ЖОСПАР
Бірінші бөлім. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi және мәдениеттiң мәнi.
I. Мәдениеттану және оның бiлiм жүйесi 1
2. Мәдениет туралы түсiнiктiң тарихи дамуы 13
Екiншi бөлiм. Рухани мәдениеттiң элементтерi және құрамдас бөлiктерi
1. Қоғамның рухани элементтерi 31
2. Рухани мәдениеттiң құрылымдық сыңарлары 42
Бірінші бөлім. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi және мәдениеттiң мәнi.
I. Мәдениеттану және оның бiлiм жүйесi
Мәдениеттану XIX ғасырдың соңғы үшiншi ширегiнде өзiндiк пән
Мәдениеттану – гуманитарлық пән, ешкiм де оған шүбә
Әйтсе де, олар мәдениеттану бiлiмiн жетiлдiру бағыттарына келгенде,
Бұгiнгi таңда мәдениеттану өзiнiң пәнi мен тәсiлiн анықтап,
Бiрiншiден, әлем өзiнiң 2000-шы жылдықтарында техника мен мәдениет
Екiншiден, дiни ренессанс – қазiргi мәдени жағдайлардың өте
Ренессанс (франц. тiлiнде – қайта өрлеу, қайта туу).
Және басқа европа елдерiндегi 15-16ғ.ғ аралығындағы өнердiң
даму кезеңiн белгiлiеу үшiн Якоб Буркхард енгiзген.
Әлем бүгiнгi күнi бұрын болып көрмеген, стихиялы түрде
Әрине XX ғасырдың соңында дiн мәселесi мәдениет өмiрiнде
Қәзiргi туындап жатқан дiни – рухани көзқарастарда Құдайдың
Концепция (лат. тiлiнде – қабылдау, ұғыну, түсiну, түйсiк).
Белгiлi құбылыстар жайындағы көзқарас жүйесi, бiрдеме
Негiзi пiкiр.
Әлемдiк денелердiң фундаменталдық идеялары да дiндердегi ынтымақьастыққа қайшылық
Үшiншiден, адамзат мәдениетiнде, мәдениеттiң болмыстылығына байланысты туындайтын мәселелер.
Феномен(грек тiлiнде – келiп көрiнетiн, құбылыс). Филосо-
фияда – санада болатын субьективтiк және сезiм тәжiрибелерi
ұғынуға болатын құбылыс (феноменолизм). Сирек, әдетте-
гiден тыс, төтенше құбылыс.
Мәдениет пен табиғаттың ара қатынасы қандай? Әлеуметтiк өзгерiстер
Осы келтiрiлген үш жағдайдан туындайтын мәселелердiң түсiнiлуi, танылуы:
Алайда, мәдениеттануды тек ғана бiлiмдер жүйесi тұрғысында қарастыруға
Мұның өзi, өзге мәдениеттiң өмiр сүру әлемiне енуге,
Жалпы шыға бастаған мәдениеттану оқулықтарында мәдениеттану ерекше
Бiрiншiден, жағарыда айтып өткендей мәдениттану ерекше бiрегей феноменге
Екiншiден, мәдениеттану – мәдениет және оның мәнi туралы
Үшiншiден, мәдениетану – пәнаралық метатеория. Былайша айтқанда адамдар
Сонымен мәдениеттану пәнiн талқылау барысында мәдениет туралы
Семиотика (грек тiлiнде – белгi, нышан). Мед. Аурудың
гiлерi туралы ғылым. Табиғи және жасанды тiлдердi
лар жүйесiн зерттейтiн ғылым.
Әрине, олар мәдениет және мәдени құбылыстарды әр тұрғыдан
Мысалы, мәденитетану мiдеттi түрде «мәдениет археологиясына» назар аударады,
Мәдениеттану адамдардың ерекше өмiр сүру тәсiлi тұрғысында өзiнiң
Жалпы мәдениеттанудың ғылыми пән ретiндегi қалыптасуын, оның ерекше
Мәдениет өзiнiң iшкi шынайы болмысымен адам тұлғасына бағытталғандықтан,
Мәдениеттану, бұл мәденит ткралы ғылым, ал әлеуметтiк мәдениеттану
Мәдениеттанудың мiдетi, курстың моарльдық императивiн ой елегiнен өткiзумен
Императив (лат. Тiлiнде – бұйрық, әмiршi, жарлық). Филос.
Кесiмдi императив - этикада. Кантта – о
Рiлген, мәңгiлiк өзгермейтiн, өнегелiктiң негiзiн құрайтын
Сөэсiз болатын моральдық жарлық.
Арнайы және гуманитарлық бiлiмдердi үйлестiре отырып, кәсiби этика
2. Мәдениеттанудың негiзгi көзқарастар жүйесiнiң дамуы
Мәдениеттанудың гуманитарлық бiлiмдердiң ерекше саласы ретiнде қалыптасуы этнография,
ХХ ғасырдың мәдениеттануы философия мәдениетiмен тығыз байланыста бола
Тарихта қазiргi заман мәдениеттануының мәселелерiне қатысты, тiптен олардан
Адамның өзiн өзi жасай алатын, дүниенi өзгерте алатын,
Қалай болған жағдайда да осы мәселелердi көре
Әрине, мәдени шығармашылық туындыларының тiкелей жасалынуы адамдардың жеке
Гегель әлемдiк мәдениеттiң жеке тұлғалардан жоғарғы заңдылықтарын көрсетiп
“Философия тарихы” , «Эстетика», «Тарих философиясы» сияқты еңбектерiнде
Сонымен қатар Гегель Ағартушылық идеалына адал, әсiресе бостандық
Субстанция (лат. тiлiнде – мән бiрдеме негiзiнде жатқан).
