Мазмұны
Кіріспе.............................................................................................................
І-тарау. Жыраулар шығармаларындағы ел тағдыры.
1.1. Қазақ- жонғар қатынастары Бұхар жырау шығармаларында…….….
1.2. Үмбетей шығармалары- Қазақстан тарихының дерегі ретінде……...
1.3. «Елім-ай» әні және Қожаберген жырау……………………………….
ІІ-тарау.Абылай және қазақ батырларының ерліктері.
2.1. Жыраулар шығармаларындағы – Абылай бейнесі...............................
2.2. Жыраулар шығармаларындағы батырлар.............................................
Қорытынды..................................................................................................
Қосымшалар.................................................................................................
Сілтемелер тізімі..........................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.............................................................
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Еліміз егемендік алып ұмыт болған дүниемізбен
Ресейдегі ХХ ғасырда пайда болған революциялық қозғалыс ұлттық шет
Қазақ даласында XX ғ.дейін ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен үстем
Қазақ халқының тарихи жырларын жазып алып жариялау
XVІІІ ғ. қазақ халқының әлеуметтік саяси және философиялық
Осындай алмағайып заманда қазақ халқының өмір сүруімен жойылып кетудің
Қара өлеңнің, сиқырлы сөздің тұтқынға тұтылып, шырғалаңға шырмалып,
Дегенмен тарихи жырлар әлі де түбегейлі зеттеліп
Жұмыстың зерттелу деңгейі мен тарихнамасы: XVІІІ ғасыр жыраулары
XVІІІ ғасырдың алғашқы он жылдықтары қазақ халқы үшін қиын-қыстау
Диплом жұмысының алғашқы тарауының зерттелуіне келер болсақ,тек жыраудың
«Қаратаудың басынан көш келеді» туындысының әу бастағы авторларының
Екінші тарау тақырыбы Абылай және қазақ батырларының ерліктері
«Елдің мұңын, халықтың қайғысын ойлап, ұлтын ұлықтап, жұртын
Жұмыстың мақсат мен міндеті: Қазақ хандықтары XVІІІ ғасыр
- Жыраулар шығармаларының мазмұнын ашу.
- Ауыз әдебиетінің құндылығын дәлелдеу.
- Жыраулар жырындағы тарихи оқиғаларға сиапаттама беру.
- Әр бір жырдағы оқиға барысын жүйелеу, тарихи
Диплом жұмысының хронологиялық шегі: Қазақ халқының басындағы жоңғар басқыншылығына
Диплом жұмысының деректік негізі: Диплом жұмысын жазу барысында
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Деректер негізінде қазақ-жоңғар қатынасы халық
Диплом жұмысында мынандай жаңалықтар бар:
- Тарихи деректің ғылыми айналымға енгізілуі негізінде қазақ-жоңғар
- Қазақ халқының XVІІІ ғасырдағы тыныс тіршілігі,елдін тұтастығын
- Ел басына күн туған шақта қазақ халқын бірлікке
Диплом жұмысының методологиялық негізі: Диплом жұмысының
Диплом жұмысының практикалық негізі: Қазақ- жоңғар қатынасы халық жыраулар
Диплом жұмысының сыннан өтуі: Диплам жұмысы студенттердің ғылыми
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімдерінен,
І-тарау. Жыраулар шығармаларындағы ел тағдыры.
1.1. Қазақ- жонғар қатынастары Бұхар жырау шығармаларында.
Қазақ хандықтары XVІІІ ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси
Жонғария өзінің басқыншылық ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары
Жоңғар басқыншылығының зардабы мен елдің жерінен айыруын зар-заманның туындауы
Қол-аяғым бұғауда,
Тарылды байтақ кең жерім.
Арманда болып барамын,
Қоштасуға аял жоқ,
Қалқаман,Шолан ерлерім!
Қайырылып,қадам басарға.
Күн болар ма екен сорға,
Өзен,Арал жерлерім?!..
Қиядан қолды көрсеткен,
Төбеңе шығар күн бар ма,
Жотасы биік Дендерім?!
Қайрымсыз болған жауларға,
Тиер ме екен бір күні,
Жолбарыстай шеңгелім!
Жоңғарлар қазақ жеріне XVIII ғ. ІІ-жартысынан бастап шабуыл
Ескіден итжығыспен келе жатқан жау қалмақтардың 1723 жылы тұтқиылдан
А.И.Левшиннің атап өткеніндей «Отарлар мен табындар күн санап
Қазақ халқы Азияның орталық даласында қалыптасты. Байтақ жерді көшіп-қонып,өмір
Осындай қиын-қыстау кезінде қазақ қауымының ішінде ел мұңын,ел тілегін
Бұхар өмір сүрген дәуірдің қан-құйлы оқиғасы –жоңғар
Сәбит Мұқанов «Бұқар жыраудың шығармаларында азаттық,саяси сарын терең,
Үмбетей жырау жырлап өткендей:
Өткіздің тоғыз ханды толғауменен,
Шештің талай түйінді болжауменен.
Іс болса қиын қыстау сен сайыстың,
Қылыш қып қызыл тілді қорғауменен.
