Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Кәсіпорыннның экономикалық категориялары
1.1.Кәсіпорынның негізгі қорын бағалау
1.2.Негізгі қордың тозуы
1.3.Негізгі қордың тиімділігі. Қор қайтарымы.
1.4.Кәсіпорын айналым қоры және айналым құралдары.
Есептеу бөлім.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Экономикалық білім негіздері- қазіргі экономикалық жүйелер мен шаруашылық
Ал жастардың экономикалық білім негіздерін меңгеруі мыналардың мән-мағынасын
Нарықты экономикада тұтынушы, онымен бірге өндіруші, жұмысшыларды жалдаушы
Нарықты экономикада тұтынушы, сонымен бірге өндіруші, не өндіру
Экономикадағы мемлекеттің атқаратын міндеті, оның экономикалық өмірдегі орны
Жұмыссыздықтардың пайда болуы мен түрлері, олардың инфляциямен байланысы,
Экономикалық білім негіздері- бұл адам өзі үшін өзінің
Экономикалық білім негіздерін игеру нарықтық экономикадағы адамды қорғайтын
Өндірістің экономикалық қатынастары 2 түрлі және көп жақты
Елімізде экономикалық реформалардың табысты жүргізілуі арқасында әлеуметтік жағдай
Қазақстан демократиялық, нарықтық бағыттағы мемлекет құру жолына сенімді
Өндіріс процесі кезінде кәсіпорындар пайдаланылатын өндіріс құрал-жабдықтары мен
Кәсіпорыннның еңбек құралы мен өндіріс құрал жабдықтары өндіріс
Негізгі қордың құрамын 2 топқа бөледі: актив, пассив
Актив бөлігіне құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі
Ал пассив бөлігіне өндіріс процесіне қатыспайтын негізгі қорлар
Нарықтық экономика жағдайында әртүрлі меншік түріндегі кәсіпорындар техника
Өндірістің экономикалық қатынастары екі түрлі және көп жақты
Дүниежүзілік практикада кәсіпорындардың әр қилы ұйымдық және
мемлекеттік кәсіпорын
серіктестік
Серіктестік
толық
Егер шаруашылықты ұйымдастыруда ол жаңа саламенен айналысатын болса
Аралас серіктестік-бұның негізгі ерекшелігі бір немесе бірнеше қатысушылардың
Біріккен кәсіпорын. Бұл бірлескен кәсіпорын үшін бізде заңды
толық анықталмаған. Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың 90 пайызы ЖШС
Корпарация-қызметінде жауапкершілік менеджрлерге ауысады. Сөйтіп
капитал мен меншікті капитал және қызмет атқарушы капитал
Бұдан кейінгі кең тараған кәсіпорынның түрі акционерлік қоғам.
2 түрі болады.
ашық
жабық.
АҚ-бұл белгілі бір ұйымның қаржысын жинақтай отырып акция
Мол пайда алу мақсатында тұрғындардың қосымша қаржыларын
жұмылдырады.
Жұмыскерлерді басқару процесінде белсендірек кіріседі. Себебі
кәсіпорынның жетістігі олардың табысына елеулі түрде әсер етеді.
Меншік түріне қарай кәсіпорын нарық жағдайында 2 топқа
Негізгі қор бұл нақты өзгертілмеген үлгіде өзінің
Негізгі қорға 2 жақты мінездеме беруге болады:
Материалдық заттық жағынан
әлеуметтік экономикалық жағынан
Материалдық заттық жағынан негізгі қорға еңбек құралдары жатады.
Негізгі қорға тәуелді өндірісті кеңейтілген түрде өндірістік және
Өндірістік негізгі қор- өндірісте жұмыс істеп тұрған материалдық
Өндірістік емес негізгі қор-тұрғын үй, балалар және спорттық
Қорлар өндірістің құрамындағы негізгі бөлігі болғандықтан оны 2
Өндіріс құрал-жабдықтары
Еңбек құрал-жабдықтары
Еңбек құралдары бірнеше топқа бөлінеді:
еңбек құралдары (машина, станок)
жер участкесі және табиғат байлықтары(су, )
ғимарат (инженерлік құрылыстық бөлім, өндірістік қызмет көрсету)
электр жүйелері
өлшеуіш және реттеуіш приборлар
күш машиналары
жұмыс машиналары
есептеуіш техника
өндірістік және шаруашылық түгендеу
ішкі шаруашылық жолдар
Еңбек бұйымына (шикізат, материалдар, жанар, жағар майлар жатады).