түптастық тұрғысынан қаралатын обьективтiк шынайылық.
Сезiмнiң әртүрлiлiгi мен өзгермелi қасиеттерiн белгiлi бiр
тұрақшылыққа апаруға мүмкiндiк жасайтын, өзiнен өзi бар
ақырғы негiз.
Рухтың мәнi, субстанциясы бостандық болады... Рухтың барлық қасиеттерi
Оның ойынша, шығыс халықтары рухтың, не жалпы тұрғыдағы
Алайда, Гегель ыңғайының өзiне шектiлiк жатыр. Өйткенi ол,
Сонымен әлемдiк ақыл – ой мәдениет, мемлекет түрiнде
Ф. Ницше (1844-1900). Дүниедегi болып жатқан барлық жағдайларды,
Модус (лат. тiлiнде – шама, тәсiл, бейне). 17-18.ғ.
ясына – материяның жағдайларына, жеке түрлерiне берiлген
ауыспалы қасиет; жалпыға бiрдей субстанцияның белгiлi бiр
нәрсе ретiнде көрiнуi.
Адамдардың шығармашылық ерiктiлiгiннiң интенциясы ретiнде жеңiлдетiлген бнлгiсi деп
Интенция (лат. тiлiнде – ынта, талап, ұмтылу). Схоластика
философиясының ұғымы; белгiлi бiр затты көрсететiн ниет;
мақсат, сананың бағыты, ақыл – ой.
Ол «ерiктiң құдiреттiлiкке» шығатын жалқылық көрiнiс ретiндегi
Осы тектес ауыстырулар жаға еуропа мәдениетi шеңберінде жалған
Ницшенiң «өмiр философиясынан» нұсқасын мән жағынан өзгеше етiп,
Дильтей табиғат туралы ғылымнан рух, философия туралы ғылымды
Интуиция (лат. тiлiнде – үңiле, зер салып қарау).
тәжiрибеге негiзделген сезгiштiк, болжам, көрегендiк, Филос. тә-
жiрибенiң көмегiнсiз және ой тұжырымынсыз тiкелей ақмқатты
түсiну.
Оның ең басты сiңiрген еңбегi өмiр көрiнiстерiн, яғни
Г. Зиммелдiң (1858 - 1918) iлiмiнде де мәдениет
О. Шпенглердiң (1880 - 1936) еңбектерiнде еуропалық рационализм
Панлогизм (грек тiлiнде: пан – дәрi, барлық; логос
сөз). Филос. ақиқатты – идеяның логикалық айтылуы, спеку-
лятивтiк ұғымдардың өзiн - өзi ашуы, өзiн ойлайтын
ция, «өзiнен өзiн танитын ақыл», деп сынайтын принцип.
(Г.Гегель).
Өйткенi ол ғылым таихы, өнер, дiн, саясат, экономика
Мәдениет философиясының мәселелерiн негiзiнен шешкен Шпенглер, әйтсе де
Мәдениеттiң уақыт тарапынан қанат жаю барысы, Шпенглердiң айтуынша
Мдениеттiң тарихи тағдыры мәдениет жаны, Шпенглер үшiн алғашқы,
«Өмiр философиясымен» қатар мәдениет философиясының мәселелерiмен ХIХ ғ.
Романшылдықтың жанакантшылдыққа ықпалы аса зор болады. Оның ертеректегi
Аспан мен жер арасындағы – «аспан» идеалы идеалы
Эмпирия (грек тiлiнде – тәжiрибе). Филос. адамның тәжiрибесi,
сезiм мүшелерi арқылы сыртқы дүниенi қабылдау; экспери-
менттен өзгеше, қарапайым табиғи жағдайда жүргiзiлетiн бақы-
лау.
Оның ойлауынша: бiрiншiден, адамнаң алдынан эмпириялық, бiрақ ешқандай
ХХ ғасырдың ең беделдi философиялық ағымдардың бiрi –
Мысалы, Э.Гуссерлдiң (1859-19378) айтуынша, Еуропаның «адами қауымдастық» өмiрiнде,
А перцепция (лат. тiлiнде – қабылдауға, ұғынуға). Терминдi
ғаш енгiзген Лейбниц ойынша; ессiз, ойланбай (перцепция) қа-
Былдауға қарағанда, әпсаналы түрде қабылдауды бiлдiрген.
