымын мағынаның объективті және субъективті мазмұнымен байланыстырады.
З.Д.Попова және И.А. Стернин «Лингвистикалық зерттеулердегі «концепт» түсінігі» еңбегінде
а) тікелей сезімдік тәжірибесінен – әлемді сезім органдары арқылы
ә) адамның заттық қызметі;
б) оның санасында бар болатын концептілермен болатын ойлау
г) тілдік білім (концепт адамға тілдік формада айтылуы,
д) тілдік бірліктерді саналы жолмен тану.
Ю.С.Степанов концепт құрылымының күрделілігін айтып, оған бір жағынан ұғымға
1) негізгі өзекті белгі;
2) қосымша (пассив, тарихи) белгі;
3) ішкі (сезінілмейтін) форма.
Актив қабат («әрбір мәдениет иесі білетін және ол үшін
Кейбіреулер концептінің орталығы деп құндылықтарды санайды. Яғни егер мәдениет
Кең мағынада концепт құрылымын шеңбер ретінде елестетуге болады, оның
Ядро – осы не өзге лексеманың сөздіктегі мағыналары. Периферия
Сонымен қатар когнитивті модель құрылымына енетін прототип пен бейнелі
Ортақ анықтаманың болмауы, концептінің күрделі, көп қырлы құрылымын, тіл
Осылайша, концепт– лингвомәдени спецификасымен белгіленген және осы не өзге
Зерттеушілер арқылы қазіргі күнге дейін концептілерді зерттеу мен сипаттаудың
Концептуалды анализдің семантикалық анализбен ортақтығы болса да, олар соңғы
Е.С.Кубрякова көрсетуінше, семантикалық анализ « сөз құрылымының семантикалық экспликациясына,
Концептуалды анализ (Е.С.Кубрякова термині) «бір таңба бойына жиналған және
Семантикалық анализ материалдары: сөзді жасайтын сөйлеу мәнмәтіндері. Концептіні меңгерудің
Концептуалды анализдің негізгі тәсілдерінің бірі –концептінің концептуалды белгілерін анықтау
Атау-сөз концептінің этимологиясы зерттеледі, сөз мағынасының тарихы қарастырылады, концептінің
Компонентті анализ әдісі арқылы атау- сөздің сөздіктегі дефинициясы және
Метафоралық үйлесімділігі зерттеліп, нәтижесінде концептінің бейнелі белгілері анықталады.
Зерттеудің барлық кезеңдерінде концептінің анықталған белгілері топтастырылады. Бұл топтар
Соңғы кездері зерттелген философиялық және мәдени концептілер: «бостандық», «еркіндік»
2 ҚУАНЫШ ЖӘНЕ ҚАЙҒЫ – ЭМОЦИОНАЛДЫ КОНЦЕПТІЛЕР
2.1 Қуаныш және қайғы концептілерінің мотивтері
Қуаныш және қайғы концептілері – әлемнің тілдік бейнесінде және
Қазақ тіліндегі күрделі эмоцияларды білдіретін «қуаныш» және «қайғы» концептілері
Адамзаттың ішкі жан дүниесінің көрінісі тілде «әлемнің аңғал бейнесін»
«Эмоция (франц. emation, лат. enoveo – толғану) – адам
Эмоционалды концептілерді талдау көбіне когнитивті психологтар еңбектерінде кездеседі. Эмоционалды
«Көңіл-күй (настроение, самочувствие) – индивидтің психикалық өмірінде құптарлық немесе
Қайғының негізгі қайнар көзі материалды объектілерден, адамның өзінің жағымды
