Банктің активтері

 «Қазақстан Республикасының нарық экономикасындағы коммерциялық банктері»
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
Коммерциялық банктің мәні және қызметтері
5
Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері
9
ҚР-ғы банк қызметін ашу және ұйымдастыру 19
2 тарау. ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін талдау 24
2.2 Банктің активтік операцияларын бағалалау және жіктеу 40
3 тарау. Коммерциялық банктердің қызметінің даму болашағы
3.1 Банк қызметін жиынтық қадағалау әдісін жетілдіру
48
3.2 Банк қызметін рейтингтік бағалау жүйесі 58
Қорытынды
68
Пайдаланылған әдебитетер тізімі
70
Қосымшалар
73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты 80
1995 жылы Қазақстан Ұлттық банкінің Базель келісімне қол қойған
Реформалаудан кейін коммерциялық банктер саны күр қысқарып, бәсекеге тұрақты
Банктік жүйенің тұрақты дамуы кезеңі ретінде 2000 жылдан осы
Қазіргі коммерциялық банктер тек қана саудаға ғана емес, өнеркісіптің
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік секторы ТМД және Шығыс Еуропа
Бүгінгі күні Қазақстанның жетекші банктері ел экономикасының жағдайының
Сарапшылардың мәліметтері бойынша 2007 жылы ІРО-ға шығуға Халық банкі,
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі коммерциялық банктер қызметіндегі корпоративтік басқару, тәуекелді
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктер қызметі, олардың клиенттерге
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
Коммерциялық банктердің мәнін ашу;
Коммерциялық банктердің жіктелемін беру;
ҚР-да банктік реформалардыың ерекшеліктерін сипаттау;
Банктерді ашу және ұйымдастыру тәртібін қарастыру;
Екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау жасау;
Банктік қадағлау қызметін жетілдіруді қарастыру;
Банктеодің қызметін дұрыс бағалау жүйесін қарастыру.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Коммерциялық банктердің қызметін
Диплом жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдалылған
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Коммерциялық банктің мәні және пайда болуы
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында
XVІ-XVІІ ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде –
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі
Өкінішке орай, “банк” сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана
“Банк” сөзі “banco” деген ағылшын тілінен аударғанда “айырбас столы”
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарының
Тарихшылардың пікірінше, б. э. д. 2300 жыл бұрын холдейлердің
Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? деген
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтынын,
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің
Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура жағдайында, банкирлер
Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға жақындайды,
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи
Қай жағынан алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан қарау
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта айырбасы,
Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк
Ежелгі Русьте “кәсіпорын” деп қандай да бір іспен немесе
Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді, себебі, банк
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты
Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің саудамен
Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол
Сонымен, қазіргі түсінікте “ коммерциялық банк” - бұл
“ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы” заңның 1-бабына сәйкес,
Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;
жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;
банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау,
аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен байланысты
есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмаларына байланысты,
сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның
клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар
сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын
ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
төлем карточкаларын шығару;
банкнота мен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және жөнелту;
шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;
төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);
чек кітапшаларын шығару;
бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
ақшалай формада орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
үшінші тұлғаның атынан ақшалай формада орындалуды көздейтін банктік кепілдеме
1.2 Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы төмендегідей үш
1) 1987-88жж банктік реформалар;
2) 1995 ж банктік реформа.
3) 1996-1998 жж банктік реформалар.
1987-88жж банктік реформалар. Қазақстандағы несие жүйесінің қайта құру
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің республикалық кеңселері (филиалдары) ашылып
КСРО-ның Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне несиелік саясатты жүргізу, негізгі қызметі
Сыртқы экономикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша есеп
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшіл-аумақтық қағидаға сәйкес құрылды. Республикалық банктер
Мамандандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар болған.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де мамандандырылған банктер сияқты,
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын тығырыққа әкеліп,
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілерінде қалыптасқан екі деңгейдегі
1987 жылғы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері болды:
вексель айналысының болмауы;
кәсіпорындардың қарыздарын кешіруі, әсіресе ауыл шаруашылығына қатысты;
шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының байқалуы;
банк мамандандырылуының жойылуы;
кәсіпорындарындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған монополизмнің орын
пайыз мөлшерлемесінің төменгі деңгейде болуы;
экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында) банк бақылауының
бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып шығарылуы.
