Мазмұны
Кіріспе:
I-тарау: Шығармашылық әлем сырлары
1.1. Жазушы дүниетанымы
1.2. Шығармашылық процесс
1.3. Жазу кезең
II-тарау: Адам жаны-жұмбақ арал
2.1. Образдар жүйесі
Прототип мәселесі
Қорытынды:
Кіріспе
Әдебиет және жазушы
Кез-келген адамзаттың өмірінде терең әрі көлемді орын алатын
Адамның игерген осындай көптеген өнерінің ішінде айрықша орын алатыны,
Әдебиет — кез-келген өнер сияқты өзінің алдында шындықтың шығармашылық
Әдеби шығарма әдебиетпен келеді. Ал, “әдебиет —ықшамдалған әлем” (Салтыков-Шедрин),
“Әдебиет — үлкен процесс. Жазушының өзі қоян-қолтық араласып, бетпе-бет
Қазақ әдебиеті.. “Осы сөзді ауызға алғанда ең алдымен көз
Әдеби туынды — адам еңбегінің нәтижесі, автор
Көркем шығарма оқып отырып оның авторына деген қызушылық пайда
Менің сүйіп оқитын жазушым, ол есімі әдебиет сүйер қауымға
Роза Мұқанова. Көрнекті жазушы. Адам психологі.
Осы үш тіркес бір-бірімен үйлесіп жатқандай.
Біріншісіне келсем, Роза Мұқанованың есімі кез-келген оқырманды елең еткізбей
Екіншісіне келсем, көрнекті жазушы дегенім жазуды өнерім деп түсінген,
Үшіншісіне келсем, Роза Мұқанова адам жанына терең бойлап, қатпар-қатпарын
Роза Мұқанованың ойынша, “әдебиет — мұхит. Тереңдеген сайын қауіп-қатері
Р.Мұқанованың шығармаларындағы басты ерекшелік — ол кейіпкерлерінің жан дүниесін
Жазушының жанына үңілу үшін, оның шығармашылық лабораториясын зерттеу қажет.
Фортунатовтың өз тілімен айтсақ, “творческая лаборатория писателя — понятие,
Жазушы лабораториясын зерттеу- күрделі процесс. Күрделі болатыны – көркем
I тарау. Шығармашылық әлем сырлары
1.1. Жазушы дүниетанымы.
Тікелей жазушы лабораториясына үңілу, шығармашылық процессті түрлі аспектіде зерттеу
Ал Белинскийдің айтуынша “ақын – ең алдымен ол адам,
Жазушының дүниетанымын қарастырғанда жазушының балалық, жастық шағы, жеке өмірі,
Роза Қажығалымқызы Мұқанова 1964 жылы қазан айының 14–ші күні
Шығармашылық лаборатория құпиясын ашуда кілт боларлық тағы бір кез
Жазушының қоғамдық келбеті ол — жазушының білімі өмірлік
Жазушының саяхаты. Жазушы тек өз жерінен басқа жерді шарласа,
Фольклор мен көркем әдебиет. Сәтті шығарма жазу үшін жазушыға
1.2. Шығармашылық процесс
Жазушы лабораториясы — шығармалар тарихы. Белгілі бір қаламгердің шығармасының
Кейде түсінгін келетін шығарманы қанша оқысаң да шытырман ойдың
Осыған орай, өнер өмірден туатын болса, суреткердің өмірден ең
Тақырып — шығармашылық әрекеттің басы. Жазылмақ шығарманың кіндік мәселесі,
Үлкен мағынадағы тақырып — ой түрткіден басталады. Ойтүрткі
К. Паустовский өзінің “Алтын раушан” повесінде жарқ ете түскен
Ойтүрткі жазушыға ойламаған жерде келеді.. Роза Мұқанованың “Күнә”
Енді ойтүрткі жазушының бүкіл санасынан өтіп болған соң, жазушы
Материал жинамас бұрын идеяға келсек. Жазушы өз шығармасына тақырып
“Жазушы өз шығармашылдығымен өмірге үн қосады, үн қосқанда өз
Бір Ілияс Есенберлиннің Шыңғысхан туралы тарихи тақырыптағы туындыларына не
Тағы бір тарихи тақырыпта 1997 жылы жазылған “Патша қатын
Р.Мұқанованың тарихи тақырыпта 1993 жылы жазылған келесі бір “Шерменде”
Ендігі кезек Р. Мұқанованың әйел тақырыбына жазылған бірнеше әңгімелері
Жазушылық процесстің тағы бір кезеңі ол — материал жинау.