Қуаныш түрлі жағдайларда пайда болады. Ол шығармашылық жетістіктің салдары,
Қуаныш – қоршаған ортамен әлі таныс емес, ойлау мен
Ойлау қызметі қуаныш және қайғы күйін бастан кешірген адаммен
Бақыт сезімінің өзін интенсивті қуаныш сезімі деп (В.Татаркевич
Л.А.Антипенконың «Опыт концептуального анализа емен негативных эмоции в русском
«1) состояние – причина (Напр.,горе – утрата, потеря, неудача,
2) состояние – способ преодоления (Напр., горе – соболезнование,
3) состояние – результат выхода из этого состояния (Напр.,
Жоғарыда көрсетілген когнитивті модельдер тіл иелерінің типтік (прототиптік) түсініктеріне
Эмоционалды күй түрлі предикаттар арқылы беріледі, бірінші орында етістіктер
Е.М.Вольф «адамның эмоционалды күйін суреттейтін сөздер адамның ішкі әлемінің
А.Вежбицкая: «Қуаныш, қайғы, ыза, қанағаттанбау сияқты сөздер – бұлар
Е.М.Вольф «эмоционалды күй және оның тілдегі көрінісін» көрсетіп, предикаттардың
• Спецификалық емес эмоционалды күйге «нормадан» ауытқыған предикаттар жатады:
• Көптеген эмоционалды күйлерде «жақсы» және «жаман» деген
Субъект қасиеттері. Әлемнің аңғал бейнесінде физикалық субъект– эмоцияның иесі,
Эмоционалды күй субъектінің еркінен тәуелсіз болады және де ішкі
Эмоционалдық күйдің сипаттау моделіне эмоционалдық күй әрқашан да кейбір
Осылайша, қуану, қайғыру сияқты етістіктер сыртқы әсерлер арқылы болған
1- мысал: 1. Қазір жүрегін аттай тулатып, соншалық қуантып,
2- мысал: 1. Қуаныш әкелгендей, ем болар дауаны айтқандай
Дәл осылай сын есім түрінде де кездесетін қуаныш пен
Ал егер қайғылы/қуанышты күндер, қайғылы/қуанышты уақыт, қайғылы/қуанышты хабар, қайғылы/қуанышты
Эмоционалды күй өзге ішкі күйлер сияқты субъект арқылы бақылана
Эмоционалдық күйдің кей түрлері бақылана алады. Субъект-каузатор болатын каузативті
2.2 Қуаныш және қайғы концептілерінің оппозициялық қатынасы
Қуаныш пен қайғы адам өмірінде араласып жүретін екі түрлі,
ТУЫНДАЙТЫН АССОЦИЯЦИЯЛАР
Орта жастағы адамдар
Аты-жөні, жасы Жынысы Қуанышқа байланысты Қайғыға байланысты
1 Жіңгіш Серікгүл (23жаста) әйел көздің
ақ түсті, жылы, жеңіл, тәтті, жас балаға тән;
ақ жауын, көктем жүректің лүпілі;
қоңыр түсті, ауыр, ащы, қарияларға тән;
түнерген аспан, қыс
2 Бәшімбаева Ляйля
(22жаста) әйел қорқу, жылау;
ақ түсті, ыстық, тәтті, жас балаға тән;
жарқыраған күн, жаз күлу, көңіл көтеру;
қара түсті, салқын, ащы, жастарға тән;
сұр бұлт, жаз
3 Әбішева Аида
(22жаста) әйел күлкі;
ақ түс, жеңіл, ыстық, тәтті, жас таңдамайды;
күн, жаз жылау;
қара, ауыр, суық, ащы,
бұлт, қыс
4 Дарханов Айбек
(25 жаста) ер Жымию, ән
ашық түс, жеңіл, ыстық, тәтті, кішкентай балаға тән;