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс
банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
олардың монополизмі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
реформа жаңа экономикалық механизмдердің жоқтығына қарамай-ақ жүргізілді;
кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие алу барысында
клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында “банктік соғыc” шыға
қайта ұйымдастыруда несиені қайтарудың басты көздері ретіндегі сақтандыру мекемелерінің
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
Сонымен 70 жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде
Социалистік эксперимент жүргізу барысында ғасырлар бойы қалыптасып келген қаржы-несие
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік және
1995 жылғы банк реформасы. 1990 жылы Қазақстан Республикасы өз
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер және банктік
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған “Қазақстандағы
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты жоюда, макроэкономикалық
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет етуіне
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік жүйенің
І кезең. 1988 – 1991 жж. (КСРО-ның тұсында) –
ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль
ІІІ кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі,
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік жүйенің
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен Қаржы
коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизмінің жеткіліксіздігі;
екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің баяу
валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта қалушылық;
макроэкономикалық процесстерді жедел түрде талдау, оларды болжау және шешім
осы уақытқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен екінші
Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету деңгейінің
ә) Екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі пруденциалдық) нормативтер мен
қаржы ресурстарын жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдерінің әлсіздігі;
шаруашылық субъектілерін несиелеу барысында жобаларды бағалау деңгейінің және банк
орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды
прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып, игерудің баяулығы;
банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге байланысты бірқатар
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Кабинет
Екінші кезекте, Қазақстан ӘлемБанкін 1994 жылдың орта кезеңінде Мемлекеттік
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап банкке түрлендіру
Бірінші кезеңде (1995 жылдың 1-ші жартысын) мемлекеттік емес акционерлерден
Екінші кезеңде (1995 ж. екінші жартысында және 1996 ж.),
Үшінші кезеңде (1997 ж. ішінде), Халық банкісінің алдында Ұлттық
Төртінші кезеңде әмбебап банк - Тұран банкіндегі мемлекеттің үлесі
Бесінші кезеңде әмбебап банк - Кредсоцбанктегі мемлекеттің үлесі -
Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа мерзімді несиелеу тиімсіз
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде
Мемлекеттік даму банкі – бұл банк экономиканың маңызды салаларында
Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк) – бұл Қазақстан үшін дәстүрлі емес,
Тұрғын үй құрылыс банкі – бұл тұрғын үй құрылысын
Медетші банк (траст) – бұл Дүниежүзілік банктің ықпалымен “Проблемалық
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары қаржылық
Банктерді қайта қаржыландыру механизмі түбірімен өзгерді. 1995ж. ақпан айынан
1995 жылдың бірінші жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктерге
1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің нақты мәнін
1996 -1998 жж. банктік реформалар. Бұл реформалар Ұлттық банктің
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсаты - ҚР ұлттық
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге күш
ақша-несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен
бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да
Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын нығайту;
екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
төлем жүйесін дамыту;
елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық қамтамасыз
Сол уақыттары Республикамызда берілген директивті несиелердің уақытында қайтарылмағаны, яғни
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге байланысты
Банк жүйесін реформалау және ақша банкноталарын шығаруда меншікті өндірісті
Сонымен осы реформа нәтижесінде кәсіпорындарды және екінші деңгейдегі банктердің
Ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтап отыру мақсатында Ұлттық банк шетелдік
Мұндағы, тактикалық өтімділік портфелі валюталық бағамды реттеу саясатын жүргізу
Стратегиялық инвестициялық портфель құрамы Ұлттық банктің орта мерзімді (3
Аталған портфельдің негізгі құралдарына: мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының құралдары,
Банктік қадағалау жүйесін реформалаудың басты мақсаты - банктік
Ұлттық банктің 1995 жылы бастаған банк жүйесінің бухгалтерлік есебін
Банк жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау - нарықтық экономика талаптарына
Бухгалтерлік есеп реформасын аяқтауға байланысты жұмыстар мынадай мерзімдерді қамтыды:
- Ұлттық банк бойынша:
1996 жылы қосымша және бас бухгалтерия бойынша нұсқаулық материалдар
- Екінші деңгейдегі банктер бойынша:
1996 жылы екінші деңгейдегі он банктер бойынша жаңа шоттар
1997 жылы екінші тоқсанында екінші деңгейдегі банктерде бухгалтерлік есептің
Сонымен қатар, бұл банктік реформаның басты нәтижесі - бұл
Елімізде қабылданған “ҚР банктер және банктік қызмет туралы” ҚР
- ҚР Ұлттық банкі – мемлекеттік орталық банк ретінде
- өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) -
Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда
Коммерциялық банктер - банктік жүйенің екінші деңгейін немесе екінші
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап қалыптасты,
1 Кесте Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық құрамы.
№ Банктер, олардың құрылымдары 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2006ж*
1. ЕДБ-дің саны, с.і.:
- шетел капиталының қатысумен
- 100% мемлекеттік қатысумен 37
17
1 35
16
2 35
15
1 34
14
1 34
14
1
2. Филиалдар саны 368 355 385 418 435
3. ЕКО саны 1020 1023 1106 1106 1019
4. Шетелдегі өкілдік саны 8 10 11 17 20
5. ҚР-ғы бекрезидент-банктердің өкілдіктерінің саны 14
20 18 18 20
6. Жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру жүйесіне қатысушы банктердің саны
Ескерту - Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің 2000-2006 жж. статистикалық
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл,
2004 жылдың қаңтар айынан бастап, ҚР екінші деңгейдегі
Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық банктердің
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемейді,
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен операцияларды жүзеге
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-ғы банктер және банктік
Банк ашуға рұқсат алу;
Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін
рұқсат алу үшін беретін өтініші;
құрылтайшылық шарт (түп нұсқа);
банктің жарғысы (түп нұсқа);
банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
құрылтайшылар туралы мәліметтер;
құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды тұлғалар
құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР-ның резиденті
егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым банк
банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы мәліметтер, оның ішінде:
жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің өкілетті органымен
жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі (банктің
жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің өкілетті
жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары, оның ішінде болу керек, оның
тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы құрылтайшылардың есебі;
нотариалды түрде куәландырылған, құрылтайшылардың атынан өтініш беруге құзіретінің барлығын
басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай
Қаржылық қадағалау агенттігі банк ашуға рұқсат беру өтініштердің есебін
Екінші кезеңде жаңадан құралатын банк Қаржылық қадағалау агенттігі рұқсат
Үшінші кезеңде банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Қаржылық қадағалау
ұйымдастырушылық-техникалық шараларды орындау, оның ішінде: Ұлттық банктің нормативтік талаптарына
жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды орындағандығын растайтын
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
брокерлік – мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
кастодиандық;
клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Қаржылық қадағалау агенттігінен жекелеген және
Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге
Банктің филиалы – филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілетін
Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін Қаржылық қадағалау
Филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы мәліметтер.
Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тиым салынады..
Банктің өкілдігі – банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни банктің
Банк өкілдігі де Қаржылық қадағалау агенттігінің келісімімен ашалады. Шетелдік
өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
өтініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
ҚР аумағында өкілдік ашу туралы өтініш жасаушы банктің шешімі;
өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған лицензиясының барлығын
аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық жылға
өтініш жасаушы банктің ҚР аумағында өкілдігін ашуға қарсы еместігін
өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы мәліметтер.
Еншілес банк – жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас
Есеп айырысу-кассалық бөлімі (жинақ кассасы) - ҚР аумағында банктік
ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің екінші деңгейдегі банктерді ашуға берген
банк тарпынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы
банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде
мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам
банк заңдылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген операцияларды жүзеге асыруы;
мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін
Қазақстандық тәжірибеде басқа дамыған шетелдік тәжірибелер сияқты жарияланған жарғылық
Жарияланған жарғылық қордың 50 %-ның ақшалай түрдегі сомасы сол
2-тарау. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қызметін талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ресурстары, олардың қалыптасу көздерін талдау
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай
“Банк ресурстары” термині “несиелік ресурсы” қарағанда кең ұғымды білдіреді.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы, әмбебаптығы және қызметінің
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
Банктің меншікті капиталы.
Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда
2006 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық екінші
2 Кесте Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің пассивтернің құрылымы мен
млн. теңге
Банктердің аттары Міндеттемелері Меншікті капиталы Барлық пассивтері
1. Қазкоммерцбанкі АҚ 383 359 151 39 265 133
2. ТуранӘлем банкі АҚ 340 308 170 29 670
3. Қазақстан Халық Жинақ банкі АҚ 232 454 217
4. Алматы сауда қаржы банкі АҚ 86 669 542
5. БанкЦентркредит АҚ 75 177 638 7 561 962
6. Нұрбанк АҚ 51 287 682 7 123 368
7. Каспийский Банкі АҚ 48 772 598 6 161
8. Альянс Банкі АҚ 46 589 193 4 085
9. Еуразия банкі АҚ 41 954 490 8 461
10. Ситибанк Казахстан АҚ 28 864 535 6 303
11. Валют-Транзит банкі АҚ 26 132 978 5 429
12. АБН АМРО Казахстан банкі АҚ 25 511 314
13. Темірбанк АҚ 24 249 481 4 413 033
14. HSBC Казахстан банкі ЕБ 17 494 355 2
15. ТЕХАКАBANK 10 986 409 1 507 108 12
16. Цеснабанкі АҚ 10 812 320 1 428 783
17. Альфа-банк ЕБ 7 424 480 2 280 476
18. Қазақстандағы Кытай банк ЕБ АҚ 4 185 336
19. Демір Қазақстан банкі АҚ 2 815 026 1
20. Нефтебанк АҚ 2 622 019 913 606 3
21. Алма-Ата МБ АҚ 2 009 297 978 905
22. Данабанк АҚ 1 231 666 1 064 945
23. ТПБК АҚ 929 517 1 290
24.Лариба-Банкі ББ АҚ 913 270 1 327 307 2
25. КЗИ банкі АҚ 886 873 2 213
26. ТАИБ Казахстан банкі ЕБ АҚ 706 996 1
27. Қазақстан индустриалды банкі АҚ 647 980 1
28. Сенімбанкі АҚ 144 537 1 055 273 1
29. КИБ АҚ 126 340 1 076 970 1
30. Заман-банкі АҚ 98 316 1 034 446 1
31. Алаш-банкі АҚ 83 625 1 101 709 1
32. Пакістан ұлттық банкі ЕБ АҚ 46 656 1
33. Қазақстан Тұрғынүйжинақ банкі АҚ 15 638 1 508
Ескерту: Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне міндеттемелердің артуы, соның
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа қызметпен
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктің
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:
жарғылық капитал;
резервтік капитал;
қосымша капиталдар;
банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда құрыла
акционерлік банк формасында;
пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді. Акционерлік
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары).
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден тұрады:
бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан өткізу;
бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
банкті акционерлік формада құру;
банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар
Арнайы қорлар - негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
банк пайдасы;
акциялар шығару;
құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
облигациялар шығару жатады. [3;74б.]