деп Бұқардың Әз Тәукеден бастап - Қайып,Болат, Сәмеке,Әділмәмбет, Күшік,
Батыстан-Ресей, Шығыстан-Жоңғар мен Қытай мемлекеттері қазақ даласының табиғи байлығы
шығармаларында елдік пен ерлік мәселесі, ел-жер тағдыры ой
Дана жырау халықты тұтастыққа,елді бірлікке шақырып
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін,
Қылмаңдар жанжал-ерегіс /8/,
не болмаса:
Маң-маң басып жүрініз,
Байсалды үйге түсініз,
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін,
Бәрінің бір енеден туғандай болыңыз!-
Деп жырлай отырып,елді ынтымаққа,жатқа тізгін бермеуге шақырады /9/.
1745жылы Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен өліп,оның мирасқорының
Абылай бұл жорықта қазақ әскерін үш топқа бөлді.Оның бірінші
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сырдарияның төменгі ағысына
Үшінші, негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатынасқандар Шиелі,Жаңақорған
Жоңғар әскерін басқарған қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цеван Доржы
Цеван Доржы өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын
Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары қазақ хандығы қарамағына өтті.
Ру аралық тартысты қоймаса елдің елдіктен айрылатынын, басына қиын
Алауыздықтың өз-ара қырқыстың неге соғатынын көрсету үшін Бұқар қалмақтардың
«Кіші қара қалмақ бүлерде,
Бозылардың билігі
Бұлт бұрқан болысты,
Уағдадан жылысты,
Буыршындай тіздесті,
Жамандықты іздесті,
Бірін-бірі күндесті;
Жаулаған ханын қара оңбас,
Хан қисаиса бәрі оңбас.
Ханын қалмақ жаулаған,
Сүйткен қалмақ оңбаған:
Сол қалмақтың жұрты еді-ау,
Үш Қарқара ,Көктөбе,
Иттей ұлып қалмаған» /11/.
Халықты осы қалмақ еліндегі оқиғадан хабардар етіп,оның жайын баяндап,алауыздықтан
Бұқар шығармашылығының негізгі арқауы-ол елдің бірлігі,ал бірліктің негізгі ұйтқысы
Адамзаттың баласы,
Атаудан алтау тумас па,
Атадан алтау туғанмен,
Оның ішінде біреу арыстан болмас па.
Арыстанның барында,
Жорғасы болса мінісіп,
Торқасы болса киісіп,
Толғамалы қамшы алып,
Толғай да толғай дәурен сүрмеспе./13/
Араларындағы асылдарыңды қадірлеп,құрметтеп,оны сақтай біліңдер дейді.Арыстаннан айрылса,артында қалған жамандар
Халық өмірінің алмағайып – аласапыран,тарихта қалу-қалмауы екі талай
Тарихта «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атанған /14/М.
Бұқар жырау өзінің шығармаларында халықтың еңсесін көтеріп елге-ерге дем
Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек,
Бұл үйректей болыңыз,
Судан суға жүйгемен,
Көлден көлге қоныңыз
Байлар ұғылы шоғалар,
Бас қосыпты десінде,
Маң-маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз.
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз./15/
Бұхар жырау өзінің үгіт насихат жырларында көшпенді елдің ертеден
Қазақ мемлекетінің негізі елдің рулық ара-қатынасынан құралса, оның қайнар
Бұхар жырау елді басқарып отырған сұлтан,шонжар билердің алауыздығына қарсы
Бүгінгі біз айтып жүрген патриоттық сезім кейінгі ұрпаққа Бұқар
Бұқар жырау қазақ жұртын қабырғалы мемлекет қатарына қосуды арман
Жырау сол замандағы ірі мемлекеттердің қол астында қалған
Бұхар баба тек жырау емес,халықты бірлікке шақырып,елдің тәуелсіз мемлекет
Бұхар жырау толғауларында сайын сахараға шашырап қоныстанған, өзара байланысы
XVІІІ ғасыр Қазақ елінің басына күн туып аумалы-төкпелі заман
1.2. Үмбетей шығармалары- Қазақстан тарихының дерегі ретінде.
Ақтамберді мен Бұхар,Тәтіқара мен Қожаберген бастан өткерген XVІІІ ғасырдың
«Ақтабан шұбырындыдан » кейін қазақ батырлары жеткен алғашқы жеңістер,
«Дұшпаннан көрген қорлығым»
Сары су болды жүрекке
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке
Жауға қарай аттандым
Жеткіз деп құдай тілекке!»-
деп жауға аттанды /19/.
Үмбетей жырау өз толғауларында Жоңғарлардың Баянауыл, Қызылтау,Абралы,Шыңғыс таулары мен
«Баян Ауыл, Қызыл тау,
Абыралы, Шыңғыс тау
Қозы- Маңырақ,Қой-Маңыра
Арасы толған коп Қалмақ,
Қалмақты қуып қашырдың,
Қара Ертістен өткізіп,
Алтай тауға асырдың,
Ақ Шәуліге қос тігіп,
Ауыр қол жиып алдырдың,
Қалмаққа ойран салдырдың,
Қабанбай мен Бөгенбай
Арғын мен Найманға
Қоныс қылып қалдырдың» /21/.