күн сәулесі, көктем зарлау; мұңаю
қара түс, ауыр, ызғарлы, улы, егде адамдарға тән;
боран, суық қыс
5 Сағиев Қанат
(27 жаста) ер асыр салу,
ақ пен жасыл түс, жеңіл, жылы, сәбиге тән;
ашық аспан, наурыз айы өксіп жылау;
қара, сұр түс, ауыр, суық, қарияларға тән;
дауыл, боран, қыс
6 Қалмақанова Гүлбаршын
(22 жаста) әйел күлкі, секіру;
ашық қызыл түс, орташа, балаға тән;
жылы күн, көктем жоқтау айту, көз жасы;
сары түс, қарттарға тән;
күз, көктем
7 Кеңес Мадина
(21 жаста) әйел алақайлау, секіру;
ақ түс, жылы, жеңіл, тәтті, жас таңдамайды;
самал жел, көктем көз жасы, уайымдау;
қара түс, ауыр, ащы;
дауыл, күз
8 Жақанов Ағыбай
(20 жаста) ер шаттану, билеу;
ашық түс, жылы, тәтті, орташа;
кемпірқосақ, жаз көңіл-күйдің болмауы;
сары түс, суық, улы,;
үскірік, аяз, қыс
9 Кенжалин Нұрлан
(18 жаста) ер жадырау, құлпыру;
таза ақ түс, ыстық, дәмі балдай, жеңіл;
күннің ашылуы, көктем өлім, о дүниеге кету;
қара түс, суық, ащы, ауыр, зілдей;
бұлт, қар, қыс
Қариялар
10 Оразақов
Мыңжасар
(60 жаста) ер сәбидің дүниеге келуі,
жасыл түс, ыстық, салмағы орташа;
жарқыраған күн, жаз біреуден айырылу;
қара, сары түстер, суық, улы, ауыр;
тұман, дауыл, қыс
11 Ерманова Әлиза
(69 жаста) әйел тойлау, немере сүйу;
ақ түс, ыстық, салмағы жеңіл;
ашық аспан, жаз жоқшылық, аштық;
қара, суық, улы, ауыр;
қара дауыл, ызғарлы қыс
12 Аманқұлов
Жонысбай
(70 жаста) ер қыз ұзату, келін түсіру;
ақ түс, жылы;
көк аспан, күн, көктем қаралы той, өлім;
сары, қара түстер, ауыр;
қатты жауын, аяз, қыс
13 Шағарина
Зияда
(75 жаста) әйел бейбітшілік, дені саулық;
ақ түс, ыстық;
күн нұры, жаз ауру, мұңға бату;
қызыл, қара түстер, ауыр;
боран, қақаған қыс
14 Молдашева Айша
(61 жаста) әйел үлкен той-думан, шаттыққа бөлену;
ақ түс, жеңіл; көктем жалғыздық, жетімдік;
қара түс, өте ауыр;
боран, қараңғылық
15 Сарыбалаев Шоқан
(55 жаста) ер халықпен көрген той;
ақ түс, тәтті, жылы;
ақ жауын, көктем жақын адамнан айырылу, қапалану;
қара түс, ауыр;
ызғарлы қыс
Кішкентай балалар
16 Таубаев Айдар
(5 жаста) ұл билеу, ойнау
алтын түсті, сүттей; тәтті, жылы; далаға жібермеу,
жылау;
17 Қойшин Бауыржан
(7 жаста) ұл қыдыру, туған күнге
тәтті, жылы;
жаз анамның ұрысуы, екі алу; жылау;
18 Нұралиева Алия
(15 жаста) қыз әдемі киім алу,
тәтті, жылы;
жаз достарыммен ұрысып қалу, адамның өлімі;
ыстық, қара түсті
20 Әшімова Ақерке
(13 жаста) қыз жазғы демалыстар,
балмұздақтай тәтті;
жаз сұрағанымды әпермеу, адамның өлімі
21 Қанатпаев Әлім
(10 жаста) ұл достарыммен ойнау,
тәтті, жылы; балалардың мені ұруы, туыстарымның ауыруы;
Осы жүргізілген анкетадан қуаныш пен қайғының өзіне тән қасиеттерінің
Осының негізінде олардың оппозициялық қатынасы жасалды.