Осы факторларды тарату жолдарпының сипаты мен деңгейі кәсіпорын
өндірісті ресурстық қамтамасыз ету факторрлары (ғимарат, оқу құрал
жабдықтары). Яғни өнімді өндіру мен нарықта талап етілетін
Кәсіпорынның техникалық дамуын экономикасының деңгейін қаматмасыз
ету факторлары (ҒТП, инвестициялар. Еңбек ғылыми ұйымдастыру)
Коммерциялық теңділіктерді қамтамасыз ету факторлары. Бұл топтар
арасында айқындалып көрсетілген шек жоқ.
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат
Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім
Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты
Бастапқы құн
Қалдық құн
Қалпына келтіру құны
Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды жасақтауға
немесе сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын,
Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы
құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып
Негізгі қордың қалпына келтіру құны-ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол
периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды
Негізгі кәсіпорынның айналымы 3 фазадан тұрады:
Негізгі қорлардың тозуы: физикалық және моралдықтозу.
а) физикалық және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының
Физикалық тозу мына жағдайда болады:
Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану
процестері
Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны
жойылады.
Негізгі қордың бірдей элементтері физикалық тозу теңсіздігінен шығарылған.
Физикалық тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни
Иф=Tф/Tн*100
Мұндағы Tф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Tн-нормативті қызмет мерзімі, жыл.
Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру нормативі немесе оның
Иф=Тф/Тф+Тв*100
Мұндағы Тф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі,
Тв-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол экспортын
б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы
Моралдық тозу көлемін бағалау:
негізгі капиталдың толық және алғашқы құны= еңбек құралын
пайдалану бағасы бойынша сатып алу.
Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны -
Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны -іс жүзіндегі еңбек
құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны
Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ1) бастапқы құнды қалпына
ИМ1=Пн-Пс/Пн*100
Мұндағы Пс және Пс - өндірістегі жаңа және
Физикалық және моралдық тозу есебінде қордығ қалпына келтіру
Амортизация – негізгі капиталдардың тозу мөлшері бойынша еңбек
Еңбек құралдарының тұтыну құнын қалыпқа келтіру үшін амортизация
Нд=Ф-Л/Т*Ф*100
Мұндағы Ф-негізгі кәсіпорын құны
Л-жойылу құны, млн.руб;
Т-қолдану мерзімі
немесе
К=А/Ф
Бұл көрсеткіштен негізгі қорды бағалауға қажет.
Амортизация аударым шамасының коэфиценті мына формуламен анықталады:
Кна=Офн /А
Мұндағы Кна-жинақталу коэфициенті
Офн-негізгі қордың бастапқы құны
А-амортизация аударым шамасы
Амортизацияны есептеу әдістері. Материалдық активтер алған құны бойынша
Істен шығарудың түзу сызықты құны - ғимараттар
негізгі құралдар үшін қолданылады. Бұл әдісте тозу –
Мысалы: алған құн 10000 тенге, өтімділік құны 1000
10000-1000 /10=900 Алғашқы құны - өтімділік
Демек 10 жыл ішінде жыл сайын 900 тенге
істен шығарудың өндірістік әдісі - өнім өндіру
орындалатын жұмыс көлеміне пропорционал. Бұл дайын өнім өндірісіне
тозу тек эксплутация нәтижесі болып табылады және уақытты
Σаморт = баланс құны / бұйым,
Мысалы: берілген станоктың бұйым құны – 448400 тенге,
448400 / 3800 = 118 тенге
1997 жылы мартта 170 бұйым жасалды, ал апрельде
Σаморт = 118 * 170 = 20060 тенге,
Қалдықты кеміту әдісі . Бұл әдіс бойынша 1
құнынан, ал қалғаны қалдық бойынша. Алған жылдардағы негізгі
Мысалы: трактордың алған құны 26000 тенге, пайдалану мерзімі
Пайдалану жылдары:
1жыл 26000*20%/100%=52000/10=4333
2жыл 26000-52000=208000*20%/100%=41600/12=3467
3жыл 208000-41600=166400*20%/100%=33280/12=2773
4 жыл166400-33280=133120*20%/100%=26624/12=2219
5жыл 133120-26624=106496*20%/100%=21299/12=1775
қалдық құны = баланстық құны – Σаморт.