Назар аударарлық – бұл деректер түгелдей дерлік ақиқат.Бұл мекендердің
Үмбетей бейнесі Бөгенбай батырдың есімімен байланысты. Оның Бөгенбайға қатысты
Қанжығалы Бөгенбай батырдың аты кімге болсын жақсы таныс.Ол- Жоңғарға
Сондықтан «дұшпанға қарсы оқ атқан», үрей болған қалмақты талқандаған,
«Қолтығы ала бұғының
Пәйкесіндей Бөгембай,
Жалаң қия жерлерден
Жазбай түсіп түлкі алған,
Білегі жуан бүркіттің
Тегеурініндей Бөгембай»,-
дүниеден көшкенде Үмбетей жырау көзінің жасын көл қылады, батырдың
Бөгенбайдың Қалмақты қырып, туған жерден қуып тастағанын шабыттана толғайды.
«Қалмақты қуып қамырдың,
Қара Ертістен өткізіп,
Алтай тауға асырдың»,
деп атамекенді жаудан босатқанын мадақтайды /24/.
Үмбетей жыраудың қалмаққа қарсы күресін шындық түрінде жырлаған
Қамыстың басы майда,түбі сайда,
Жәнібек Шақшақұлы болат найза.
Алдыңнан су артыңнан жау қысқанда
Ер жігіттің ерлігі осындайда.
Бөкейді айт соғыр менен дулаттағы
Дербісәлі маңдайды айт, қыпшақтағы.
Өзге батыр қайтса да біз қайтпайтын,
Сары менен Баянды айт уақтағы.
Ағаштың биіктігін айтсаң,қарағайды айт.
Жігіттік ерлікті айтсаң,Бөгембайды айт.
Найзаның ұшына жау мінгізген,
Керейде Еменәлі, Ержебайды айт.
дегенде, аты аталған батырлар ақынның соңынан тасып жатқан өзенге
Қазақ халқының тұтастығын, елінің жауға алдырмас қайсарлығын жырлай отырып
1.3. «Елім-ай» әні және Қожаберген жырау.
Халқымыздың тартқан ауыртпалығы қазақтың бәрі білетін «Елім-ай» әнінде керемет
Авторсыз туынды саналып келген «Елім айдың» халық арасында бірнеше
Ы.Дүйсенбаев аталмыш жырды өзіне Оразайұлы Мұстафа деген азаматтың 1970
Қожаберген бабамыз 1688-1710жылы 22-23 жыл бойында қазақ,ноғай,
Қожабергеннен сақталып жеткен мұраның туу тарихы.1723 жылы көктемде Қожаберген
Жырау көз көрген жайды баяндайды. «Елім ай» дастанында қасіретті
«Елім ай» қазақ тарихындағы айтуы бетбұрыс кезеңінің көңіл күйі,
1718 жылы Тәуке хан өліп,билік оның баласы
Болмаса қалмаққа өнер қайдан келсін,
Тетігін зор мылтықтың қайдан білсін.
Осындай мол жабдықпен келіп шапты,
Дегендей қайратымды қазақ көрсін.
... Қырғызып қазақтарды қалмақтарға,
Орыстар қамалдарын салып жатты.
Дастанда сол кездегі қазақ мемлекетінің ішкі сыртқы жағдайы айқын
Жау болды ағайын ел естек бізге,
Жасады ол да жорық елімізге.
Қоқан да күнгей беттен қоқаңдайды,
Соқтықпай ойғыр,қырғыз тағы бізге.
Мұсылман көмектеспей мұсылманға,ғ
Бермеді қару жәрдем қысылғанда.
Түрікпен Қоқан, Хиуа,Бұқар жау боп,
Жат болды өзбек, тәжік дін исламға.
«Елім-ай» негізгі бөлігі қара өлең үлгісімен келген дастан. Шығармада
Бастарын қара таудың мұнар жапқан,
Салдырып сырдың суы сылаң қаққан...
Атаңа нәлет ит қалмақ...
Қумалақтай қорғасын...
Атақты «Елім-ай» дастанында:
«Шабуылы жау қалмақтың күші екен»,-деп,
Кетпеңдер жаудан қорқып тарап бәрің-
деп бірлікке шақырса,
«Кеудеңде шыбын жаның болса егер,
Жоғалтпа жер бетінен қазақ атын»-
деп намысқа шақырады.
«Қожа,молда,ишандар артын қысып,
Қоржынға салып қойсын шариатын»-
деп Отан қорғауды дін жолынан жоғары қояды.
«Мекенің болсын,тау мен орман,тоғай,
Ол жерден жау алуы емес оңай»,
«Сайла орын,жер үй салып, жапан түзден»,-
деп партизандық күрес жолын көрсетеді.
«Қазыбек,Ер Жәнібек,Алдабек би,
Үшеуі тозған елді біріктірер»,-
деп оларға үміт артады.
«Шәкіртім қайда екен, Бұқар жыршы,
Сөзіне оның халқым құлақ түрші»,-
деп оның даналығына сенеді.
«Қыздарым,келіндерім жауынгер бол!»-
Қыздарым,келіндерім топ құрыңдар,
Ерлерше киініңдер, сап тұрыңдар.
Ұрыста өл,мазақ болма,берілмеңдер,
Қалмақты селебемен шапқа ұрыңдар,-
деп ұрыс әдісін үйретеді.