Қуаныш және қайғы концептілерінің ассоциативтік өрісіне енетін сөздердің оппозияцилық
Құбылыстар
Қуаныш
Қайғы
1 өткінші эмоциялар
күлу/жымию жылау/зарлау
2 күрделі эмоциялар көңіл-күйдің көтеріңкілігі көңіл-күйдің болмауы
3 психикалық күй
шаттану, жадырау,
асыр салу мұңаю, уайымдау,күйзелу, жабығу
4 табиғи болмыс адамның дүниеге келуі (өмір) адамның
(өлім)
5 үлкен шара
той-думан, мейрам қаралы той
6 физикалық параметрлері мен қасиеттері:
символ, түс
температура
салмағы
дыбыстық қасиет
дәмдік қасиет
оптикалық қасиет
ақ, ашық түстер
жылы
жеңіл
шу
тәтті
ашық
қара, сары
суық, ызғарлы
ауыр
тыныштық
ащы, улы
тұманды
7 жас мөлшері
жас балаға тән қарт, егде адамдарға тән
8 физикалық күй
дені саулық,
семіру ауру/дерт/індет,
азу/жүдеу
9 әлемдік құбылыс
бейбітшілік соғыс
10 белгілі бір сенімділікке негізделген дүниетану
оптимизм
өмір сүргің келу
писсимизм
өмір сүргің келмеу
11 соңғы бір күйге бағытталған мақсаттың нәтижесі
жеңіс
жеңіліс
12 хабар
жақсы хабар
сүйінші сұрау қаралы хабар
көңіл айту
13 әлеуметтік күй
көпшілік жалғыздық/жетімдік/жесірлік
14 географиялық орта
өз туған жерің жат жер
15 хал-жағдай
молшылық, тоқтық жоқтық, аштық
16 эволюциялық даму
өсу, өркендеу қуару, солу
17 ауа райы
Күн, күн сәулесі түн, бұлт, дауыл, боран, аяз
18 жыл мезгілі
көктем, наурыз айы Күз, қыс
1) Қуанышқа кенелген адам күледі, жымияды, қайғырған адам жылайды,
2) Қуанған адамның көңілі көтеріледі, қайғырғанның көңілі болмайды.
3) Екеуіне де психикалық күйлер тән: біріншісіне шаттану, жадырау,
4) Әлемнің бейнесінде өлім мен өмір қарама –қарсы, кейде
5) Қуанышты халық той-думан, мейрам жасаса, қайғырған адам өлікті
6) Қуаныш түсі ақ (себебі ақ түс– тазалықтың, пәктіктің
Қуаныш жылы, кейде ыстық болады, қайғы салқын, суық.
Қуаныштың дәмі балдай тәтті, қайғының дәмі ащы және улы.
7) Қуаныш пен қайғыны жалпы шартты түрде алғанда белгілі
8) «Денсаулық– ең басты байлық» болғандықтан еш жері
9) Ауқымды түрде алатын болсақ, қуаныш ол әлемде орнаған
10) Қуаныш адамды алға қарай ұмтылдырады, алдында жарқын болашақ
11) Жеңгендер қуанады, жеңілгендер қайғыруы мүмкін.
12) Жақсы хабар, сүйінші сұрау қуантады, қаралы хабар, көңіл
13) Қазақ халқы: «көппен көрген – ұлы той» деп,
14) Өз туған жерінде жүрген адам қуанады, жат жерде
15) Қуаныш молшылықты, тоқтықты білдірсе, қайғы жоқтықты аштықты білдіреді.
16) Қуаныш адамды өсіреді, өркендетеді, қайғы керсінше, солдырады, қуартады.
17) Күннің жарқырауы, аспанның ашықтығы қуантады. Ал ауа райының
18) Қуаныш көктемнің, жаздың келуімен, көктің шығуымен байланысты да,қайғы
2.3 Қуаныш және қайғы концептілерінің парадигмалық қатынасы
Анализ процесінде біз «қуаныш» пен «қайғы» концептілерінің эволюциясында екі
Қуаныш зат. 1. Бір нәрсеге қуану сезімі; шаттық, көңілділік.
2. Ауыс. Біреудің көңілге медеу тұтарлық нәрсесі; жұбанышы, қызығы,
Бойын [бойды] қуаныш биледі. Шатыққа бөленді, жаны жадырады.
Кеудесін [көкірегін] қуаныш кернеді. Шаттыққа бөленді, көңілі тасыды.
Көз қуаныш. Риза боларлық, сүйсінерлік.
Қуаныш әкелді. Қуантты, қуанышқа кенелтті, мәз етті.
Қуаныш білдірді. Бірге қуанды, қосыла қуанды
Қуаныш етті. Қуанды, мәз болды.
Қуаныш көрді. Бірге қуанды, мәз болды.
Қуанышқа батты. Қуанды, мәз болды, шаттанды.
Қуанышқа бөледі. Қуантты, мәз етті.
Қуанышқа бөленді. Қуанды, шаттанды, мәз болды.