Олардың барлығы мификалық күштер болғандықтан адамның тағдырына
Бірақ, белгiлi бiр тарихи кезiнде нақтылы адамдардың тобында
Мұндай өмiр нысанасының өзгеруi жаңа мәдени-дәстүрлердi қолдаушыларды мифологияға
Мәдениет тарихы өзнiң ұзақ даму процесiнде нормативтiк образдың
Бұл мәселенi өз тарапынан Гуссерлдiң көрнектi шәкiртi М.Хайдеггер
Болмыстың ақиқатын тiлден қалай табуға болады? Ол,
Бiрақ поэзияның өзi де нақты болмыстың жасырылмайтын етiстiгi,
Хайдеггер философиясы, қазiргi заман мәдениеттiндегi адамның субьективтiлiгi мен
Еуропа руханилығының тағдыры осы – ойлау iс
Ал, психиканы талдаудың негiзiн қалаған Вена психиаторы Зигмунд
«Мен» өзiне «Өэiндiкi» бағындығысы келедi, егер қолынан келмесе,
Бiрiншi дүние жүзiлiк соғыстың және соғыстан кейiнгi Еуропадағы
Фрейдтiңмәдениетке көзқарсының негiзiнде, адаымның табиғи басталуы, ессiздiгi, сексуалығы,
К.Г. Юнгтiң (1875-1961) пайымдауынша сананың (бiздiң бақылауымызда тұрған
Ежелгi дүниеден және болашақ уақыттан ессiздiк символдар әлемi
«Денi сау және рухы бай дүние жасай отырып,
Жак Лакан (1901-1981) ессiздiктiң басқа түсiнiктемесiн ұсынды. Оның
Шынайлық – бұл дифференциялаған керектiлiктiң өрiсi. Ол аламның
Мәдениеттанудың негiзгi көзқарастар жүйесiндегi құрылымды – қызметтiк ыңғайдың
Құрылымды – қызметтiлiк ыңғайды жақтаушылар қоғамдық құбылысты тарихи
Өркениеттiлiк тұрғысынан кейбiр нанымдарлы, «нормларды», бақсылардың мағынасыз және
Бiрақ, фугкционалдық тәслiмен қаруланған этнограф пен дiни танымдағы
Иррационалдық (лат. тiлiнде – логикалық, ұғымдар арқылы ай-
тылынбайтын, ақыл арқылы түсiнуге қол жеткiзбейтiн, мис-
тикалақты бiлдiредi).
Мұндайда адам бағыттала отырып, өзiне немесе қауымдағы адамдардың
60-70 ж.ж. академиялық ғылымдарда және қоғамдық ойларда құрылымды
Мәддениеттiң өзгеше концепциясын дамытқан, өз өмiрiнiң көпшiлiк уақыттан
Қоғам өзiнiң барысында әртүрлi: танымдылық, дiни этикалық, эстетикалық,
Менталдылық – адамдардың әлеуметтiк және тарихи ортақ-
тылыққа топтастыратын iшкi дүниелердiң тұрақты түрде
икемделуi; менталдылық мәдениеттiң дамуының терең қайнар
көзi бола тұра, ол, сол мәдениеттiң нәтижесi. Нақты
теулерде: балалар, ұлттық, тотолитарлық, еуропалық, афри-
калық, бюрократтық сияқты менталдықтың түрлерiн ажы-
ратады.
Бұл мәдени жоғарғы жүйелер, әр түрлi құбылыстадың бiр
П. Сорокиннiң ойынша, тек құндылықтар ғана кез келген
Мәдениеттiң идеациональдық құрылмы сезiмнен жоғары Құдай принципiне негiзделген,
Қазiргi «сезiмдiк» мәдениет өзiнң құлдырау шағын басынан өткеруде.
2. Мәдениет туралы түсiнiктiң тарихи дамуы
Қазiрiг философиялық генезис тұрғысынан алып қарасақ мәденеттiң терең
Алайда, қарапайым сананың әлеуметтiк шынайлықты ұынудың ерекше түрi
¤ылым болса өзнiң логикалық жүйесңн кейбiр қиялдар мен
Ал ендi мәдениеттiң мәнiн белгiлi бiр тұрғыда қарастырсақ,
Егер, философиялық тұрғыда мәдениеттiң бастамасын антикалық дәуiрден берi
Алғаш рет әдебиетте «мәдениет» терминi Римнiң атақты философы
Гректер – «пайдейя» терминi екi мағынада: бiрiншiсi тiкелей
Грекия «пайдасынң» негiзi құндылығы арнайы педагогикалық шеңберден шығып,
Мәдениеттiң мақсаты маңында болды: адамның байыпты ойлаум қабiлетiн,
Тәелсiз асқақ антик адамды өзiнiң күш – қуаты
Трансценденталдық (лат. тiлiнде – аттап кетушiлiк, межеден
асып кетушiлiк). Филс. Канттың, тәжiрибеден алынабаса да тә-
жiрибеден алынбаса да тәжiридбеге ықпал жасайтын о баста
есте бар нәрсенi белгiлейтiн философиялық ұғым; трансценден-
талдық түрлерiне кеңiстiк пен уақыт, себептiлiк, қажеттiлiк
сияқты басқа да категориялар жатады.
Бiрақ эллинизм дәуiрiнде, антикалық полистiң өзiнiң бастапқы дербестiгiнен
Скепсис (грек тiлiнде – анықтап қарау, ойлану). Күмәндану,
беу. Скептицизм. Филос. Кез келген танымды күмәнға, күдiкке
алатын, обьективтiк ақиқаттың болу мүмкiндiгiне күмән, шек
келтiретiн бағыт.
Бiлiмдiлiк пен танымның ролi төмендедi де, грекия бiлiмдiлiгiнiң
Мұндай әлеуметтiк және саяси тұрақсыздық жағдайларда отандық құдайлардықың
Сонан соң, христиан мәдениетi – ортағасырлық христиандық туындайды.
Геднизм (грек тiлiнде – рахат, ләззат, құшыр). Адамдардың
ғұлықтарының белгiсiн айқындайтыг және рахаттылықты нң жо-
ғарғы игiлiк деп санайтын этикалық бағыт. Гедонизм рахаттлық-
ты адамдардың табиғатына берiлген, табиғатынан жасалған, ал-
дын ала iсiн айқындайтын адамдардың о бастағы iсiн
тын адамдардың о бастағы қозғаушы күшi дейдi.