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-зерттеу
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде болғанын
“Капиталдың жеткіліктілігі” термині банктің жалпы тұрақтылығын және оның тәуекелге
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай формуламен
МК ( А ( М
мұндағы,
МК – банктің меншікті капиталы;
А банктің активтерінің жалпы сомасы
М – банктің міндеттемелері.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей факторларды ескеру
банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне,
банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар банктердегі
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін қолдайтын
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді: І
І деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты
ІІ деңгейлі (қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға арналған
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші деңгейдегі банктердің
Бұл коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта пруденциялық нормативтер
Соңғы жылдары отандық банктердің жиынтық активтері жоғары қарқынмен өскенімен,
Кесте-3 Екінші Деңгейдегі Банктердің меншікті капиталының жеткіліктігінің динамикасы
Көрсеткіштер 2001ж 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 06.2006ж
Жиынтық меншікті капитал, млрд тенге, оның ішінде: 121,6 161,2
І деңгейлі деңгейлі капитал, млрд теңге 90,7 110,6 153,3
ІІ деңгейлі капитал, млрд теңге 35,9 55,7 87,9 128,4
І деңгейлі капиталдың барлық активтер сомасына қатынасы (к1)
0,11
0,9
0,11
0,08
0,08
0,09
Меншікті капиталдың тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтерге және баланстан
0,19
0,17
0,18
0,16
0,15
0,15
Ескерту:Сандық мәліметтер Ұлттық банктің 2002-2006 жж. есебінен алынған
1998 жылдан бастап, осы күнге дейінгі капиталдың өсуі банктеріміздің
2001 жылдан бастап, ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтеріне сүйенсек
Дегенмен де банк активтерінің жоғары қарқынмен өсуі банктік секторы
Соңғы жылдардағы Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы
Сурет-1 Екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы мен активтерінің динамикасы,
Суреттен көріп отырғанымыздай, соңғы 4 жылда банк активтері мен
______________
*Коммерциялық банктердің операциялары. Мақыш С.Б.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаржаттармен салыстырғанда
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен
депозитік қаражаттар;
депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер,
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара ажыратылады.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер айналысады.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификаттары) депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
мерзімдеріне қарай;
салым иелерінің категорияларына қарай;
қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
пайыз төлеу тәсіліне қарай;
банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай түрлерге бөлінеді:
жеке тұлғалардың шоттарына;
кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
қаржылық мекемелердің шоттарына;
шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады :
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары. [3;83б.]
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін жоғарғы
Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді
ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай
шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде
банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте
талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін депозиттердің үлесі тартылған
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
меншікті-мерзімді депозиттер;
алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
30 күнге дейінгі;
30-90 күнге дейінгі;
90-180 күнге дейінгі;
180 күннен 360 күнге дейінгі;
360 күннен жоғары. [3;86б.]
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін пайдаланылмайды,
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - жинақ салымдары.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді:
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың біршама тұрақты
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша,
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту
ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары салым
мерзімді жинақ салымдары;
қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
ұтыс салымдары;
ақшалай-заттай ұтыс салымдары
мақсатты және ағымдық салымдар;
алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын
Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
Депозиттік сертификат – заңды тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын
Жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
атаулы сертификаттар;
мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:
аударылатын;
аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші нарықта сатып
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ сертификатының мерзімі
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге ұсынылуы
Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржыландырудың басты көзі
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай
депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін ұлғайтып,
ҚР-ғы депозиттік нарық еліміздегі қаржы нарығының бірден бір дамып
4 Кесте Депозиттік нарықтағы өзгерістер
2001ж 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2006ж
Депозиттердің барлығы, млрд теңге 294,0 446,0 610,0 733,5 1270,8
Шетел валютасындағы депозиттердің үлесі, ( 50 64 39 48
Жеке тұлғалардың депозиттерінің үлесі , ( 31 42 43
Депозиттердің ЖІӨ-ге қатынасы, ( 11,3 13,6 16,3 16,6 21
Жеке тұлғалардың депозиттері бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі, (
Шетел валютасындағы депозиттер бойынша 8,6 7,3 6,9 5,9 5,8
Теңгедегі депозиттер бойынша 15,6 12,8 11,0 10,9 9,8 9,5
Ескерту - Сандық мәліметтер Ұлттық банктің статистикалық бюллетенінен алынған
Депозиттік нарықтың тұрақты дамуына әр түрлі факторлар, соның ішінде
Сонымен қатар, тұрақты депозиттік нарықтың қалыптасуына Қазақстан Ұлттық банкінің
Қордың жарғылық капиталы 1 млрд теңге. Қордың құрылтайшысы Ұлттық
Қор активінің 80(-ын кем емес қаражатын мемлекеттің бағалы қағаздарына;
Ұлттық банктегі салымға (депозиттерді).
Бұл Қордың мақсаты - “ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерегі жеке
Ережеге енгізілген соңғы өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Қорға қатысушы
жеке тұлғалардың теңгедегі мерзімді салымдары сыйақыларымен;
жеке тұлғалардың шетел валютасындағы (доллар мен еуродағы) мерзімді салымдары
жеке тұлғалардың талап етілетін салымдары сыйақысыз.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерегі жеке тұлғалардың салымдарына кепіл беру
Қорға қатысушы банктер үшін олардың қаржылық жағдайыны байланысты жекеше
Жеке тұлғалардың салымдары (депозиттерін) және оның сыйақылары қандай валютада
Қор әрбір салымшыға (депозиторға) мынадай мөлшерде кепілдік береді:
теңгедегі мерзімді салымды - 700 мың теңгеден аспайтын сомада
АҚШ доллары және еуродағы салымды - салынған салымның
Теңгедегі талап ету салымын - 50 мың теңгеден аспайтын
Банк депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау
Банкаралық несие - бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін
Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат ресурс
Банкаралық несиенің негізін банкаралық депозиттер құрайды. Банкаралық депозиттер –
Депозиттік емес қаражаттардың бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық банктерге
Овернайт – банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында дебеттік қалдықтың
Мысалға, оны бүгін кешке алған жағдайда, ертеңіне кешке қайтаруға
“Овернайт” заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі - ҚР Ұлттық банкінің
Овердрафт – банктік жұмыс күні ішінде банктердің Ұлттық банкте
Овердрафт заемдары бойынша ҚР Ұлттық банкі сыйақы мөлшерлемесін белгілейді.