Қуанышқа кенелді. Мәз болды, шаттанды.
Қуаныш құтты [қайырлы]болсын! Қуанышты адамға (семьяға) айтылатын тілек.
Қуаныш қылды. Қуанды, мәз болды.
Қуаныш оты жарқ етті [көрінді]. Қуанғандықтың белгісі байқалды.
Қуаныштан жүрегі жарылып кете жаздады.Қатты қуанды, шаттанды.
Қуанышы қойнына сыймады. Шаттыққа бөленді, мәз болды.
Қуанышында шек жоқ [шек болмады]. Қатты қуанды, шатыққа бөленді.
Қуанышын жасыра алмады [ішіне сыйғыза алмады]. Мәз болды, шаттанды.
Қуанышынды жер көргір! «Жастай солғыр» деген мағынадағы қарғыс (Балаға
°Қуаныш дастарханы
Қуаныш- күйініш зат. Қуанышы да, күйініше де, екеуі де.
Қуаныш-қайғы зат.Қуанышы мен қайғысы, екеуі де.
Қуаныш-реніш зат. Қуанышы мен реніші, екеуі де.
Қуаныш-сүйініш зат. Қуанышы да, сүйініші де, екеуі де.
Қуанышсыз сын. 1.Қуанышы жоқ; қайғысы көп. 2. үст. Қуаныш
Қуанышта ет. Қуаныш ету, қуану.
Қуаныштау. Қуанышты атау.
Қуанышты сын. Қуанышы мол; ризалық сезімге бөленген.
Қуаныштылық зат. Қуанғандық, шатыққа бөленгендік [43, 384-387].
Ал Орыс тілінің түсіндірмелі сөздігінде (ред проф. Д.Н.Ушаков т.ІІІ,
Степановтың айтуынша, «қуаныш орыс және әлемдік мәдениетте нашар сипатталған,
Сонда қуаныш – біріншіден, болған оқиғаға не нәрсеге шаттанып,
ҚАЙҒЫ зат 1 Күйік, Қасірет, мұң-шер.
2. Ауыс. Бір нәрсенің қамын жасаудағы машақатты әрекет.
Бас қайғы. Жан сақтаудың амалы, әрекеті.
Басымен қайғы. Өз жайымен өзі әуре.
Жан қайғы. Бас сақтау, аман қалудың әрекет-қамы.
Қайғы басты. Мұң- шер меңдеп, көңіл-күйі жабықты, қамықты.
Қайғы жеді. Мұңға батып, уайымдады.
Қайғы тартты. Күйік-шерге батты, қамықты.
Қайғы шекті. Қасірет тартты.
Қайғы-дерт. зат. Жан күйзелткен мұң-шер, қасірет.
Қайғы-зар. зат. Шерлі күйік, уайым.
Қайғы – қасірет. зат. Басқа түскен шерлі, мұңдыауыр жай.
Қайғы-мұң. зат Қасіретті күйік-шер, уайым.
Қайғы-шер. зат. Қасіретті көңіл күйігі [44, 520-522].
Қайғы – болған оқиғаға немесе нәрсеге күю, қасіретпен мұң-шер
Жоғарыдағы сөздерге сөзікте берілген түсіндірмелер – қарапайым, алғашқы, жалпы
Зерттелетін концептілердің құрылымының негізі ретінде келесі концептуалды белгілердің топтары
Белгі – концептінің ең кішкентай бірлігі, «ұқсастықтың негізінде бекітілетін
1) Адам психикасы туралы көрініс оның кеңістіктік сипаттауларымен
Шын мәнінде адамдардың көңіл-күйін, эмоциясын, сезімдік қатыстарын жеке сөзбен
Ал жағымсыз эмоциялар төмен қарайғы қозғалыстармен байланысты: «белі бүгілу»,
Қуаныш шексіз, ауқымды нәрсе ретінде де көрінеді: «қуанышында шек
2) Қайғы концептінің уақыт белгілерін білдіретін тобы мынадай белгілерді
Қуаныш концептінің уақыт белгілерін білдіретін тобы: дәурен. Мысалы: Қияда
3) Қайғы концептінің сындық, сапалық белгілерін білдіретін тобы: қалың,
Сонда қайғының тығыздығы қалың, салмағы ауыр, дәмі ащы, улы,
Қуаныш концептінің сындық, сапалық белгілерін білдіретін тобы: ыстық, көп,
Мысалы: Әр өңірге сәл тоқтаса, нелер ыстық қуанышты елес
Сонда қуаныштың температурасы ыстық, саны көп, шынайы.