Егер антикалық мәдениеттi түсiнудiң негiзiнде «құдай берген заттар
Дара және барлығына қатысты бар құдай, табиғилықтан жоғарғы
µшан – теңiз әлемге бетпе – бт келген
Адам өзнiң дәрменсiздiгiн ашты, Адам – әлсiз,дәрменсiз жан
Мәдениеттiң жаңа түсiнiгi, адам өзнiң уникалды (өте сирек,
Адамның өзiн - өзi танып бiлуi мүмкiнемесөйткенiоның алдынан
Жаңа дәуiр (ХҮII – ХҮIII ғ.ғ.) көптеген философиялық
Бұл, бiр ерекше тарихи кезең едi, өйткенi ол,
Немiс классикалық философиясы, мәдениеттi рухтың дамуының таихи процесi
Бiрақ зұлымдылық фатальды (қайтпайтын) емес. Мәдениеттiң оын мiдет
Ноумен – мәедi ақылмен ұғуды бiлдiретiн идеолистiк филосо-
фияның ұғымы. Сезiмдiк пайымдау обьектiсi феноменге қара-
ғанда, интелектуалдық пайымдаудың пәнi. Канттың түсiндi-
руiнде, адамның тәжiрибесiнде мүмкiн болатын, бiрақ қол
жеткiзбейтiн обьективтi ақиқат, тануға мүмкiн емес «өзiн-
дiк заттың» снонимi.
Табиғат әлемi (қатiгездiк пен зұлымдық) мен еркiндiк әлемi
Фундаменталистiк рационализмге, тарихтылыққа, гуманизмге бағытталған «мәдениеттiң классикалық үлгiсi»
Шыңғармашылық, ол әншейiн ескiнi қирата салмайтын, оны ұмытпайтын,
Бұл жағдайда жеке адамның рөлi қандай? Жекелiктер жалпылыққа
Адам адамзат мәдеинетi тарих туралы Гегельдiң панлогизм конщепциясы
ол уақыттан бастап күнi бүгiнге дейiн «мәдениет» ұғымының
Бұл күндерi мәдениет туралы түсiнiктiң жалпы қоғамтану және
Мәдениет түсiнiгiнiң бiр ғана қалыптасқан анықтамасы жоқ, әр
Шамамен осы қалыпта, ағылшынның қазiргi заманғы социологы Энтони
Сөзсiз мойындайтын бiр нәрсе бар, ол мәдениетке ауқымытар
Мәдениет терминiн кездестiргенде, оның iшкi мазмұны бiлiмнiң қай
Терминологиялық - бұл тұрғыда мәдениет ұғымының мазмұнын
Антропологиялық – археологиялық. Антропология адамның сыртқы бейнесiнiң физикалық
Этнографиялық. «Этнос» ғылымның алғашқы түсiнiгi кездесетiн көптеген түсiдiрулерде
Семиотика шеңберiнде жеке адамнан да жоғары зиялылық,
Қоғамдық – құқықтық сөздер қоданыстарындағы және мемлекеттiк өмiр
Адамның эвристикалық және түсiну мүмкiндiктерi, оның қарекетiнiң маңызы
Мәдениет қарекетiнiң механизмi, технолгиясы деген тұжырым, оның
Мәдениет, бұл – былайша айтқанда, аджам мен табиғаттың
Мәдениет, - бұл, ментальдық мiнездiлiк (санасының адамның сыртына0
Мәдениет, - бұл, әлемге және тұлғаға адами мағына
Мәдениет және оның (функциясы) қызметi.
Мәдениет шын күйдегi мәнiн бiртұтас тұрғыда қоғамнан жарып
Шынтуайтқа келсек, адамдар өмiрiнiң екi жағы туралы әңгiме
Мәдеинетке дәл осылай келу оның аса терең мағыналы
Сонымен, мәдениет – бұл адамның ақылы, таланты, еңбек
Осыдан мәденеттiң мәнiн анықтай отырып, оның үш жағын
Бұл жағдайда мәселе этнос «ненi» өндiредi, «кiм» өндiредi,
Адам мәдениетiнiң (материалдық, рухани) әлемi өмiршен, өзiнен -
Алгоритм – мiнез құлықтың, жүрiс тұрыстың ба-
ғытын (белгiлi бiр нәрсеге қол жеткiзу үшiн)
Табудың тәслiн айқынадйтын бағдарлама, (есеп-
теу), мәселелердi тиiмдi түрде шешуге арналған
ережелер жүйесi (ұйғарым).
Әйтсе де мәдениет бұл тұрғыда, ұжымдағы адамдардың дәстүрi
Бiлiмнiң жаңа түрлерiн, нормаларды, құндылықтарды, бағдарлауды және мағыналарды
Бiлiмдi, нормаларды, құндылықтарды, мағыналапрды қордалау және сақтау, тарту
Коммуникативтiк қызметi.
Мәдени құрамдас бөлiктермен жанамаланған құрылымдық қатыснастарды жасай отырып
Ойындық қызметi.
Орнын толықтыру (компенсаторлық) қызметi.