Бұл аталған несиелер қысқа мерзімді. Ұлттық банк екінші деңгейдегі
Бағалы қағаздарды қайта сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО
Мұндағы қарыз алушының міндеттемесі, яғни ол келісілген күні және
Банктердің мемлекеттің бағалы қағаздарымен жасайтын РЕПО және кері РЕПО
ҚР Ұлттық банктерде вексельдерді қайта есепке алу және
ҚР Ұлттық банкі вексельдерді қайта есепке алуда ресми есептік
Банктік ресурстарды тартудың жаңа бір формасына банктің вексельдерін жатқызуға
Коммерциялық банктер өздерінің меншікті капиталы мен банктік ресурстар көлемін
2.2 Банктердің активтік операцияларын талдау және жіктеу
Банк активтері – пайда табу мақсатында банктік ресурстарды, әр
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін сапасына қарай
Коммерциялық банктің активтерін төмендегідей төрт топқа бөлуге болады:
касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
берілген несиелер;
бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
банктің ғимараты мен жабдықтары.
Активтердің сапасы, олардың өтімділігіне, тәуекел активтердің көлеміне, толық бағалы
Банк өзінің міндеттемелерін күнделікті орындап отыруын қамтамасыз етуі үшін
жоғары өтімді активтер;
өтімді активтер;
ұзақ мерзімді өтімді активтер. [3;95б.]
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтерге сәйкес жоғары
қолма-қол ақшалар;
мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық компаниясының борыштық бағалы
құйма қымбат бағалы металдар;
Ұлттық банктегі Standard & Poors және басқа рейтингтік
Standard & Poors және басқа рейтингтік агенттіктердің “А”
Банктің бұл қаражаттары банктің айналымынан қажет уақытында алуға мүмкіндік
Банктің өтімді қаражаттарының құрылымына жоғарыда аталғандарынан басқалары, яғни қайтару
Ұзақ мерзімді өтімді активтерге бір жылдан жоғары уақытқа берілген
Кейбір шетелдік әдебиеттерде банк активтерін, олардың өтімділігі мен пайдалылығына
1-топ. Алғашқы резервтер – бұл алынатын салымдарды төлеуге және
Касса;
Орталық банктегі корршоттағы және өзге де шоттардағы ақшалай қаражаттар;
Инкассациялау процесіндегі чектер және өзге де төлем құжаттары;
Басқа да коммерциялық банктердегі корршоттағы қаражаттар.
Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банктің өтімділігінің негізгі
2-топ. Екінші реттегі резервтер – бұл банкке шамалы ғана
Бұл топтың активтерінің тағайындалуының басты мақсаты – алғашқы резервтерді
3-топ. Банктік активтердің маңызды бөлігі – банктік несиелік портфелі.
4-топқа инвестициялық портфель жатады. Инвестициялық портфелді қалыптастыру екі мақсатты
2006 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық екінші
5 Кесте Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің активтерінің құрылымымен шамасына
млн.теңге
Банктердің аттары Ақша
Коршот Бағалы қағаз Клиенттерге талаптар Өзге активтер Барлық активтер
1. Қазкоммерц
банкі АҚ 9 961 235 9 461 136 72
2. ТуранӘлем банкі АҚ 9 706 315 6 960
3. Қазақстан Халық Жинақ банкі АҚ 7 519 773
4. Алматы сауда қаржы банкі АҚ 2 054 827
5. БанкЦентр
кредит АҚ 2 953 006 8 906 261 9
6. Нұрбанк АҚ 2 054 827 4 807 864
7. Каспийский Банкі АҚ 1 268 401 5 627
8. Альянс Банкі АҚ 1 424 323 2 577
9. Еуразия банкі АҚ 668 722 3 360 371
10. Ситибанк Казахстан АҚ 411 378 5 360
11. Валют-Транзит банкі АҚ 417 724 1 290 635
12. АБН АМРО Казахстан банкі АҚ 1 123 166
13. Темірбанк АҚ 813 240 2 597 503 2
14. HSBC Казахстан банкі ЕБ 106 859 873 584
15. ТЕХАКАBANK АҚ 523 183 357 885 1
16. Цеснабанкі АҚ 501 902 715 553 2 454
17. Альфа-банк ЕБ 286 380 894 342 718
18. Қазақстандағы Кытай банкі ЕБ АҚ 200 519 1
19. Демір Қазақстан банкі АҚ 208 194 1 123
20. Нефтебанк АҚ 141 83 880 681
21. КЗИ банкі АҚ 173 953 215 884 1
22. Алма-Ата МБ АҚ 214 750 306 888 -
23. Данабанк АҚ 36 078 69 018 -
24. Лариба-Банкі ББ АҚ 107 332 299 161 1
25. ТПБК АҚ 4 734 578 865 1 157
26. ТАИБ Казахстан банкі ЕБ АҚ 38 235
27. Қазақстан индустриалды банкі АҚ 29 368 42 178
28. Қазақстан Тұрғынүйжинақ банкі АҚ 3 405 4 930
29. КИБ АҚ - 96 019 - 955
30. Сенімбанкі АҚ 25 910 30 966 70
312 Алаш-банкі АҚ 26 363 171 179 162 592
33. Пакістан ұлттық банкі ЕБ АҚ 35 475 66
34. Заман-банкі АҚ 5 645 24 717 24 940
Ескерту: Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қызметтерін қадағалау және
Кестеден көріп отырғанымыздай, 2005 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің
Банк секторының осындай қарқынмен өсуі, оның ұлттық экономиканың дамуындағы
6 Кесте Қазақстан экономикасындағы банк секторының рөлін сипаттайтын банк
2001ж.