4) Эмоцоиналдық күй туралы сыртқы келбет хабардар ете
Адамның бет-ажарынан көрінетін қуаныш сезімі: «Өзге өзгеңді не қылайын,
Ресей психологы Е.П.Ильин К.Г.Ланге зерттеуіне сілтеме беріп, қуанышқа
Э.Изард Кэррол «Эмоциялардың психологиясы» еңбегінде: «Жымию мен күлкі сияқты
Қуаныш эмоциясының активті «локализаторы» – көз. Қатты қуаныштан адам
Қайғының белгілері де адамның қас-қабағынан, көзінен, әжімдерінен белгілі болады.
Көз – адамның эмоционалдық күйін, оның барлық ішкі болмысында
Мысалы: Көкірегі қайғылы, көзі жасты (фраз.). Бұрынғы бала –
Сонда қуанған кезде адамның жүзі жарқырап, езу тартып, көзі
5) Қайғы концептіндегі ауа райының белгілерін білдіретін топ: аяз,
Мысалы: Жамбасына аяздай бату (фраз.). Жетім-жесірге ес болып отырған
Қуаныш концептіндегі ауа-райының белгілерін білдіретін топ: саябырлап басылмау, бұлттың
Мысалы: Әзір саябырлап басылмаған қуаныш бар тәрізді (М.Ә. Абай
Қайғы суық аяз, даыулдың қара бұлт, жауған қардай болса,
6) Концептілердің витальді (М.М.Агиенко термині) белгілерінің болуы олардың
Қайғы концептісінде тіршілік иесіне тән (кейіптеуге тән) белгілер бар:
Мысалы: Бұл уақытқа шейін Қасымды қайғы, жазықсыздық, ашу жетелеп,
Қуаныш концептісінде тіршілік иесіне тән (кейіптеуге тән) белгілер болады.
Мысалы: Бұл білген дүниеде, бұл оралған ортада, қазақтың қалың
Орыс тілінде бұл мынадай предикаттар арқылы беріледі: радость рождается,
7) Халқымыздың түсінігінде «жас балаша қуану», «қарт адамдай қайғыру»
Қуаныш пен қайғыны жалпы шартты түрде алғанда белгілі бір
Мысалы: Әлі тосып, бар қозғалысын алыстан қарап, әңгіме етіп
Қайғы концепті керісінше егделікпен, қартайған шақпен, көп бейнет пен
8) Зооморфты метафоралар белгісін құрайтын топ: жылан.
Қайғы жылан кейпінде елестейді. Мысалы: Қайғы деген жылан бар,
9) Қайғы концепті от стихиясымен байланысты. Қайғы туралы көптеп
Мысалы: Не десем саған еп,
Ғашығың да қайғы жеп.
Өртенген жүрекке,
Бір көрген болар сеп (Абай)
Мысалы: Соңғы алты ай ішінде, барлық жалын атқан қайғысы
Қуаныштың да біршама отпен байланысы мынадай фразеологизмдерден көрінеді: қуаныш
Осы көрсетілген мысалдардан шығатыны: қайғыға кенелген адамның оттай күйуі,
10) Қазақ халқының танымында қайғы сұйықтық ретінде ұғынылуы мен
1) ҚАН. Қайғымен қан жұту; қасіретпен қан жұту; қан
2) Осы топқа енген «қайғыға» қатысы бар етістіктер көбінесе
3) «Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпей, бойды
11) Сананың қуанышқа, қайғығы реакциясы – «есі кету» (көп
12) Жүрек – эмоциялар орын табатын орган. Қайғырған
Қуанған кезде қуаныш адамның жүрегінде паналайды: Мысалы: Жүрегін толтырған
13) Қайғы да, қуаныш та аудиалды (вербалды) тәсілмен беріледі.
