ЖОСПАР
Кіріспе 3
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар 5
1.2 Бағалы қағаздар - қарыз
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
2.1 Акциялар 22
2.2 Облигациялар 24
2.3 Вексельдер, чектер және басқа да бағалы қағаздар
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Кіріспе
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы әлі жетік дамымаған. Ал
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның
Олар:
* сұраныс пен ұсыныс;
* делдалдар мен басқа қатысушылар;
* нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
* нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрамы және бағалы қағаздардың
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитентi - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
• мемлекеттік қазыналық облигациялар;
• Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді, ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облигацияларды ішкі
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар
Жалған (алдамшы) капитал деген - қосымша құнның (яғни
Біріншіден, табыс көзі - тауар өндірісі. Ал бағалы
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі оларды
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, не одан
(50х100%)/5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
Жалған капитал нақты (өндірістік) және қарыз капиталдарымен баиланысты
1. жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ.
2. бағалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие
3. жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың сатылатын жиынтық
Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс "капиталдану" деп атады.
• жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің
Сонымен бірге жалған капиталдың қарыз капиталынан айырмашылығы бар.
Біріншіден, бағалы қағаздар қарыз капиталының қозғалысынан пайда бола
Екіншіден, қарыз капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
Акционерлік қоғам (бұдан әрі - қоғам) деп өзінің
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын
Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса,
Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен
Қазіргі уақытта "ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы" заңында "бағалы
ААҚ төмендегі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебесін
1. Халықтық қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы токтатылса,
Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды
Қоғамды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде табыcты иемденеді. Құрылтайшы
Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның кұрылтай құжаттары болып
Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім қабылдайды,
Қоғамның құрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік тіркелгеннен
Қоғамның құрылтяй шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның
Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын
Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің кұқықтары, яғни қоғамды
АҚ - заңды тұлға. Оның органдары:
• акционерлердің жалпы жиналысы;
• директорлар кеңесі;
• алқалы орган немесе басқарма;
• тексеру комиссиясы (алқалы немесе жеке-дара тексеруші).
Қоғамның жоғары басқару органы - акционерлерінің жылдық жалпы
Акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жататын кейбір мәселелерді
• қоғамның жаргысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу;
• қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде
• қоғамның басқару органдарын сайлау;
• қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту;
• оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы
• қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның
Егер акционерлердің жаппы жиналысына қатынасу үшін тіркеу аяқталған
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда, оның жалпы жиналысында
Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар
Қоғамның келесі басқару органы - директорлар кеңесі. Оның
• қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау;
• акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс
• олардың күн тәртібін бекіту;
• қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен өзге де
• таза табысты, резервтік капитал мен қоғамның өзге
Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге асыратын
Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерлерге өз
АҚ-дардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар жұмыс істеп
Екі немесе одан да көп қоғамның соңғысының қызметін
Қосылатын қоғамның мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін тиісті өткізу
Қайтадан ұйымдастырылатын қоғамның акцияларын, кейіннен жаңадан құрылатын қоғамдардың
Қызметін тоқтатпастан қайта ұйымдастырылатын қоғамның мүліктерінің, құқықтарының және
Қоғамды ерікті түрде тарату туралы шешім несие берушілердің
Бірінші кезекте өтелуге тиісті акциялар бойынша төлемдер беріледі;
Екінші кезекте артықшылықты акциялар бойынша есептелген, бірақ төленбеген
Үшінші кезекте артықшылықты акциялардың иелеріне оларға тиесілі акциялардың
Қалған мүлік барлық акционерлер арасында оларға тиесілі акциялардың
1.2 Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі. Олардың жіктелуі
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында райы өндіріс қаржыны
1. Қарыз міндеттемесі - оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
2. Қарыз міндеттемесі - қарыз алу кезінде несие
Сонымен, қарыз міндеттемесі деген жеке немесе заңды тұлғалардың,
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда
3. Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп
Кез келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де,
Қаржы міндеттемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет және Орталық
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы)
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі - артық қаржысы бар
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру - бұнда делдал ретінде
3. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы қаржы институттарының несие
Қарыз міндеттемесі белгілі бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл
• шығару уақыты;
• айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз байланыста.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі.
• Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы министрлігі шығарған
• Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорындардың бағалы
• Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық
• Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификаттар
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық вексельдер,
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұрада
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы
Бағалы қағаздардың кейбір түрлері қысқа мерзімге, яғни 1
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
2.1 Акциялар
Акция - акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның капиталын ұлғайтуға
Акция бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден
а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның
ә) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация
Корпорацияларға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін
Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) меншік туралы ерекше сертификат.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте,
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
2.2 Облигациялар
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда купонға
Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша
Облигацияның рейтингі - олардың инвестициялық сапасын арнаулы фирмалардың
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы
Екінші жағынан, облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол
2.3 Вексельдер, чектер және басқа да бағалы қағаздар
Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие-қаржы
Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
Депозиттік сертификат - ол эмитенттің мерзімді салымын алғандығын
Чек - заңды түрде бекітілген ақшалы құжат. Ол
Чектер бірнеше түрге бөлінеді:
• Атаулы чектер. Оны чек беруші белгілі
• Ордерлі чектер. Олар жеке немесе заңды
• Иесі ұсынушы чектер. Олар бойынша көрсетілген
Вексельдер сияқты, 1931 жылы Женевада чек бойынша Халыкаралық
• чектік белгі, яғни құжат текстісінде "чек"
• Ордерлі чектер. Олар жеке немесе заңды тұлғаларға
• Иесі ұсынушы чектер. Олар бойынша көрсетілген сома
Вексельдер сияқты, 1931 жылы Женевада чек бойынша Халықаралық
• чектік белгі, яғни құжат текстісінде "чек"
• чекті өтейтін төлеуші, яғни банктің аты;
• төлем орны, яғни банктің орналасқан жері;
• чекте көрсетілген соманы төлеу жөнінде жарлық;
• чек берген уақыт және орын;
• чек берушінің қолы.
Чек айналымында көптеген мемлекеттерде кейбір ұлттық заңдылықтар қолданылады.
Қорытынды
Қорыта айтқанда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен де,
1. Экономикалық реформаның басты мақсатының бірі – нақты
2. Нарықтық экономикаға өту стратегиясын жариялағаннан бастап
3. Нарық, оның қазіргі түсінігінде бір меншік формасына
4. Акционерлік қоғам басқа да меншік формаларымен салыстырғанда
5. АҚ жарғылық қоры компанияның меншікті қаражаттары арасында
6. Акция - АҚ-ның капиталына қаражат қосқандығын куәландыратын,
7. Акция бағасы әр түрлі көптеген факторлардың ықпалымен
8. Акционерлік қоғам әр түрлі акциялар шығарады және
9. Облигацияның экономикалық жаратылысы жағынан үш ерекшелігімен сипатталады:
10. Облигацияны қамтамасыз ету әдістеріне немесе эмитенттері мен
11. Өнеркәсіпті тұрақты табыс әкелетін облигациялардың салыстырмалы тартымдылығы,
12. Бағалы қағаздар нарығын құру шаруашылықты орталықтан қаржыландырудың
13. Бағалы қағаздар нарығының міндеті - бағалы қағаздарды
14. Биржа ісіндегі листинг - бұл биржа тізіміне
15. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының даму болашағы үшін,
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, Несие, Банктер Алматы Экономика 2001ж
Мақыш С. Ақша, Несие, Банктер Алматы Экономика 2000
Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы», Алматы, 2000 ж.
Журнал «Рынок ценных бумаг» Москва 2000/11
Қаржы-Қаражат Алматы 2001/03
Құнды қағаздар нарығы Экономика 2000 ж.
Журнал «Финансы и кредит» 2003/2
Журнал «Финансы и кредит» 2002/11
Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения
10. Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: Механизмы государственного
32