2002ж. 2003ж. 2004ж 2005ж 06. 2006 ж
Активтердің ЖІӨ-ге қатынасы 25,1 30,6 37,7 48,5 61,9
Несиелік портфелдің ЖІӨ-ге қатынасы 15,9 19,1 24,4 32,7 41,9
Меншікті капиталдың ЖІӨ-ге қатынасы 3,8 4,3 5,2 6,3 8,0
Клиентердің депозиттерінің ЖІӨ-ге қатынасы 15,0 18,6 21,8 29,0 34,6
Ескерту – www.afn.kz Интернет сайтынан.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы
Мұндағы активтерге заңды және жеке тұлғаларға қатысты, сондай-ақ басқа
Аталған ережеге сәйкес, активтер мен шартты міндеттемелер стандартты
Жіктелінген активтер қатарына жатпайтын активтер стандартты болып табылады.
Жіктелінген активтер мен шартты міндеттемелер күмәнді (5 санатты күмәнді)
Жіктелген активтер қатарына банк несиелері, депозиттері, бағалы қағаздары, дебиторлық
Несиелердің жіктелуі олардың сапасына, қамтамасыз етілуіне, қарыз алушының қаржылық
Банкаралық несие басқа банктердегі депозит сияқты жіктеледі.
Заңды және жеке тұлғаларға берілген несиелердің жіктелуі 1-қосымшада берілген.
Басқа банктерде орналастырылған банк депозиттерінің жіктелуі өзінше ерекше.
Сонымен қатар, егер А тобындағы рейтингінен төмен емес рейтингі
Қаржылық жағдайын анықтайтын мониторинг болмаған жағдайда, ондай банкте
Бағалы қағаздарды жіктеудің өзіндік ерекшелігі бар. Бағалы қағаздарды жіктеу
Заңды тұлғалардың акцияларын жұмсалынған инвестициялар жіктелуге жатпайды. А тобындағы
А тобындағы рейтингінен төмен рейтингі бар шетел эмитентінің
Бағалы қағаз эмитентінің қаржылық жағдайын анықтайтын мониторинг болмаған
Дебиторлық қарыздарды жіктеуге әкімшілік және шаруашылық қызметке байланысты
Егер бір дебитордың дебиторлық қарызы банктің меншікті капиталының 5
Банктің шарты міндеттемелерінің жіктелуі клиенттің тапсырмасы бойынша қабылданған және
Шартты міндеттемелерді есепке алу және жіктеу банкпен оның клиенті
Шартты міндеттеме бойынша сый ақы төлеу мерзімі кешіктірілмеген және
Клиенттің қаржылық жағдайы тұрақты болмаған және сый ақы
Несиелердің, басқа банктердегі банктік депозитерінің (соның ішінде кореспонденттік шоттардың),
Провизиялардың көлемі жіктелген активтердің сомасынан, олардың сапасына байланысты 5%-дан
Провизиялар – активтердің қайтарылмауы немесе олардың құнының
Провизиялар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы провизиялар – бұл банктің арнайы провизияларды құруды қажет
Арнайы провизиялар – бұл құны өзінің сатып
Активтер мен шартты міндеттемелер айына екі рет жіктеледі.
1) Алдын ала жіктелім, яғни айдың соңғы күнінен 7
- айдың соңына таман Банк бойынша жалпы алғанда активтер
- провизияның мөлшерін болжау;
- айдың соңына дейін қарыз алушыларды қарыздары бойынша
- қарыз алушыға қызмет көрсетумен байланысты болуы мүмкін
2) Ақырғы жіктелім. Айдың соңғы күнінде банктің балансында провизия
Әрбір несиелік операциялар бойынша несиелік қоржынды жіктеу несиелік тәуекелдерге
Банктердің несиелік операциялары бойынша мүмкін болар зияндардың орнын жабу
Несиелік тәуекел деңгейіне қарай, яғни қарыз алушының келісімшартта бекітілген
1) Стандартты;
2) Күмәнді:
- 1-санатты күмәнді – төлемдерді уақтылы және толық төлеген
- 2-санатты күмәнді - төлемдерді кешіктіріп несеме жартылай
- 3-санатты күмәнді - төлемдерді уақтылы және толық төлеген
- 4-санатты күмәнді - төлемдерді кешіктіріп несеме жартылай төлеген
- 5 –санатты күмәнді
3) Үмітсіз.