Адам басына төнген қайғысын да өзгеге айтып босату –
Вербалды түрде жеткізілетін хабардың өзі қуанышты хабар және қайғылы
Қайғылы хабар көбіне елді күйзелткен жағдай, кісі өлімі, ауру-
14) Дегенмен кез- келген адам өз басындағы қайғысымен бөлісе
Мысалы: Қайғылы бір сыр көрге бір- ақ кетсін дегендей
Қуаныш көпшілікке тән. Ел арасында мейрам, мереке тудырады. Мысалы:
Қайғы көбіне жалғыз адам басына тән болады.
Мысалы: Абай бұл күнді күні бойы және осы түнді
Қуаныш және қайғы концептілерінің түрлі қырларын ашатын қосымша мысалдар:
Балалар да ояна жылап, шешелерінің етегінен ұстап, қайғыны сезіп
(Барлық мысалдар М.Әуезовтың шығармаларынан алынған) .
2.4 Қуаныш және қайғы концептілерінің лексико-семантикалық өрісі
Жеке сөздің концепті толықтай анығырақ түрде оның семантикалық және
Кең мағынада концепт құрылымын шеңбер ретінде елестетуге болады, оның
Ядро – осы не өзге лексеманың сөздіктегі мағыналары. Периферия
З.Е.Сүлейменова «Қуан мағынасындағы етістіктің семантикалық құрылымы» деген зерттеуінде қазақ
Периферияға жататын етістіктер: арсақта, арсалаңда, арсалақта, жайдарылан, жайма-шуақтан, жадыраңқыра,
Қайғыр лексико-семантикалық өрісінің ядросына мына етістіктер жатады: уайымда, мұңай,
Периферияға жататын етістіктер: аз, тоз, арықта, бозар
2.5 Қуаныш және қайғы концептілерінің сөйлеу әрекетіндегі
Осы зерттелетін концептілер әрекет (действие), ментальді әрекет (ментальное действие),
Әрекет – адам мен әлем арасындағы қарым-қатынасты реттеу орталығы
Қуаныштың сыртқы көрінісі: билеу, күлу, жылау, қолды былғау, мақтану,
Қайғының сыртқы көрінісі: жылау, бетін басу, мұңаю, қартаю, азу/жүдеу,
Сөйлеу әрекеті. Әрекеттен сөйлеу әрекетіне өту әрі табиғи, әрі
«Сөйлеу – адамдардың материалдық өзгертуші іс-әрекеті процесінде тарихи тұрғыда
Вербалды және вербалды емес әрекеттер уақыт арқылы көрініп, олардың
Сөйлеу әрекетінің ерекшелігі –
Сөйлеу әрекетінің вербалды емес әрекеттен келесі айырмашылығы онда әрекеттің
Халқымыз қайғысын да, қуанышын да өзгеге сөз арқылы жеткізе
Халқымыз өз батасында да қуаныш пен қайғы туралы айтады:
Балаларың қуаныш әкелсін,
Немерелер жұбаныш әкелсін.
Орындарың төр болсын,
Дастархандарың мол болсын
Қатарларын көп болсын,
Уайым-қайғыларың жоқ болсын
* * * *
Қарындарың тоқ болсын,
Қайғыларың жоқ болсын!
* * * *
Қуаныштан, шаттықтан,
Айырмасын құдайым.