Кез – келген ғимарат керекті материалсыз тұрғызыла алмайды, сол
Шындығында, “жазушының өмір материалдарынан өнер туындысын жасау процесінің басты,
Қазақтың атақты классик жазушысы С. Мұқанов өзінің әйгілі “Мөлдір
“Оқиғаға тікелей қатысы бар адамдармен жеке-жеке сөйлесу. Мысалы: Абақтыда
Сұлтанбек Әбеуовтің жеке заттары: күнделік дәптер, хаттар, өлеңдер
Ағымды баспасөз материалдары.
Архив.”/12.75/
Міне осындай 1928 жылы апрель айында болған оқиға желісімен
Тарихи тақырыпта жазылатын шығармаға материал жинау да қиын іс.
ойтүрткіге жүгінеді;
жазушы басқалар білмейтінді көбірек білу керек;
оқиғаның болған уақыты мен жерін білу қажет;
кейіпкердің өмірін жетік білу қажет;
архив беттерін саралау керек.
Осыдан кейін барып жазушы өз қиялына қанат бітіріп, өмірден
Роза Мұқанова “Құдірет-кие” атты тарихи әңгімесін жазар алдында, Шыңғысханның
Р. Мұқанова осы деректерді ала отырып, Шыңғысхан мен інісі
Жазушы жазар алдында өз кейіпкерінің егжей-тегжейіне дейін біліп, оқиғаны
Роза Мұқанованың келесі “Дүние кезек” (1991 ж.) және “Мұқағали”
Жазушы Роза Мұқанованың есімі 1990 жылы жазған “Мәңгілік бала
“Сормандай” (1993) атты хикаят әңгіме жазу үшін автор
Шығармашылық процесстің тағы бір кезеңі ол — жоспарлау.
Талантты Роза Мұқанова да ешқашан өз шығармасына жоспар құрмайды
1.3. Жазу кезеңі
Жазушының ойтүрткі, идея, өмірлік материал, сюжетпен жұмыс істеуін сипаттап
Кез-келген жазушының тек өзіне тән шығармашылық әдеттері
Ал, бұған керісінше Диккенс басқалар сияқты емес, Лондон көшелерінің
Үлкен бе, кіші ме, әрбір жазушының өзіндік шығармашылық құпиясы,
Р. Мұқанованың да өзіне тән әсіресе әйел затына тән
Р.Мұқанованың бойында осындай қасиет бар. Ойына бір сюжет келсе,
Табиғат сүйгіш Р.Мұқанова тау-таста, табиғаттың аясында жүргенді ұнатады.
Жазушы өмірдегі тосын оқиға болсын, құбылыс болсын оның шығармаларына
Жазу процесінде өмір шындығы көркемдік шындық дәрежесіне
Улы суреткер Ф. М. Достаевскийдің “ И запомните мои
Міне, бірінші тарауда жазушының әдебиетке қалай, қашан, не себепті
ІІ-тарау. Прототип.
Көркем шығармасы қызықтырған жазушы атаулыға оқырман тарапынан ұдайы қойылар
Ал, М. Шолохов болса, “Лепить характеры-не значить делать слепки
Әдебиетші В. Шкловский: “Увлечение поисками прототипов методологически непрвильно и
Қандай да бір жазушы кейіпкері түптұлғасының ақи-тақи анықтала бермейтінінің
Әдебиетші айтқандай, белгілі бір шығарма кейіпкерінің түптұлғасын іздеу, табу,
Біз қаламгер шығармаларындағы кейіпкерлердің түптұлғасы деген мәселені жазушының
“Образ жасауда прототиптің жекелеген белгілері мен іс-әрекетін творчестволық
Роза Мұқанованың өмірлік шындықты жинақтап типтендіруі хақында әңгіме прототип
Әдебиеттану терминдер сөздігінен бастап, сөздік атаулы бұл мәселеге тоқталмай
“Ойдан шығару- образға барар жол.”
Әрі қысқа, әрі нұсқа. Демек, ойдан шығару жоқ
Академик З. Қабдолов: “Әр жазушының творчестволық лабораториясын зерттеген адам
“Проблема образа герое и его прототипа, проблема портрета, как
Роза Мұқанованың түптұлға таңдау, оны көркем образға айналдыру тәжірибесіне
Біздің байқауымызша, алдымен, түптұлға- Роза Мұқанова үшін материал жинаудың
“Ақын образ арқылы ойлайды, ол шындықты дәлелдемейді, көрсетеді,”()-деп
“Жарық дүние” атты әңгімесіндегі Сағит
Тіршілік. Арпалысқан адуынды өмір, қысқа
Тіршілік. Өмір сүруге соншалық құмартасың,
“Образ жазушы үшін тек материал емес, ол өмірдің
Орыс жазушысы А.П. Чеховтың айтуы бойынша, оның басында бір
“Әдебиет ол адамтану, Ал, өнер –авторды
Образ түсінігіне тек қана кейіпкер емес, сонымен қатар, табиғат,
Образдың осы немесе басқа өмірлік адаммен байланысы.