Жедел істен шығару әдісі , яғни 3-4 моралдық
мүмкіндік береді. Бұл әдістер мыналарда қолданылмайды:
Жұмысшы машиналар бойынша
Құралдарда
Пайдалану мерзімі 3 жылға дейін транспорттық көліктерге сол
транспорт бойынша
Амортизация мына жағдайларда есептелмейді:
Тоқтатылған негізгі қор бойынша
Техникалық қайта жарақтану периоды кезінде
Жерге
Ірі өнімділік малға
Музей экспонентінде
Кітапхана қорына.
Негізгі қордың көлемі, құрал деңгейі және оның өсу
Негізгі қорды еептеу және бағалау оның кәсіпорын экономикасы
Амортизация жоспарлы түрде негізгі қордың құнын толтыру
1) Қор қайтарымы бұл-негізгі қордың бір теңгесіне өндірілген
ҚҚ = Жө / Нқ
Өндірістік негізгі қордың орташа жылдық құны былай анықталады
Ф = Ф1+ Фввод * П1 / 12,
Мұндағы: Ф1 негізгі қордың бастапқы жылдық құны, руб
Фввод Фвыб жылдық ағым құнының енгізу және шығарылу
Қор қайтарымы негізгі қордың басты бәр қолдану көрсеткіші.
Қор қайтарымының өсу факторы 1.1 суретте көрсетілген.
2) Қор сыйымдылығы белгілі бір өнім өндіруге жұмсалған
Қор сыйымдылығы қор қайтарымына қарама-қарсы көрсеткіш:
ҚС= НҚ / ЖӨ
Қор жарақтылығы – бұл еңбектің қормен жарақтануы, яғни
негізгі өндірістік қорлармен жарақтану дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш. Ол
ҚЖ = НҚ / Жс
Мүндағы НҚ – негізгі қор, Жс жұмысшылар саны
Негізгі қордың тозу коэфициенті:
Кт = Қт/ Ка
Мұндағы Кт негізгі қор тозу құны, Қа
Негізгі қордың шығу коэфициенті:
Кшығ = Кшығ / Қалғ
Мүндағы Кшығ- белгілі уақыттағы қордан шығарылған құн, Қалғ
Негізгі қордың жаңару коэфициенті:
Кжаң = Кенг / Қа
Мүндағы Кенг- белгілі уақыттағы негізгі қорға енгізілген құн,
Негізгі қордың өсу коэфициенті:
Көсу = Қенг – Қшығ/ Қалғ
Негізгі қордың пайдалану тиімділігін көтеру үшін:
Олардың жүктелу деңгейін;
Қорларды жаңарту;
Қазіргі заманғы техникалық дамыған жабдықтарды пайдалану;
Мамандандырылған жұмысшыларды пайдалануды арттыру.
Кәсіпорынның айналым қоры бұл өндірістік негізгі қордың бір
Айналым қорлары тауар айналым қызметімен тығыз байланысты. Өндірістік
Өндірістік процесс еңбек заттарына әсер етіп, оларды дайын
Дайын өнім дегеніміз - ол толық техникалық өндірістен,
өндірістік запастар айналым қорларының негізі. Оның құрамына шикізат
және көмекші материалдар, отын оның түрлері негізгі қорды
Аяқталмаған өнім, яғни өндірісте аяқталмаған еңбек заты түрінде
кәсіпорынның жартылай фабрикаты түрінде көрсетіледі.