Мәдениеттiң рухани шығармашылықты және жаңа түрлердi, құндылықтарды, мағыналарды
Әрине, өмiр қарекеттерiнен туындайтын өзгерiстерге зорауқымды түрде жауап
Көркемдiк мәдениет пен ғылымның шеңберiнде сабақтастықты қолдайтын көптеген
Бiздiң заманымызда қоғамның дамуы – бiлiм өндiрiсiне тiкелей
2. Мәдениеттiң қордалану, сақтау қызметтерi. Мәдениет арқылы әлеуметтiк
Ақпараттардың сақталуы мен қордалануы ретiнде жеке аламның есi,
Жобайы қоғамдарда мәдениеттiң сабақтастығының негiзгi мехаинизмi болып табиғи
Өмiрлiк маңызы бар әлеуметтiк реттегiш құралдарына және дүниетанымдылықа
Қоғамның даму процесiнiң күрделенуi, қанат жаюы, ақпараттың қордалануына
Мәдениеттiң коммунативтiк қызметi. Адамдар арасындағы қарым- қатынастар әртүрлi
Байланыссыз қатынастардың, қарекет түрлерiнiң iс жүзiнде асуымүмкiн емес.
Сайып келгенде, мәдениет коммуникациясы арқылы мынадай мәселелер iске
Қоғамның және әлеуметтiк топтардың интеграциялануы.
Қоғам мен топтардың iшкi бөлiнiстерi.
Қоғам мен түрлi топтардың арасының қашықтануы.
Қоғам мен түрлi топтардың арасының әлсiреуi.
Көптеген топтарды, одардың әлеуметтiк, эитикалық және мәдени айырмашылықтарына
Жалпы бiрегей ойлаудың мағынасы тiл мен бейнелеу құралдары
Кез келген ұйымдасқан топтардаадамдардың өзара қарекеттерi және олардың
Мәдениеттiң әлеуметтендiретiн қызметi. Әлеуметтiк айрықша институттардан (отбасы, мектеп,
Мәдениет, әкономикалық және саяси механизмдер сияқты, құрылымдардың ең
Әлеуметтiк мәдени орталықтың күрделенуiне байланысты әлеуметтендiрудiң механизмi және
Экономикалық капиталы бар өсiп келе жатқан буржуазияның алдында
Англияның өзiнде үстем тапта «джентелбмен» деген мол табысы
Барлық қоғамда өндiрiстiң бiр бөлiгi әртүрлi деңгейде, мәтебелi
Мәртебелi тұтынудың бастауы болған жеке капитал мен статустың
Статустық рәзiмдер бюрократияда маңызды роль атқарады, өйткенi лауазымдар,
Тауарлар мен қызмет көрсету өрiстернiң мағынасына назар аударып
5Мәденметтiң компенсаторлық (реактивтiк) қызметi. Өмiрдегi көптеген мәселелерден, бағытталған
Компенсацияның маңызды түрi ретiнде күнделiктi қалыпты өмiрдi уақытша
6.Мәдениеттiң ойындық қызметi. Ойын мәдени қарекеттiң мәндi және
Ойынды өткiзу үшiн, ерекше бiр шарттылыққа бағынатын шынилықты
Әрбiр мәдениеттiң, спорттың немесе көңiл көтерудiң түрлерiне байланысты
Көңiл көтетеретiн ойындардың ермектiк сипаты болады, өйткенi ол
Мәдениеттiң бұл қызметтерiн бiрегей (уникалды) пайдалы деп түсiнуге
Дiни және ғылыми құндылықтардың қақтығысуыеае өзара дисфункцоиналдылықтың пайда
Жасырын қызметтiлiк әртүрлi әдiстердегi әдеттегi механизм. «Жоғарғы» мәдениет
Екiншi бөлiм. Рухани мәдениеттiң элементтерi және құрамдас бөлiктерi
Қоғамның даму процесiн материалистiк тұрғыдан қарайтын көзқараста: «Адам
Мәдениеттi меңгере отырып, өткен және қазiргi ұрпақтардың
Мәдениеттiң мұндай мәжбүр ететiн қасиетiн көптеген ойшылдар атап
Әрине, мәдениеттi опералық театрмен, көркем сөзбен жақсы тәрбиемен
Материямен арақатынастағы мәдениет саналы түрде меңгерiлетiн сананың бiр
Эксизтенция (лат. тiлiнде – ғұмыр кешу). Кез
Келген тысқы нәрсенiң обьективтендiрiлген
түрiнде баламалауға болмайтын, iшкi тұлға –
лық болмысының ақиқатын бiлдiредi. Бұл логи-
калық тұрғыда берiлметiн «Мен» ақиқаты.
¤ұмыр кешуден басты қасиетi оның жалған –
дығы (временность) ақырлығы. Термин, ең ал –
ғаш рет С.Кьеркегордың философиясында п.б.
Ессiдiк, белсендiлiк тарихтың маңызды бөлiгi. Ол ақыл –
Сайып келгенде, мәдениет жалпы қарекеттiң (шоғырланған өндiрiс сияқты),
Мәдениеттiң жетiстiктерi өзiнiң ықпалын қоғамдық өндiрiске де үлкен
Материалдық өндiрiс тұрғысынан қарағанда мәдениет өзiнiң көркемдiк
Жалпы iс – әрекеттерге қарағанда өндiрiс белгiлi бiр
Дәл рухани өндiрiс мәдениет қалыптасады. Онсыз не шаруашылық,
Сонымен қатар, мәдениет қоғам мен түрлi топтардың рухани
Сонымен қатар, рухани өндiрiс – жалпы өндiрiстiң қоғамдық
Рухани өнрiсте оның өнiмнiң жасап шығаратын құралдардың өзi
Материлдық өндiрiс тәсiлi әр уақытта басымды немесе соңғы
Детерментация (лат. тiлiнде – айқындаймын).