Бөгенбай,Ерсары, Асқан,Жабай,Көшек,Ақпанбет,Жайнақ сияқты батырларды «халқын жинап»,
«Жинаңдар құрастырып қалың қолды»,-
деп кеңес береді.
«Сүйей жүр әлсіздерді әлі барың»
«Тізе қос етек жиіп ес барында»,-
деп елді бірлік-тірлікке шақырады.
«Бастап өт,Сарыарқаға қалған елді» -
деп Бұхара,Үргеніш жағында ашыққан,босқан елді жинауға жол сілтейді.
«Бастасын тозған елді көсемдерім,
Ақылшы болсын сөзге шешендерім.
Хан сұлтан, төрелерді ел санамай,
Тізе қос күшті жинап есендерің»,-
деп үндейді жырау /28/.
Дауылпаз Қожаберген –дүлділ тарихшы.Біріншіден, тек «Елім-ай» дастанында ғана бүкіл
Орыс империясы өзіне көрші қазақ елін тұқыртып,жоңғарларға
Ең соңында Отан соғысы қалай өтіп жатыр,Қара ноғайдың қазақпенен
Әр түрлі деректемелерге қарағанда, жоңғар басқыншыларының басып кіруі
Қаратаудың басынын көш келеді.
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айрылған жаман екен,
Қара көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман? Бағы заман.
Баяғыдай болсайшы тағы заман.
Атадан ұл,енеден қыз айрылып,
Көздің жасын көл қылып ағызамын.
Мына заман қай заман? Қысқан заман.
Бақыт құсы алаштан ұшқан заман.
Көк аспаннан топырақ, шаң борады.
Күні суық қаңтардан, қыстан жаман /30/.
Жаугершілік заманда Шыңғыс әулетінің берекесі кете бастады. Өйткені билікті
Бүгінгі күн- мұнар күн.
Жер бетін тұман басқан күн
Жалантөс аспас асудан,
Кәпір қалмақ асқан күн.
Бейбіт жатқан халқымды,
Жанына қалмақ басқан күн.
Ақыл таппай қиналып
Билерім қатты сасқан күн.
Паналар жер таба алмай,
Ер етегін басқан күн.
Атуға болмай мылтығын,
Қалмақтан қазақ қашқан күн.
Сәмке, Ғайып,Болат сұм,
Соңына елді ерте алмай,
Қонтайшыға сатылып,
Елдің сырын ашқан күн.
Шығармақ күнім түн болды.
Хан мен сұлтан жын болды.
Сәмке,Ғайып Болаттың,
Сатқындығы шын болды.
Әбілмәмбет солқылдақ,
Ақ балшықша борпылдақ.
Келіспей ерлермен,
Қабандарша қорсылдап.
«Елім-ай» жырын жырлап зар заманды бастан өткерген ,қалың
ІІ-тарау.Абылай және қазақ батырларының ерліктері.
2.1. Жыраулар шығармаларындағы – Абылай бейнесі.
Бір кездегі Платонның мемлекет жайындағы ілімдегі мемлекетті басқарушы адам
XVІІ-XVІІІ ғасырдың ұзына бойында жоңғар қалмақтары қазақ жеріне үздіксіз
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» кезінде қазақ халқы
Абылай 22 жасқа шыққан шағында Төле биге сәлем бере
Шырағым-ай көзің отты бала екенсің,
Мінезің қазақтағы хан екнсің.
Жазға салым қалмаққа аттанамыз!
Соған да керек болар жан екенсің!-
деп батасын беріп,астындағы нарқызыл деген тұлпарын Әбілмансұрға ұсыныпты /3/.
Жыр,аңызда Абылай алғашқы ұрысқа атақты Бөгенбай барыр бастаған қолға
Сабалақ «Абылай» деп ұран салды.
Найзаны майырылған жұлып алды.
Құлаштай сары бестіге қамшы басып,
Ағындап шауып келіп кезек алды.
Ұмтылды сары бестімен шоқтай болып,
Атылған сары мойнақ оқтай болып.
Желкеден өткір қылыш сарт еткенде
Шарыштың басы түсті топтай болып.
Мұндай сипаттамалар мол. Солардың бәрі қосылып,Абылайдың тарихи-эпикалық бейнесін
XVІІІ ғ. бүкіл өмір жолы барынша мол сипатталатын
Қалдан ханның әскері,
Іздеп сені әрі бері,
Қапыда ұстап алғанда,
Алып барып Ташкенде,
Көр зынданға салғанда.
Елің қараң қалғанда,
Тоқсан жақсы үш жүзден,
Сені сұрай барғанда
Өлтірем деп Қалдан хан,
Орайына шарыштың,
Сөзіне қарсы сөз айтып,
Жауаптастың, қарыстың.
Қапияда тұтылдың.
Қалмаққа бітеу жұтылдың,
Шешендік жолын тұтындың,
Үш ауыз сөзбен құтылдың.
деп толғайды.
Мұндағы Қалдан Серенің баласы жекпе-жекте өлтірілгені,сол үшін оны
-Тұтқын Абылайды Галдан Серен Шарыштың құнына бола
-Тақсыр менің үш арманым бар:әуелі –мен Шарышты қазақ пен
-Сен неге «алдияр» дедің. Мен сені өлімнен босаттым ба?-десе:-Тақсыр,жалғыз
Абылай ел билей бастаған кезде Бұхар орта жасқа келгенде,атағы
Ай,Абылай,Абылай
Алмаған жауды қоймадың.
