Жоспар
І. Кірспе---------------------------------------------------------------------------------------3
1.1. Қосымшалардың түбірге кірігу заңдылығының зерттелу жайы
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Жұрнақтардың түбірге кірігуінің жайы-------------------------------------------7
2.2. Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы------------------------------------------15
ІІІ. Қорытынды ----------------------------------------------------------------------------20
Пайдалынлған әдебиеттер --------------------------------------------------------------22
Кіріспе
Ғалымдар еңбектерінде қосымшалардың кірігу, әрекеті тілде
Түркітану ғылымында аффикстердің лексикалану құбылысына алғаш назар аударып,
Бұл тақырыпқа қатысты мәселелерді кейіннен түркітанушы В.ИАсланов өзінің
Қосымшалардың түбірге кірігу әрекетіне байланысты ойларды А.А.Юлдашевтің "Лексикализация
Түркітануда аталған мәселе бойынша жазылған бірден-бір ғылыми жұмыс
Қосымшалардың түбірге кірігуі тілдің ішкі жағдайында өтетін құбылыс
Түбір мен қосымшаның өзара жымдасып кетуі кейде бастапқы
Қазіргі тілімізде байырғы түбір деп қаралатын толып жатқан
Алайда морфологиялық жымдасу (қарапайымдану Фузия) тек түбір мен
Сөйтіп фузия - түркі тілдерінің, оның бірі қазақ
Түбір мен қосымшалар, қосымшалар мен қосымшалар бір-бірімен жымдасып,
бір элемент күрделі аффикс құрамында өз
Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне кірігіп
2.1. Жұрнақтардың түбірге кірігуінің жайы
Қазақ тіліндегі түбір сөздерге қосымшалардың кірігу мәселесі қазіргі
Қазақ тіліндегі түбір сөздерге қосымшалардың кірігу мәселесін сөз
Морфологиялық жылысу процесі мен сінісу процесінің қатысуы нәтижесінде
1) -шылық (-шілік): тіршілік, адамшылық, кемшілік, айшылық, азшылық,
2) -лас (лес) және оның фонетикалық варианттары:
3) -ңкы, (-нкі) -ынкы (інкі): бытыраңқы, шашыраңқы,
4) -нды (-нді) -ынды (інді): жаттанды, асыранды,
5) -қылықты (-ғылықты), -кілікті (-гілікті): тыңғылықты, жергілікті, тұрғылықты,
6)-мпаз (-ымпаз) -імпаз: жасампаз, сұрампаз, кеңесімпаз, жүзімпаз, жортымпаз;
7) -лан (-лен), -дан (-ден) -тан, (-тен): ашулан,
Түбірге сіңіскен жұрнақтар: -ық, -ік, -қ, -қы, -кі,-
-ыр, -шоғыр, - айт, -құмайт, - ау, -еу;
-кір; Түпкір, -на, -не: арна, кірне
-шілік; тіршілік
-шық, -шік: кіршік, талшық
-кер; құныкер
-іт; киіт
-у; ілу
-ым, -ім, -м; қайырым, мейірім, қарым
Сын есімнен –ы: қырмызы; -мыр; қытымыр: -ыл, -іл;
Үстеу сөзжасамдық жұрнақтарынанда келтіруге болады: -ын: жырын. Мысалы,
Күшейткіш мәнді жұрнақтар: -ша, -ше, -онша, -мұнша, -сонша,
Етістіктегі лексикалық мағынаны түрлендіретін жұрнақтар: -ғы, -гы: сырғы,
-ла, -ле: үрле, бүкте, тістеле, сүйреле, қарайла,
-ік: көнік, нәзік
-жы: уылжы, тамылжы
-іл: иіл. Мысалы, Жауға иілген басым қор болды.
-іс: көніс, мысалы, Көніспеске шара жоқ. (С. Мұқанов)
-гес: мінгес. Мысалы, Асқармен атқа мінгесіп отыруға тура
Қазіргі қазақ тілінде толық мағыналы түбірлерге жалғанып ортақ
-шылық (-шілік) жұрнағы. Бұл жұрнақ кейбір сөздерде құрамындағы
-нқы (-нкі), -нқы (-іңкі) жұрнағы. Бұл жұрнақ негізінен
-нды (-інді), -ынды (-інді) жұрнағы. Ғалым
-қылықты (-ғылықты), -кілікті (-гілікті) жұрнақтары. Бұл жұрнақ -кы,
-мпаз (-ымпаз), -імпаз жұрнағы. Берілген жұрнақ -ым және
Э.В. Севортян "Аффиксы именного словообразование в азербайджанском языке"
Берілген жұрнақ туралы ғалым А. Айғабылов казақ тіліндегі
-ңқыра, -нкіре, -ыңқыра (-іңкіре) жүрнағы. Бұл жұрнақ өзі
Өзара сіңіскен жұрнақтар деп аталатын тараушада сіңісу құбылысының
Түбірге сіңісіп кеткен -қы (-ғы, -кі, -гі), -ық,
-қы (-ғы, -кі, -гі) жұрнағы. Бұл жұрнақ туралы
Алғы. Алдыңғы ретте. Жарқын мақсат жолында, Алғы сапта
Алғы сөзіндегі -ғы жұрнағы түбірге сіңісіп кеткен. Өйткені,
Жұмысқы. Іш мерез, арам, пасық. Жымысқы күлкі (ұры
-а, -е жұрнағы - көне қосымшаның бірі. Әуел
Жүлде. Жарыста озғандарга берілетін бәйге, сыйлық; приз. Қажымұқан
Бопса. Қоқан-лоқы, байбалам, құр сес. Бопсадан қорыққан жоқ.
Түбірге сіңісіп кеткен жұрнақтардың бірі -ық, -ік, -қ
Өнімді жұрнақтардың бірі бола тұра, Бұлар да кей
Арық. Суландыру жүйесіндегі шағын су жолы. Арықты қуалай
1) еті қашқан, жүдеу. Арықты күтсең тойынар,
2) майсыз, жасық. Бұзаудың еті өте арық екен;
3) ауыспалы, жұғымсыз, нәрсіз. Шыде от арық, су
4) ауыс. Жұтаң, жүдеу.
2.2. Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы
Тілімізде түбір қосымшалардың сіңісіп ажырамастай күйге жеткен сөздер
Тіліміздегі сөз түбіріне кіріккен, қосымшаларға: септік, көптік, тәуелдік
Көптік жалғауы. Басқа түркі тілдеріне қарағанда, қазақ тілінде
1) Географиялық атаулар: Достар (