Филос. Табиғаттағы және қоғамдағы барлық
ғұбылыстардың, жалпы обьективтiк байла –
ныстар мен заңдылықтардың себебi екендiгiн
мойындайтын философиялық жүйе, жеке тұр-
ғыда адамдардың тәрбиесi мен олардың ерiк
Заңдылықтарын мойындау.
Бұл дербестiктiң және тәуелдiлiктiң екi жағыда әлеуметтiк реттеудiң
Осы анықталғандай, мәдениеттi әсем өнерге немесе дiни қарекеттерге
1. Қоғамның рухани элементтерi
Қоғамның рухани өмiрiнде, әлеуметтiк өмiрдiң дамуныа әртүрлi бағыт
Әдет - ғұрып. Аса қарапайым мiнез – құлықтардың
Адамдапдың мiнез – құлқын реттеушiсi ретiнде, әдет –
Әртұрлi елдердiң әртүрлi тағамды қабылдауы олардың нәрлiгiне емес,
Әдет – ғұрыпты жалпылама мойындау және бекiту көптеген
Формалданған әдет – ғұрыптың белгiлi бiр орында белгiлi
НОРМАЛАР. Әдет – ғұрыпқа нормалар (шама, өлшем,
Нормалардың мазмұны, олардың қатынасы бар нақты өрiс қарекеттерiнiң
Т. Парсонстың көрсетуiнше, нормаларды былай классификациялауға бооады:
Жалпы қоғамда және оны құратын топтарда формалданған тәртiптi
Экономикалық нормалар шаруашылық қарекеттiң, мақсаттылықтың, кәсiпқойлықтың және пысықтылық
Өз енлiндегi жалпы саяси принциптердiң жүйесiн қолдайтын мiдеттердi
Коммуникациның тұрақты принциптерiн, жеке адаммен түрлi топтардың өзара
Кұрделi урбангизацияланған қоғамданормалар аса бөлшекетелiнген және иерхияланған сипатта
Нормалардың барлығы әлеуметтiк құрылымдарға дифференцияланған. Олар топтарға бөлiне
Нормалардың тұрақьы формалары ұзақ уақыт ұрпақтар өмiрiнде сақталады,
Сайып келгенде, өз функциясын әдеттегi түрде атқаратын қоғамдағы
ҚҰНДЫЛЫҚТАР. Құндыллықтар нормалардан кейiн жүрсе де, олардан бiр
Кез келген құндылықтарды олардың типiне және деңгейiне қарап
Витальдық құндылықтар: өмiр, денсаулық, тәндiлiк, қауiпсiздiк, тұрмыс халi,
Әлеуметтiк құндылықтар: әлеуметтiк орны, дәрежесi, еңбекқорлық, байлық, мамандық,
Саяси құндылықтар: сөз еркiндiгi, азаматтық, бейбiтшiлiк.
Моралбдық құндылылықтар: жақсылық, игiлiк, махаббат, борыш, намыс, шыншылдық,
Дiни құндылықтар: құдай, сену, құтқару, рахат, ритуал, мешiт.
Эстетикалық құндылықтар: әсемдiк (немесе эстетикалық сиықсыздық), идеал, стиль,
Мысал үшiн осы құндылықтардың кейбiреуiне ғана тоқталып өтемiз,
Аксиология (грек тiлiнде – құндылықтар iлiмi).
Құндылықтардың ақиқаттағы орны туралы
ғұндылықтар әлемiнiң құрылымын, яғни әртүр-
лi құныдылықтардың өзара байланысын, соны-
мен қатар, әлеуметтiк, мәдени факторлармен
және жеке тұлғаның құрлымымен байланысын
қарастыратын құныдылықтар табиғаты ту –
ралы философиялық iлiм.
Оларды жоғарыда көрсетiлген жiктеулер арқылы қарау әрине жағдайға
Витальдық құндылықтардағы адамның хал – жағдайын айқындайтын құндылықтарға
Жеке адамдардың өзара қатынасы, адамдардың бiр – бiрiмен
Витальдық құндылықтардың тағы бiр түрi практицизм – прагматизм.
Практицизм – пiкiр мен әрекеттiң парасатты-
лығы мен iстiң амалын табу. Тәжiрибенi прин-
ципке айналдыра отырып, теориядан гөрi тә-
жiрибе қарекетiне деген бейiмдiлiгiн көрсету.
Прагматизм (грек тiлiнде – iс, тәжiрибе). Фи -
лос. Пайдалы iс тәжiрибелер беретiн нәтиже-
лер ғана ақиқат деп есептейтiн американдық
философияның бағыттарының бiрi.
Адамдардың барлық құралдарын пайдалана отырып өзiнiң күнделiктi тұрмысын
Секулярлық адам өзiн, дүниенiң құпия сырларымен аландатпайды.
Секуляризация – қоғамның, жеке адамның дiн
ықпалынан арылуы; шiркеу меншiгiнiң мемле-
кеттiк меншiкке ауысуы; белгiлi бiр қараекет
өрiстерiнiң дiннiң ықпалнан арылуы.