Алсаңдағы тоймадың
Несібеңді елден ойладың
Ата білмес құл едің
Ата тегін сұрасаң,
Арқар ұранды жат едің.
Қай жерінде төре едің?
Жұлдыз туып оңыңнан
Хан біткен еріп соңыңнан
Он сан алаш баласын
Жусатып қойдай өргізіп.
Жұмсап жүрсің қолыңнан
дегенде қарт ақын Абылайды шенеп-мінеп отырған жоқ,ал өз
Бұқар жырау толғауының асқан шебері,заманының шындығын көрсете білген ақын.Ол
Осындай шығармалардың бел ортасында Абылай бейнесі тұрады.Мұндай әсірелеу
Ұлы жырау қазақ ханының балалық шағындағы ауыр күндерін,
Абылай қанша ақылды хан болса да жаугершілікке еліккен мінезі
Бір жағынан жоңғар екінші жағынан Ресей, үшінші қиырдан Қытай
Мұсылман болсаң кетіңіз
Сырдарияның суынан,
Көлденең кешіп өтіңіз.
Үш жыл малды ту сақтап,
Жиделі байсын жетіңіз
Кісісі жүзге келмей өлмеген
Қойлары екі қабат қоздаған.
Қатын –бала қамы үшін
Солай таман жетіңіз...
Бұқар жырау Абылай бейнесіне әр қырынан келіп,оның шындыққы
Ай,айтамын,айтамын,
Мінген атың айтамын.
Құлынды емген,тайды емген,
Құнанында арда емген.
Дөненінде үйреткен,
Жібектен арқан сүйреткен.
Бестігінде белгі күшті ьолсын деп,
Бес байталға салдырған.
Алтысындай аттай мұрнын танатқан,
Жетісінде жетіп құлан шалдырған.
Сегізінде серке сан деп атанған.
Тоғызында тола семірген.
Онында оқ жыландай қырғыған,
Ойнай басқан аяқтым,
От орнындай тұяқтым.
Қиғаш қамыс құлақтым.
Саптыаяқтай еріндім.
Сарымсақтай азулым.
Сауырсын кере жараған,
Кекілін қыздай тараған.
Тостаған көзді торыны
Топ тарқамай мінсене,
Еліңнің қамын жесене.
Есіліп кеңес айтсана,
Айтса да айта кетсін жұртына
Мұздар да мұздар қатсын мұртыңа.
Еш келмеді қыртыңа,
Кең Абылай,кең аям.
Шұбар ағаш, құба жөн.
Мекен еткен шөлде,аям.
Тілі менен тентегің
Иіліп алдыңа келді аям! /9/
Абылай хан қалмаққа қалай шабу керектігіне білмей тұрғанда .
Сен Қанжығалы Бөгенбай,
Тоқымың кеппес ұры едің.
Түн қатып және жүр едің.
Қабанбайдан бұрын найзаңды
Қашан сен жауға тіредің?!-
дейтін жырын суырып салып айтыпты.Сөйтіп,хан Қабанбай батырдың ұсынысын
«Жау жағадан алғанда, бөрі етектен алады» дегендей Абылай заманында
Есенқұл мен ер Садыр
Қырғызда даңқы бір шыққан ер еді.
Бар Садырға, бара гөр.
Елдесейін Садырмен.
Таластың бойы тар жайлау,
Таласа барып, жайлайық.
Кеңестік бойы кең жайлау,
Кеңесе барып,жайлайық.
Қазы менен қартаны
Қия кесіп шайнайық,-
деп сәлем айтады. Жырда қырғыз батырларының бұл сәлемге тұрпайы
Абылай дәуірінде қазақ халқының ес жиып, еңсе көтеріп,өзгелермен терезесі
Қазақтың бұзылмасын ынтымағы,
Басынан ажырамас берген бағы.
Көшпелі Манап түгіл кегі кетпес
Таж киген патшалы болса-дағы,-
деуі соңына ерген халықтың қандай ұлы қайрақа қабілеттілігіне зор
Қазақтың басын қосып, ел қылған ел атын қиынға көтеріп,
Тарихы сан ғасырлардың тереңіне кететін халқымыздың
2.2. Жыраулар шығармаларындағы батырлар.
«Жаным арымның садағасы, арым халқымның садағасы» деп елін сүйген,
Москвадағы сыртқы істер министірлігі жанындағы дипломатиялық істер жөніндегі архивінде
Жоңғар жаулаушыларына қарсы күресте айрықша еңбек сіңірген ерлердің
Қалданменен ұрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай.
Шақшақұлы Жәнібек,
Сіргелі қара Тілеуке
Қарақалпақ қылышбек,
Текеден шыққан Сатай,Бөлек,
Шапырашты Наурызбай,
Қаумен,Дәулет,Жепек батыр қасында
Бақ-дәулеті басында.
Сенкібай мен Шойбек бар,
Таңсық қожа Мәмбет бар.