Қарыз алушылардың төлем қабілетсіздігінен туындайтын қарыздың қайтарылмауынан шегетін зияндарды
Жалпы активтерді, соның ішінде несиелерді жіктеу және несиелік тәуекелді
Қарыз алушының қаржылық жағдайы;
Банк алдындағы жіктелінген активтер және шартты міндеттемелер бойынша мерзімі
Қамтамасыз ету сапасы;
Несиенің мерзімін ұзартылуы;
Өзге де мерзімі өткен міндеттемелердің болуы;
Несиелердің көзделеген мақсатқа жұмсалынбаған бөлігі, %-бен;
Өзге несие берушілер алдында шегерілген қарыздарының болуы;
Қарыз алушыда Ұлттық банктің бекіткен тізіміне енген рейтингтік агенттіктердің
Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық жағдайына
Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда отандық банктер тәжірибесінде несиелік
Қарыз алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе
Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық қызметін сипаттайтын
1-топ: Қаржылық көрсеткіштердің өзгерісінің динамикасы:
- өндіріске жұмсалатын шығындардың сатудан түсетін түсімдерге қатынасына қатысты
- негізгі құралдардың құндарының өзгерісі;
- меншікті капиталдың өзгерісі;
- міндеттемелердің жалпы өзгерісі.
2-топ: Қаржылық көрсеткіштер негізінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау.
Мұда қарыз алушының несиелік қабілетін сипаттайтын мынадай қаржы көрсеткіштері
ағымдағы және жылдам өтімділік коэффициенттері;
автономия коэффциенті;
сауданың рентабельділігі;
меншікті капиталдың рентабельділігі;
тауарлы-материалды запастардың айналымдылығы;
дебиторлық қарыздар айналымдылығы;
кредиторлық қарыздар айналымдылығы.
Әрбір бағалау параметрлеріне сараптамалық немесе есептеу жолымен бектілетін
Скоринг – берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде
Қамтамасыз ету сапасының критерилері бойынша балдарды аталған Ережеге сәйкес
Активтерді жіктеу барысында анықталатын қорытынды балл жоғарыда аталған барлық
3-тарау. Коммерциялық банктердің қызметінің даму болашағы
3.1 Банк қызметін жиынтық қадағалау әдісін жетілдіру
Экономикаға мемлекеттің араласу көлемінің қысқаруы және қаржылай ырықтандырылудың орын
Жалпы банктік қадағалаудың қажеттігінің мынадай негізгі себептерін бөліп атауға
банк жүйесіне деген қоғамның сенімділігін қамтамасыз ету, сол арқылы
банктердің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, олардың банктік заңдылықтарды және
сырттай (қашықтан) және іштей тексерулер негізінде банктің басынан кешкен
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу 2004 жылға
Қазіргі кезде 2003 жылы шілде айында қабылданған “Қаржы нарығын
Банктік қадағалау - бұл банк қызметіндегі қандай да
Банктік қадағалаудың басты міндеттерінің бірі – бұл банктердің
Бұл қашықтан (дистанционды) қадағалау әдісі және инспекциялық әдісі.
Қашықтан (сырттан) қадағалау әдісі - бұл банктердің қадағалау органдарына
Екінші деңгейдегі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің
1) капитал;
2) активтердің сапасы;
3) пайдалылық пен рентабельділік;
4) өтімділік.
Қаржылық талдаумен айналысатын мамандар банктік мәселелердің пайда болуының
Екінші деңгейдегі банктер ҚР Қаржылық қадағалау агенттігіне есеп
700 Н формасы бойынша күнделікті балансы;
ашық валюталық позицияның лимиттері және валюталық нетто-позициясы туралы апталық
ағымдағы өтімділікті орындалғаны жайлы апта сайын есеп
пруденциялық нормативтердің орындалуы туралы ай сайын есеп беруі;
активтердің және шартты талаптар мен міндеттемелердің ай сайын жіктелінуін;
тоқсан сайын үнемі қаржылық есеп беруі.
Қазақстан Республикасының пруденциялық нормативтері туралы ережесіне сәйкес, к1,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген екінші деңгейдегі
Кестеде берілген мәліметтер ВОSS жүйесінің көмегімен автоматтандырылған әдіспен
Сонымен банктер мен әр түрлі есеп берулердің негізінде
Статус-Репорт - банктің ағымдағы қаржылық жағдайын толық бағалауға
Статус-Репортты жасау барысында қашықтан қадағалау қызметкерлері "CAEL" ("CAEL", яғни
Статус-Репортта көрсетілетін негізгі қаржылық көрсеткіштер мен басқа да мәліметтерге
1) Банк туралы жалпы мәліметтер.
2) Меншікті капиталының көлемі мен құрылымы.
3) Банктің активтері.
4) Банктің міндеттемелері.
5) Банктің табысы мен шығысы.
6) Өтімділігі мен ең төменгі резервтік талаптар.
7) Қосымша ақпараттар.
Қашықтан қадағалау қызметкерлері сондай-ақ жыл соңында төрт тоқсан бойынша
Қашықтан қадағалаудың жетістіктері есеп және есеп берудің нақты нұсқаулары
Тиімді қашықтан қадағалау үшін жоғарыда аталған негізгі көрсеткіштеріне қаржылық
Қашықтан қадағалаудың артықшылығы - онда банктердің жағдайы туралы мәліметтер,
Инспекциялық (іштей) қадағалау - банктерді орналасқан жерінде тексеру арқылы
Инспекциялау әдісінің артықшылығы - банктің барлық операциялары мен тәуекелін
Қашықтан қадағалау, инспекциялау барысында анықталған мәселелерді жою бойынша жұмыстардың
Өткен ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап, индустриалды дамыған елдерде қаржы-өнеркісіптік
Басқаша айтқанда, жиынтық (консолидированный) қадағалау – бұл банктік топтардың
Жиынтық қадағалау бағдарламасын жүзеге асыру үшін біріншіден, аффилиирленген тұлғаларға
“ҚР-ғы банктер және банк қызметі туралы” Қазақстан Республикасының заңына
ол банктің ірі қатысушысы болса;
банк сол тұлғаның ірі қатысушысы болып табылса;
сол тұлғаның ірі қатысушысы банктің ірі қатысушысы болып табылса”.