Ол өзiнiң күш – қуат және интеллектiсiн жұмсауға
Басқа құндылық бағалары қалыптасқан адамдар, практицизм витальдық және
Практицизм материалдық өндiрiсте, тұрмыстық жағдайдан жақсартудан бастап жоғарғы
Жоғарғы жылжытылған деңгейдегi жинақталған өндiрiстiк жағдайдың жақын –
Байыпты практицизм мен моральдық нормалардың қосылуының негiзiнде, ежелден
Рационалдылық (лат. тiлiнде – ақыл, ес, ақыл-ес-
естiлiк). Рационльное – ақыл- естiлiкке жатанын
сол арқылы танылатын. Филос. Рационализм – бол-
мыстың, танымның, моральдiң негiзгi ақыл деп са-
найтын философиялық бағыт.
Олар бар ынтасын шамадан тыс тастамайды, сонымен қатар
Тәндiк, денелiлiк. Кез келген қоғамда адамның тәндiгi құндылықтар
Бейнелердiң «мәдени Менi» мәдени ұйымдастықпен, намыс, күш –
Дегенмен, нормативтiк немесе идеялы тәндiктер әр мәдениетте бiр
Реформация, жоғары бағалы рухани болмыс пен жек көру
Реформация (лат. тiлiнде - өзгерту, жөндеу).
Тарихи. 16 – 17 ғ.ғ. Батыс және Орталық
ропада кең өрiс лаған, феодализмге, ортағасыр-
лық католиктiк шiркеуге қарсы бағытталған
әр – түрлi әлеуметтiк- саяси қозғалыс.
Адам, жанды мәңгi құтқару мен байланысты тәнсiз рух
Рококо дәуiрiнде ол жоғарғы және барлығы мойндаған трифумфты
Рококо – 18 ғасырдағы ағартушылық дәуiр –
Iшiндегi еуропа тiкелей сарай зиялылары мә –
дениетiне байланысты туған стиль. Өзiнiң даму
деңгейiн әсiресе қолданбалы өнерде және сурет-
шiлердiң көркем безендiру қарекетiне байланыс-
ты өрiстерде iске асырады.
Өнерде еркектер мен әйелдердiң ең алдымен кемелiне клген
Соматикалық (сома, грек тiлiнде – оргаизм денесi).
Тiрi заттың, бейне бiр жыныстық клеткаларында
орналасқан, өлмейтiн, өзгермейтiн тұқым қуалау-
шылық қасиетi. Бұл бағыттағы весманизм теория
сы ғылымға жанасы жоқ аңызға негiзделген. Олар
үшiн сома «асыраушы» немесе қарапайым «қалып»
ғана. Жалпы соматикалық – дегене жататын,
Соматикалық белгiлер – нервтiк жүйе мен пси-
хикадан бөлек дене мүшелерiне жататын белгiлер.
Адамдардың назарын, уақытын, қаржысын өзiне аударған жөн, барлық
Байлық. Материалдық бағытты мойындамау бағыты кез келген қоғамда
Дегенмен, байлық шаруашылықтың сипатына тәуелдi, ал оған дегендегi
БIЛIМ – қоғамның рухани өмiрiнiң негiзгi элементтерiнiң
Практикалық (тәжiрибелiк) бiлiм адамның қарекетiнен шұғылданудың нәтижесiнде қалптасады
Кейiнiрек тәжiрибелiк қрекеттер өзiнiң күрделi түрiне көшкенде бiлiм
«Ноу – хауға» - патенттелiнетiн немесе патенттелмей-
тiн, әлдебiр өнiмдi әдiстi өнеркәсiптiк үлгi түрiнде
қайта жаңғыртуға мүмкiндiк беретiн кез келген құ-
пия техникалық ақпарат. Былайша айтқанда, бұл
онсыз белгiлi бiр өнiмдi дайындауға, әдсi арқылы
жұмыс iстеу принципiн ұсынуға ьолмайтын ақпарат,
iшiнара жарияланбаған бiлiм.
Рухани бiлiм, қатынас туралы бiлiмнiң жиыетығы және адамдардың
Эмпериялық бiлiм, бұл арнайы ғылымдарда жазылған сезiмдiк және
Теориялық бiлiм – субьектiнiң ұғымдар, белглер, формулалар арқылы
Экзотериялық бiлiм – мистика туралы бiлiмдi кеңейтетiн ерекше
Бiлiм, көпшiлiк қоғамның қалыптасу сатысында өзiне тән саяси
Мұндай қоғамдық сананың айқын сипатының бiрi, Р. Мертонның
Саяси үгiт – насихаттың ресми және бұқаралық ақпарат
МӘНДЕР. Мәндер адам мен табиғатты немесе жалпы субьектi
ғоғам өз тәжiрибесiнде бiр – бiрiмен ара –
Адамдар құбылыстарды белгiлей және бағалай отырып оларды реттейдi,
Сөздердiң мәндерi, олардың шындықатғы затармен, құбылыстармен немесе жағдайлармен
Адамдар жасаған мәндер жүйесiнiң аса маңыздысы тiл, өйткенi
Өзiнiдiк - өзiнше мәндер, бейтарап күйде болц\уы мүмкiн,
Тиым салу әдетi иерационалдық және тiптi абсурдтық сипатта
Алайдатиым салу әдетi бiршама артта қалған қоғамды реттеу
Сол сиқты, жоғарғы қызметтiлiк белгiсi бар киiм, тек
Кез келген қоғамда, барлқ iс – әрекеттердiң және
2. Рухани мәдениеттiң құрылымдық сыңарлары
Мәдениет және мифология. Тарихи мәдениет пен философияға арналған
Логос (грек тiлiнде – сөз, ұғым, ақыл, ой,).