Қасқараудан Молдабай,
Қатардан жақсы қалдырмай,
Есенқұл батыр ішінде,
Өңкей батыр жиылып,
Абылай салды жарлықты... /12/
Жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық соғыстың әр кезеңінде
Батырлық жырлардың қаһарманы болу оңай шаруа емес. Оған өз
Бұл жолда талайлардың даңқы шықты. Солардың ішінен ұзақ
Абылай ханнан бірде «Өз батырларыңыздың ішінде қайсысы сіздің
Тоқтыбайұлы Саңырық жоңғар басқыншылығына қарсы күрестегі атақты батырлардың
Саңырық батыр жасағы бұдан кейін де талай шайқасқа қатысқан.
«Босқан елді құрап ап,
Қол бастаған Саңырық.
Алладан медет сұрап ап,
Жол бастаған Саңырық.
Қарсы келген жауына,
Қырғын салған Саңырық.
Анталаған қалмаққа.
Сүргін салған Саңырық.
Тайлақ батыр екеуі серік болған Саңырық.»
деп жалғаса беретін өр жолдар ел қорғаған еріне
Абылай заманында батыр, сардар болғандар Қаракерей Қабанбай, Алтыбай батыр,
Тарихи жырларда батырлық жырларға тән баяндаулар дәстүрлі сюжеттер басым
«Тарихи жыр- негізінде өмірде анық болған әлеуметтік, саяси оқиғалардан
Хабарын естіп соғыстың
Қарт Бөгенбай келеді.
Жатпайын тез барайын
Айқасып жаумен қалайын.
Алла жолды оңғарса
Жауға ойран салайын
Батырдың қарты Бөгенбай
Тарбағатай тауына
Алты айда барып жетеді.
Қалмақтарды ықтатып
Қазаққа құдай болысты. /18/
Жырда Қазақстанның Шығыс өңірін жаудан азат ету ісіне Бөгенбай
Сол сияқты жыр оқиғасы:
Қабанбай қарсы келеді
Жынды болған бурадай
Батырын қалмақ көреді
Қабанбайға кезекті
Қан батыр сонда береді
Қабекең қоңқа жұмсады.
Көлденеңнен құлады.
Құмырсқадай су беті.
Қалмақтар қырғын табады.
Қалмақты қазақ жеңген жер
Қара шашақ найзасын
Қайратын қашан көрем деп
Тірлігімде пайдасын
Келістіріп кеудеден.
Кебекең найза ұрады.
Көзін жұмып қонтажы
Жазасын жаудың берген жер
Қан төгіліп сол өзен
Қанды су болып қалады.../20/
деп жеңіспен аяқталады. Дәл осы оқиғаны тарихи тұрғыдан растай
Кейбір шежіре әңгімелерде «Абылай ханның заманындағы қазақ жұртынан
Ақыл тұрмас қашқанда,
Дегбір тұрмас сасқанда.
Баяндай ерді көрмессің
Бұрылып жауды шанышқанда.
Үйде батыр көп еді,
Жау жолында Баянбай
Көзге түсетұғын жоқ еді,-
делінген. Осы қысқа өлеңде Баянның жарқын мінездемесі берілген./22/.
Қазақ батырларының әрқайсысына арнап сөз тастап,олардың әрбіреуінің өзіндік ерлік
Бас-басыңа батырлар
Арнап міндет артамын.
Ата-аналық ақым бар,
Алдарыңа оны тартамын-
деп өзінің ел атынан сөйлеп, ата-ана парызы ретінде тапсырмалар
Бұхар Малайсарыға арнап:
Малайсары батырым,
Күшіңе сай ақылым
Елдің кегін жақтайтын
Жаттан өлді жақының,
Жауды жайрат аянбай
Еркөкше мен Баяндай
Қиын-қыстау жерлерде
Бұзушы едің қамалдай
Жырау бейқам жатпай, соғыс қамын жасап,жатпай тұрмай қаруланып,бас қосып,күш
Тәуекелге бел байла
Хабар тарат маңайға
Елдің болат ерлері
Ердің алып күштері
Ердің құнын алуға
Елдің жегін жақтауға
Қару сайлап, даярлап,
Қанды соғыс оңайма?
Қамданыңдар тұрмаңдар
Есте мәңгі қалуға!!! /23/
Осы толғауда Бұхар жырау жыраудың жоңғарға қармы соғыс кезінде
Ақтөбе өңіріндегі ел есінде сақталған батырлардың бірі Өмірұлы Байдалы.Ол
Үшінші мына өмірді
Өмірден туған Байдалы
Айыбы асқақ демесең
Әруағы бұлтпен таласқан
Батыр екен айлалы
Байтақ жатқан қалмақты
Қылышының астында
Қонысынан аударып,
Аштарханан асырып
Иіріп қойдай айдады. /24/.
Жырда батырдың қалмақпен бір қақтығысы да берілген.
Бұрынғы өткен заманда
Кәпір қалмақ қау екен
Қазақтан алып жесірді
Салған екен кесірді
Келе жатқан бұрыннан
Қазақ пенен қалмақ жау екен.
Өмірдің ұлы Байдалы
Алшынның ақсақ батыры
Кенжалы мен Көрпе бай
Мыңжас батыр төртеуі
Аттанды қалмақ еліне
Алмасын іліп беліне
Қылышын алып қолына
Шабамын деп қалмақты
Саламын деп ауыр салмақты
Қалмақтың шапты қаласын
Шулатты қатын баласын
Қылдырмады пайдасын
Таптырмады айласын
Қысқа күнде қырық шауып,
Төсегіне қалмақтың
Тигізбеді жанбасын /25/.