Образдың ішкі мазмұны (характер)
Оның сыртқы келбеті (портрет)
Оның өмірдегі мінезділігі (тип)
Жазушының өмірі өзінің қиялымен жасалған адамдардың арасында өтіп жатады.
Тургеневтің образдары оны кінәлап, қинап, аңдыса, Гончаровқа да тыныштық
Образ Бетховен айтқандай, туылады, өседі, өркендейді. Ал, Роза Мұқанованың
Р. Мұқанованың көптеген образдары ол -өзі. Сондықтан да әр
Ойымызды қорыта келгенде, “прототип –образ жасаудағы алғашқы түрткі шығармашылық
Характер.
Әрбір қаламгер үшін образдың өмірдегі көрінісі мен оның ішкі
Р. Мұқанова өз шығармаларында осыған жете мән бере келіп,
Образдың ішкі мазмұнының шығарма көркемдігі мен идеялық
“Көркем бейне , яки әдеби
Бейнелеу образдылық болса, бейне –образ. Әдебиеттегі адам, сөздегі
Ал, “образ-эстетикалық мәні бар, ондай шығарма арқылы әрі
“Образ жасау –талантыға ғана тән әрекет. Ал, талантты
Роза Мұқанованың шығармаларындағы образдар, оның күнде көріп, кездесіп, сөйлеп
Адамның ішкі тұңғиық тереңін, адам психологиясынның көзге көрінбес нәзік
Әдебиетте адамның ішкі бітімі тек мінездеу немесе жанама мінездеу
“ Бану деген еркек атаулыны сұлулығымен жаулап
Ал, мына “ Сен ” әңгімесіндегі суретші
“Қараңызшы, суықтан үсіген жапырақты бүрісіп қалатын түрі бар.
“Монастрь” әңгімесінде әйелдің :
“Кешіп. Сен менің өзімшілдігімді кеш. Саябыр таппай, өрекпіген
Бұл жерде, Роза Мұқанова мүсәпір әйелдің образын
Портрет.
Көркем образдың ішкі дүниесіне оның сыртқы келбеті сай болып
Классиктерге өз кейіпкерлерінің сыртқы келбеті көп толғандыра бермейтін. Роман
Бұл тұрғыда, М. Горький: “Жазушы көбінесе адамның сары,
Бұл тұрғыда да, Р. Мұқанованың шығармашылық лабораториясында талай жайттарға
Енді осы айтылғандарымызды жазушы шығармаларынан алынған нақты мысалдармен көрсетіп,
Шыңғыстың әкесі-Есугей батыр. Оның бірінші, әрі басты әйелі Оэлун,
Шыңғыстың қол астындағы Көкеш деген адам оның билігіне
Бұл дерек тарихта жазылған. Ал, Р. Мұқанова осы сюжетті
Тарихта болған Шыңғыс хан мен әңгімедегі Кейіпкер екеуі
Шыңғысхан Көк тәңіріге қатты сенеді. Өйткені, өзіне дарыған ақыл
Өмірдегі Шыңғыс хан мен әңгімедегі Шыңғыс хан екеуінің
Роза Мұқанованың келесі “Мәңгілік бала бейне” атты әйгілі әңгімесіндегі
Жазушы ешқашан Еңлікті көрмеген, көрмесе де осындай қасіреті бар
Осы мақсатына жету үшін автор көркемдікке байыппен қарай келе,
“Домбыраның үстіңгі ішегіндей қоңыр әуезбен іштей үндесіп, бір-бірін ыммен
“Мәңгілік бала бейне”-өмірде болған оқиғаның көшірмесі деген ұғым туғызбайды.
Жазушының “Сормаңдай” атты әңгімесінің сюжеті өмірден алынған. 1993-жылы жазушының
Пушкиннің, Толстойдың, Чеховтің, Достоевскийдің, Бальзактің күнделіктін оқып отырып, олардың
Күнделік беттерін парақтаған сайын жиі кездесіп отыратын бір есім
“Біләлға бұл туралы ауыз айтады. Жазар, шаршар, қояр
Бұл І. Жансүгіров жайлы өмір шындығы. Роза
“Сормаңдай” әңгімесіндегі аққудай иілген жас келіншек Банудың прототипі- Фатима..
Әрине, әрбір кейіпкерлерін жазушы өмірдегі тұлғасына ұқсатып, мінез-құлқын
Ілияс-Мұстафа. Екеуінің жаны да, ойы да үндес. Ілияс Фатимасын
Өте еңбекқор, әрі оқымысты адам. Дүниеге көзқарасы кең. Жары
Фатима-Бану.