Осы мысалдардан көретініміз халық танымында қуаныш жағымды, ал қайғы
Сөйлеу актінің бір жағынан вербалды емес актілермен, екінші жағынан
Сөйлеу әрекеті сөйлеу актісін мезгіл категориясынан алыстататын ментальді әрекетке
Қорытынды
Ұлттық дүниетанымда орын алған қуаныш пен қайғы сезімдерінің орны
Осы зерттеу жұмысында әлем бейнесінің түрлері ажыратылып, ерекшеліктері көсетіліп,
Концептінің ғылыми түсініктерін талдау барысында оның сөзбен, ұғыммен байланысы
Қуаныш және қайғы эмоцияларының адам өмірінде алатын орны зор,
Қуаныш және қайғы концептілерін талдауға кіріспес бұрын осы сөздердің
Әлемнің тілдік бейнесінің бір бөлшегі болатын концептілердің адам танымында
Сонымен қатар осы зерттеу жұмысында қуаныш пен қайғы оппозиция
Қуаныш және қайғы эмоциялары біріншіден әрекет болып табылады. Сонымен
Осы зерттеу жұмысында қолдданылған семантикалық әдіс арқылы қуан және
Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі «қуаныш» пен «қайғы» концептілері түрлі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Сүлейменова Э.Д, Мәдиева Т., Шаймердеонова Н. Және
Сергеев В.М. Когнитивные методы в социальных исследованиях // Языки
Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике –Алма-Ата.,
4 Тұманова А.Б. О соотношений «картина мира»,
5 Серебреников Б.А., Кубрякова Е.С., Постовалова В.И., и
6 Бабушкин А.П., Жукова М.Г. Перевод в свете
7 Аитова Н.Н. Ғалам бейнесі және ғаламның тілдік
8 Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. Москва:
9 Стернин И.А. Лексическое значение слова в
10 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. –Алматы: Айкос,
11 Брутян Г.А. Языковая картина мира и ее роль
Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). Монография –Алматы: Қазақ
Гадамер Х.-Г. Истина и метод –Москва, 1988
Апресян Ю.Д. Избранные труды. –Москва,1995.–767б
Гумбольд В. Избранные труды по языкознанию. –Москва: Прогресс, 1984.
Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Лео Вайсгербер в когнитивной перспективе
Маслова В.А. Языковая картина мира и культура / В.А.Маслова
Гиздатов Г.Г. Когнитивные модели в речевой деятельности –Алматы.: Ғылым,
Беляевская Е.Г. Семантическая структура слова в номинативном и коммуникативном
Телия В.Н. Русская фразеология. –Москва: Языки русской культуры, 1996.
Дворецкий И.Х. Латинско- русский словарь. –Москва.: Русский язык,
Телия В.Н. Номинация // ЛЭС. –Москва, 1990
Языковая номинация. Виды наименований. –Москва: Наука, 1977
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Қазақстан, 1993.
Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. –Алматы: Евразия, 1995.
Диброва Е.И. Коммуникативно-когнитивная модель текстопорождения //Семантика языковых единиц /
Никитина М.В. Лексическое значение в слове и словосочетании.
Аскольдов-Алексеев С.А. Концепт и слово // Русская речь. Новая
Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. –Москва:
Воркачев С.Г. Лингвоконцептология и межкультурная коммуникация: Истоки и цели
Неретина С.С. Концепт и концептология // Тропы и концепты//
Л.А.Грузберг Концепт как культурно – ментально – языковое образование.
Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты.
Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка// Известия АН.Серия литературы и
Хамитова Г.А. Культурная концептосфера в языке и принципы ее
Вежбицкая Семантические универсалии и описание языков. –Москва.: Школа «Языки
Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико- фразеологической семантике языка.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және
Антипенко Л.А. опыт концептуального анализа имен негативных эмоции в
Вольф Е.М. Эмоциональные состояния и их представление в языке
Покровский М.М. Семасиологическая история имен прилагательных с основным значением
Сүгірбекова С.Р. Концепты контраста в романе Ф.М.Достоевского «Преступление и
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. –Алматы: Ғылым,1980. 5-том.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. –Алматы: Ғылым. 1982. 6-том.–623б. ред.
Ильин Е. П. Эмоции и чувства. –Санкт-Питербург: Питер, 2001
Изард Кэррол Э. Психология эмоции / Пер. с англ.
Гиздатов Г.Г. , Шеляховская Л.А. О соотношении концептуальных и
Сулейменова З.Е. Семантическая структура глаголов со значением радоваться (на
Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы: 1993.–265б.
ТІЛДІК ДЕРЕК РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Әуезов М.О. Абай жолы: Роман-эпопея. –Алматы:Жазушы, 1990. –
2 Әуезов М.О. Абай жолы: Роман-эпопея. –Алматы: Жазушы,
3 Әуезов М.О. Әңгімелер. –Алматы: Жалын, 1987. –176б.
50
42
В Аралық әлем не адам санасы
А Ғалам бейнесі
С Ғаламның тілдік бейнесі