Боашақ кезеңінің шығындары заттық емес түрде кездесетін айналым
қорының элементі бұл шығындарды берілген уаұытта өндіріп оларды
Айналым қорының осы топтағы байланысы оның жалпы құнының
Негізгі өндірістік құралдар мен айналым құралдары тығыз байланысты.
Айналым құралдарының айналым схемасы мына түрде болады:
А – Т … Ө … Т1
Мұндағы: А ақша қаражаты
Т өндіріс құралдары
Ө өндіріс
Т1 дайын өнім
А1 өнімді сатудан түскен ақша
(…) айналым құралының үзілістігін, бірақ өндіріс сферасы
Айналым құралының құрамы және оның классификациясы:
Айналым құралдарының қалыптастыру көздері: пайда, несие (банктік, коммерциялық),
Мысалы: бюджетке төлем бойынша қарыздар: коммерциялық қарыз, еңбек
Тқ = Қ * К / 90
Мұндағы: Тқ еңбек ақы бойынша төменгі қарыз
Қ кварталға, еңбекке төлеу жоспар қоры
К ай басталғаннан еңбек ақы берген күнге дейінгі
90 – 1 квартал
Мысалы: кварталға еңбекке төлеуге жоспарланған құн 5700
Тқ = 5700 * 3 / 90 =
Қолданылған әдебиеттер.
Экономика предприятия.
В.Я. Горфинкеля
В.А. Швандара.
Москва 2000.
Экономика предприятия.
В.Я. Хрипач
Г.З. Сума.
Экономпресс 1999 г.
Экономика учебная.
А.П. Казанов.
Москва 1999 г.
Экономика предприятия.
Н.В. Минеева.
Нарықтық экономика негіздері.
Б. Жүнісов.
У. Байжомартов.
Ү. Мамбетов
Алматы 1999 ж.
Экономика предприятия
С.Т. Купешова.
Жалпы экономикалық теория.
Ө.Қ. Шеденов.
Б.А.Жүнісов.
Б.И. Комягин.
Алматы – Ақтөбе 2002 ж.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның алатын орны өз
Ал елдің экономикасының өзі осындай кәсіпорындардан құралады. Яғни
Жоғары көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да
Есептеу бөлімінде кәсіпорын тиімділігін арттырып кәсіпорынға түскен пайданы
Қорыта айтқанда негізгі қордың тиімділігін көтеру үшін: олардың
Машинамен жұмысты жеңілдету
Өндірістегі негізгі жартылай фабрикаттар (6%)
Аяқталмаған өндіріс (19%)
Болашақ шығын периоды (5%)
Төменгі бағалы және тозуға тез ұшыпайтын өнімдер (14%)
Тара және тарные материалдары (3%)
Ағымдық ремонттың запас бөлімі (3%)
Отын және электрэнергия (8%)
Көмекші материалдар (8%)
Жартылай фабрикаттар (10%)
Шикізат және негізгі метериалдар (28%)
Өндірістік процесстер (30%)
Өндірістік запастар(70%)
Өндірістік айналым қоры (100%)
Нормаланбайтын айналам қаражаты (20%)
Ағымды түрде банкпен есеп айырысу
Есеп айырысу құралдары
Нормаланатын айналым қаражаты (80%)
Дебиторлардың берешектері (14%)
Ақшалай қаражаттар (25%)
Жөнелтілген товарлар
Cкладтағы дайын өнім (31%)
Болашақ шығын периоды (5%)
Өндіріс процесстері (25%)
Өндірістік запастар (70%)
Айналым қоры (100%) (70%)
Өндірістік айналым қорлары (100%) (70%)
Айналым құралдары (100%)
Кәсіпорынның енгізілген құнын төмендету
Қайта енгізу қуаттылығын жеделдету
Жұмыстың қолданылу қуаттылығын жақсарту
Жұмыс айналымының ауысым коэфициентінің жоғарылауы
Өндірістік кәсіпорын құрылысының техникасының қаруландырылуының жоғарылауы
Қор қайтарымының өсу факторы