Жырда Байдалының қалмақ батыры мен жекпе жегі де шебер
Кіші жүз жасағының бас сардары болған Адай жары Назарұлы
Жоңғарлар қазақтарды түпкілікті жеңу мақсатымен 1739-41
Малайсары мен Жасыбай батырлардың даңқы да ерте
Тортуыл Сүйіндіктен шыққан бұл екі батыр Олжабаймен
Келген жолмен шұбырып,
Есепсіз жолда қырылып.
Баян тауын жанапты.
Қайқайып садақ тартқанда,
Қалмақтың тиіп сұм оғы,
Жасыбай қалды жығылып»
Деген жолдар да,соғыс болған жердің бұл күнде «Қалмақ
Бұлар қалмаққа қарсы күресте ерекше ерлік көрсеткен бартылар. Малайсары
Кешегі өткен Жасыбай,
Көкше шақпақ тасындай
Суы қатты сом болат
Өмірі өтті жасымай.
Дем таусылып,дәм бітсе.
Аялына қарай ма?
Әзелде жазу осылай .
Тында мені Абылай,
Тақта отырып арымай.
Болат істің қамын қыл.
Жадырап шілде жазындай.
Бұхар Жасыбай туралы толғауы- қазақ халқының бастан кешкен ерлік
Тыңда мені ерлерім,
Жау ала алмас белдерім,
Ердің қанын қанмен жу
Сендер едің сенгенім
Жолдарың болар жорықта
Тию болар зорлықта
Өзі тиген өкінбес
Күш жұмсасаң қорлыққа... /29/
Бұқар баба айтқандай:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Қаз дауысты Қазыбек,
Шақшақұлы Жәнібек
Орманнан көп Орта жүз,
Содан шыққан төрт тіректің бірі Жәнібек еді /30/. 16-17
Құтымбетұлы Наурызбайдың өмірі жоңғарларға қарсы күресте өтеді. Ол атақты
Наурызбайдың екпіне таудан асқан тасқындай.
Қалмақты қойдай қырады,оттан судан тартынбай.
Түйе тұрпатты тұтқыр ер.онды-солды ұрады.
деп,оның атын жырға қосып.мақтан тұтады.
Аңырақай шайқасы қазақ қауымы біріксе,жоңғарларды жеңетінін,жау қолында қалған жерді
Тәуке ханның бас батырларының бірі болған Наймантай
«Қолыңды қамшысы бар айбалтадай,
Батыл бол батыр болсаң Наймантайдай»
«Тарақты да Байғозы,
Бұ да асқан ер еді.
Ел шетіне жау кесе
Мен барайын дер еді»-
деп айтылады. /34/
Бұхардың біз сөз етіп отырған толғауы жыраудың ел азаттығы
Ордалы байтақ елім бар,
Бал өзені тулаған
Мал кіндігі жерім бар
Соны қорғап бағыңдар
Жауға қарсы барыңдар!
Кеткен жерді қайырып,
Ежен ханнан алыңдар...
Дағыра дабыл ұрыңдар,
Қамданыңдар, тұрыңдар...
Бет күйдірген айбатпен,
Тас үгіткен қайратпен
Жау әскерін қырыңдар!!!-
деп жалынды ұран тастайды. Қалмақ пен қазақ арасындағы қайшылықтардың
дейді жырау.
Қойдан қоңыр ел едік
Сиыласқанға кең едік
Ел менен жерім аманда
Таусылмас қазына кең едік
Қазақ, қалмақ туыстасқан,
Кірме емес, тең едік
Көрші ел боп туыстас,
Жауласпаспыз деп едік.
Ол сөзінде қалмақ тұрмады
Үнемі зорлық қылғаны
Үнемі қорлық қылғаны...
Кінә жоқ бізде жазық жоқ,
Зорлықта тұрақ, қазық жоқ.
Өкпелемес Ежен хан,
Өзі көрер өзінен,
Айныған байлау сөзінен,
Уағыдағы ұрғанын.
« Қалың ел жау шапса қорғаны болар ұл іздейді,ел
XVІІІ ғасырда қазақ елі үшін зар заман орнап
Сілтемелер тізімі:
Кіріспе.
1.Н.Назарбаев «Тарих толқынында». А., 2005. 29-б.
2.Ж.Тілепов. Тарих және әдебиет. А., 2001,3-б.
3.Тарихи жырлар жайындағы библиографиялық көрсеткіш. 3-кітап.Қазақ тарихи жырларының мәселелері.
4.М.Мағауин. Қазақ тарихының әліпессі. А.,1995, 100-101-б.
5.Б.Омарұлы Зар-заман әдебиеті. Астана, 2005, 3-б.
І-тарау.
1.Қазақстан тарихы.3-том.А., 2002,121-б.
2.Бұл да сонда. 131-б.
3.М.Қозыбаев.Жауды шаптым ту байлап.А., 1994,59-б.
4.М.Әуезов. Әдебиет тарихы. А., 1991, 146-б.
5.Сәбит Мұханов.Халық мұрасы.А., 1974, 183-б.
6.Қазақ даласының ойшылдары.(XVІІІ –XІX) А., 2004,297-б.