І.Жансүгіровтің күнделігінен Фатиманың барлық қырларын көре алмайды екенбіз. Р.
Әңгімедегі Үрия образы да толыққанды осы шығарма желісінде ашылады.
“Шешесі деген еркек атаулыны сұлулығымен жаулаған адам ғой. Ал,
Роза Мұқанова жазушылық жолындағы келесі бір шығармасы- “Дүние кезек
“Мұқағали ” әңгімесі ақынымыздың “Бір келіншек” және “Муза”
“Ол адамның өзі, сыртқы сүлдері емес, мінез-құлқы, қатынасы, ойы
Мұқағалидың жанын күйзелтетін өзінің жырларының толықтай
Роза Мұқанова Мұқағали туралы әңгімені шамамен осы күнделіктен
Бұл шығармада Роза Мұқанованың жұмсақ та нәрлі тілімен Ақын
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келсек, біз бүгінгі зерттеу
Сонымен қатар, шығармашылық лобораторияның көркем
Роза Мұқанованың әрбір әңгімесіндегі суреттелетін өмір
Пайдаланған әдебеттер тізімі:
Қабдолов З. “Сөз өнері” Алматы,
Цейтлин А.Г. “Труд писателя” Советский пиатель, Москва,
Дадебаев Ж.. “Жазушы еңбегі”
“ Уақыт және қаламгер” Жазушы, Алматы, 1986,
Әшімбаев С. “Парасатқа құштарлық”, Жазушы, Алматы,1985,
Ергөбеков Қ. “Жан жылуы”,Жалын, алматы, 1991,
Ахметжан Т. “Адам жаны –жұмбақ арал” //Халық кеңесі, 1994,
Бөпежанова Ә. “Мәңгілік бала бейне немесе Атабаев
Фортунатов Н.. “ Творческая лаборатория Льва Толстого”, Современный
Бахтин М..М.. “Литературно- критические статьи”, Художественная литература, Москва,
Белкина Н.. “В творческой лабораторий М .
Ергөбеков Қ. “Сәбит Мұқанов”, Алматы, Мектеп,
Есенберлин І.. “ Шыңғысхан- әлем сілкіндіруші”, Алматы, Көшпенділер,2002 ,304
Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар.14 том, Алматы, 1978, 194 бет
Айтматов Ч. В соавторстве с земелю и
Гура В. Как создавался
Шкловский В. Избранное В 2 т.
Ахметов З. Поэтик эпопей
Чудаков А.П. Поэтика и прототипа
Кабдолов З. Таңдамалы шығармалар 2. Алматы:
Андроникова М.И. От прототипа к образу
Мұқанова Р. Жарық дүние
Мұқанова Р. Мәңгілік бала
Мұқанова Р. Құдірет -кие
Мұқанова Р. Жан қайығын жарға
Мақатаев М. Күнделік. Алматы: Жалын,
Тарази Ә. Розаның екі әңгімесі
Мақашұлы Қ. Қобызбен қалам // Қазақ
Мақанова Р. Әдебиет жынысқа бөлінбейді. //
“Жарық дүние” атты әңгімесіндегі Сағит
Тіршілік. Арпалысқан адуынды өмір, қысқа
Тіршілік. Өмір сүруге соншалық құмартасың,
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келсек, біз бүгінгі зерттеу
Сонымен қатар, шығармашылық лобораторияның көркем
Роза Мұқанованың әрбір әңгімесіндегі суреттелетін өмір
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің филология
ПІКІР
Қазақ әдебиеттінде Роза Мұқанова есімі
Байтикова Назгүлдің бұл еңбегімен таныса
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
Бірінші тарауда Роза Мұқанованың шығармашылық
Жұмыстың екінші тарауында Р. Мұқанованың шығармаларындағы
Бітірушінің бұл жұмысынан ғылыми жұмысқа
Пікір жазған,
ф.ғ.д., профессор
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Роза Мұқанованың шығармашылық лабораториясы.
Жұмыстың көлемі:
Жұмыстың негізгі мақсаты: Р.Мұқанованың шығармашылық лабораториясына ене
Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған
Жұмыстың мазмұны:
Кіріспе бөлімінде әдебиет пен жазушы туралы айтылып, қаламгердің қазақ
Негізгі бөлімінің I- тарауында Р. Мұқанованың шығармашылығын, дүниетанымын,
II-тарауда қаламгердің шығармаларындағы кейіпкерлердің өмірдегі прототипін мен олардың
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: жазушы, дүниетаным, шығармашылық
4
1