лос. Ежелгi гректердiң материалистiк филосо-
фияға – жалпы заңдылық. Идеолистiк филосо –
фяисында – рухани алғашқы құдайдан берiлген
ақыл.
Мифологияға келсек, оның жанрына антикалық, библиялық және т.б.
Әрине, оларды бiлген жөн, әсiресе шығармашылық қиял өнер
Мифтi осы тұрғыдан лаып оның мән- мағынасын айқандау
Мифтiң негiзгi оның аффектiлiк тамырында, өйткенi ол өмiрдiң
Егер мифологиялық сана мүлде жалғамсыз және қарапайым, жалпылама
Абстракция (лат. тiлiнде – қашықтау, дерексiздендiру).
Заттың байланыстыратын қасиеттерiн немесе белгiлi бiр
жақтарын ойлау арқылы дерексiздендiру. Филос. Адам-
дардың ойлау қарекетiнiң нәтижесiнде пайда болатын
дерексiзденген ұғымдар, немесе теориялық жалпыламалау:
ғылыми дерексiздендiру – қарастырылып отырған құ –
былыстардың маңызды және жалпы жақтарын шоғыр-
ландыру мақсатында таным процесiндегi қажетсiз,
жалқы, негiзгi емес қасиеттерден дерексiздендiру.
Миф әр уақытта жанды және әрекеттi тұлға. Бұл
Миф қай жағынан болса да ғылыми емес және
Миф – абсолюттi жалғамсыз және қарапайым ойдың ешқандайда
Миф дегенiмiз символ және символ болғандықтан, ол өзiн
Дәл осы сияқты космогониялық мифтерде негiзгi кейiпкерлер сол
Егер мифтiк безушiлiктi принцип ретiнде өзiнше алап қарасақ
Заттардың дағдылы ағымы деп айтып жүргендерiмiз де белгiлi
Мифологияда сыртқы ортадан алған сезiмдiк образбен, жалпы идеяның
Миф – дүниенiң мәнiне витальдық сипат берiп, адамның
Контаминациясын (лат. тiлiнде – жанасуға, келу,
араластыру). Әдеби. Әңгiме үстiнде бiрде – екiлi немесе
бiрнеше оқиғаларды араластыру. Лингв. Сөздiң, ды-
быстың ауыс қолданылуы.
Мифтердi оның мәндермен байланыстыратын кейбiр ерекше құбылыстар мен
Мифтiң жатық етiп түсiндiретiн функциясы адамдар үшiн алғашқы
К. Леви – Стросс өзiнiң еңбегiнде көрсеткендей, мифтi:
Әдетте мифология дiни жүйенiң мiндеттi түрде сығары бола
Мифология адамның ырықша көнген қорщаған орта, табиғат пен
Әдетте, магия тәжiрибелiк iс – әрекеттердiң шын мәнiндегi
Мифология ұлттық және сана сезiмнiң қалыптасуына қатысады, мифтер
Саяси мифтiң бақаралық мәдениеттiлiгi рөлiн анықтау мифтiк ойлардың
Мифологияның синкреттiк санадағы орасан зор ролi, оның сөз
Синкреттiк (грек. Тiлнде – қосу, бiрiктiру). Фи-
лос. Белгiлi бiр құбылыстардың дамымаған
жағдайдағы бөлiнбейтiндiгi. Мыс: Адамзат мә-
дениетiнiң алғашқы даму сатысындағы өнердiң
музыка, ән, поэзия, би болып бiр бiрiнен бөлiн-
бейтiндiгiнен уақыты: баланың бастақы даму
барысындағы психикалық функциясының бөлiн-
беген күйi.
Бұл белсендiлiк аузекiлi шығармашылықтарды да қоректендiрiп отырады. Мыс:
Өнер мен әдебиет өзiнiң ұзақ тарихында мифке, оның
Мифтендiру бұқаралық мәденетте, супермендердiң, супершпиондардың, суперқылмыскерлердiң, әлемдiк зұлымдықты
ХХ ғасырдың ең берiк мифтерiнiң бiрi маркстiк идеологияның
Мифтелген әдiстердi саналы функционалдық тұрғыдан қолдану, өндiрiстi мәдени
Сонымен қатар, жоғарғы деңгейдегi рационалдандырылған капиталистiк шаруашылықта мифологиялық
Мәдениет және дiн. Дiн дегенiмiз не? Дiн жаратылыстан
Былаша айтқанда дiндi әдетте құдайға сенумен байланыстырады .Христиандық,
Ницшенiң «Құдай өлдi» деп айтуының христиан менталитетiне ғана
Қытайда және Қиыр Шығыс елдерiнде ғасырлар бойы араласып
Азия мен мен Африканың көптеген елдерiндегi дiни факторлардың
Ерте уақыттан қазiргi кезеңге дейiн дiн экономикалық және
Шығыс пен Африкада, қоғамның өмiр салтының өскелең дифференциалдануына
Осы жағдайлардың барлығы, дiн мен мәдениеттiң секулярлық (шiркеудiң
Адамдар жаңадан бастаған, күрделенген қоғам өмiрiне үйрене бастады.
Бұл жөнiнде Совет Одағының құрамында болған мемлекеттердегi дiннiң