7.Қ.Жұмалиев. XVІІІ –XІXғ. Қазақ әдебиеті.А., 2001.48-б.
8.Бес ғасыр жырлайды. І-том.А., 1984,105-б.
9.Б.Исабек. Бұқар жырау ғибраттары.// Қазақ тарихы.2004. №2. 27-б.
10.Мусин. Қазақстан тарихы......................
11.М.Мағауин.Қобыз сарыны.А., 2006, 98-б.
12.С.Мұқанов Көрсетілген еңбек.203-б.
13. Ж.Омари. Бұқар жырау Он екі тарих.Қарағанды.1994, 85-б.
14. М.Тәтімов...................................
15. Қуанғанов Ш.Т. Бұқар жырау және оның заманы. А.,
16. Л.Н.Гумилев. Древная русь и Великая степь. А., 1989,682-б.
17. Б.Исабек. Бұқар жырау ғибраттары.// Қазақ тарихы.2004.№2.29-б.
18.Рахманқұл Бердібай. Эпос-ел қасынасы. А., 1995. 238-б.
19.Қазақстан тарихы. 3-том.А., 2002, 139-б.
20.Бұл да сонда. 131-б.
21. М.Мағауин. Қобыз сарыны. А., 2006,84-б.
22. ҚСЭ, І-том. А., 197-б.
23. М.Мағауин. Көрсетілген еңбек. 85-б.
24.Сабыр Қозыбайұлы. XV–XІXғ қазақ әдебиеті.Ақтөбе. 2004, 79-б.
25.Ж.Тілепов. Тарих және әдебиет.А.,2001, 112-б.
26.Қожаберген жырауҚұрастырған.С.Жұмабаев, Қ.Биғожин А., 2007,14-б.
27 Мусин. ............................
28.Қожаберген жырау. Көрсетілген еңбек. 7-б.
29.Қазақстан тарихы. 3-том.А.,2002,129-б.
30.Бұл да сонда.133-б.
ІІ-тарау.
1.Қазақ даласының ойшылдары. XVІІІ –XІXғ.ғ. 4-кітап. А., 2004,
2.В.Бартольд. История турецко-монголских нородов. М.,1968,5-б.
3.М.Қозыбаев. Көрсетілген еңбек. 62-б.
4.Р.Бердібай. Көрсетілген еңбек. А., 1995,251-б.
5.Ж.Тілепов. Тарих және әдебиет.А., 2001, 124-б.
6.XVІІІ–XІXғ.ғ. қазақ ақындарының шығармалары. Құрастырған. Т.Дүйсенбаев. А., 1982, 7-б.
7.Р.Бердібай. Көрсетілген еңбек. 235-б.
8.Сабыр Қозыбайұлы XV–XІXғ қазақ әдебиеті. Ақтөбе.2004,67-68-б.
9.Бұқар жырау Қалмақанұлы.Шығармалары. А.,1992, 39-б.
10.Мұхамедрахым Жармұхамедов. Көненің көзі. А.,1996., 134-б.
11.Шотан...................................
12.Р.Бердібай. Көрсетілген еңбек. 237-б.
13.Бұл да сонда.
14.Ж.Тілепов. Көрсетілген еңбек. 116-б.
15. Қазақ әдебиетінің тарихы.3-том. Құрастырған.Ш.Қ.Сәтбаев.А.,2000,358-б.
16.М.Жолдасбекұлы.Қ.Салғарұлы.А.Сейдімбек. Ел тұтқа. Астана, 2001,137-б.
17.Құрбанғали Халид.Тауарих Хамса.А., 1992,105-б.
18.Рахымбаева Г. Шығыс Қазақстан өңіріндегі тарихи жырлар. А., 2005,
19.М.Әуезов. Көрсетілген еңбек. 25-б.
20.Рахымбаева Г. Шығыс Қазақстан өңіріндегі тарихи жырлар. А., 2005,
21.Аманжолов К. Тасболатов А. Қазақтың әскери тарихы. А.,
22. Р.Бердібай. Көрсетілген еңбек. 255-б.
23. Х.Сүйіншіәлиев. Қазақ әдебиеті. XVІІІ –XІXғ. 1981,16-б.
24.К.Есмағамбетов.Батырлар тарихы-рухани байлығымыз.// Қазақ тарихы.№4. 2007, 65-б.
25.Бұл да сонда.
26. Шотан.............................
27. Р.Бердібай. Көрсетілген еңбек. 233-б.
28.М.Жолдасбекұлы.Қ.Салғарұлы.А.Сейдімбек. Ел тұтқа. Астана, 2001,145-б.
29. Сабыр Қозыбайұлы XV–XІXғ қазақ әдебиеті. Ақтөбе.2004,68-б.
30. М.Қозыбаев.Жауды шаптым ту байлап.А., 1994,80-б.
31.М.Жолдасбекұлы.Қ.Салғарұлы.А.Сейдімбек. Ел тұтқа. Астана, 2001,149-б.
32.Қазақ халқының қаһармандары.Павлодар. 1991,28-б.
33.М.Жолдасбекұлы.Қ.Салғарұлы.А.Сейдімбек. Ел тұтқа. Астана, 2001,162-б.
34.Бұл да сонда.156-б.