Сонымен қатар қазақстандық заңда мынадай анықтама беріледі: “Банктің ірі
Егер қадағалаушы орган банктің басқа компаниялармен байланысы негізінде туындайтын
Компаниялардың қызметін реттейтін елдердің заңдарында бас (ата) және еншілес
Қазақстан тәжірибесінде еншілес банкке жарғылық капиталының елу пайыздан астамы
Банктік супервизорлар үшін кеңейтілген “бақылау” ұғымы пайдаланған қолайлы,
Банктік топтарға халықаралық талдау жүргізу нәтижесінде белгілі болғаны, олар
Жиынтық тәуекелді бағалаудан бұрын әрине банкпен тығыз қарым қатынастағы
Қазақстанда екінші деңгейдегі банктің ірі қатысушысы болу немесе банктік
сол банктің ірі қатысушысы мәртебесін алу туралы өтініш берушінің
банктің акциясын сатып алу шарты мен тәртібі туралы мәліметтер,
өтініш берушінің атынан тапсырма алған өкіл туралы мәліметтер, соның
жеке тұлға үшін:
Қазақстан Ұлттық банкісінің бекіткен формасында өтініш беруші туралы,
заңды тұлға үшін:
өтініш берушінің құрылтайшылық құжаттары;
Қазақстан Ұлттық банкісінің бекіткен формасында өтніш берушінің жетекшілік қызметкерлерінің
аудиторлық ұйыммен куәландырылған соңғы екі қваржылық жылдағы қаржылық есебі,
ірі қатысушы атағын алғаннан кейінгі уақытқа арналған қаржылық болжам
Жалпы жиынтық қадағалауға байланысты корпоративтік топтарды үш түрге бөлуге
қарапайым банктік топ;
аралас қызметі бар банктік топ;
қарапайым қаржы конгломераты;
күрделі қаржы конгломераты.
Қарапайым банктік топтар негізінен белгілі бір кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес банктік топтар банктерден және қаржылық
Сонымен қатар, банктік топтарды холдингтік компаниялар басқаруы мүмкін. Мұндағы
Аралас қызметі бар банктік топқа өнеркәсіптік компаниялар және банктер
Қарапайым қаржы конгломератындағы ұйымдар негізінен қаржылық қызмет атқарады және
Күрделі қаржы конгломератында қаржы нарығының белсенді қатысушылары банктік емес
Мұндағы, қаржы конгломераты деп қаржылық қызметпен айнылысатын, қызметі ортақ
Жиынтық тәуекелді жүзеге асыру үшін банктің аффилиирленген тұлғалардың барлығын
Банктің аффилирленген тұлғалары болып саналатындардың қызметіне жиынтық қадағалауды ұйымдастыру
Банктік қадағалау жөніндегі Базель комитеті әлемнің экономикалық жағынан дамыған
1997 жылы қыркүйек айында Банктік қадағалау жөніндегі Базель комитеті
тиімді банктік қадағалауды жүргізудің ортақ шарттары;
банкті және оның иелік ету құрылымын лицензиялау;
пруденциалдық нормативтерге және өзге нормалар мен лимиттерге қойылатын талаптар;
қашықтан банктік қадағалау әдістері;
банктердің есебіне қойылатын талаптар;
қадағалау органдарының құзіреті;
банктердің халықаралық қызметі.
Банктік қадағалау – банктік заңдылықтардың орындалуын қамтамасыз ететін әртүрлі
Банктік қадағалау жүйесіне мыналар кіреді:
қадағалауға жататын банктік мекемелердің түрлері;
банктік операцияларды жүргізуге арналған лицензиялар беру процедурасы;
бухгалтерлік есеп, банктік және статистикалық есеп стандарты;
банктік қызметке берілген лицензияларды жоққа шығару немесе банктік операцияларды
аудиторлық тексерулердің міндеттілігі;
банкті уақытша басқару әкімшілігін тағайындау;
банкті төлем қабілетсіз деп жариялау.
Банктік қадағалауды ұйымдастыру құрылымы әр елде әр түрлі. Ұлыбритания,
Канада және Швейцарияда қадағалау органдары орталық банктен тыс қызмет
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі 1995 жылы Базель комитетінің келісіміне
Жиынтық қадағалау Қазақстандағы банктік топтардың қызметіне қадағалау жүргізуге толық
Айталық, 2005 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша Қаржы нарығын
7 Кесте Қазақстандағы банктік топтар
Бас банктің аттары Банктік топтардың қатысушыларының аттары
Қазкоммерцбанк АҚ “Қазкоммерцбанк Қырғызстан” ААҚ, КБ “Москоммерцбанк”, “Қазкоммерц Инвест”
“БанкТуранӘлем” АҚ “ТуранӘлем Секьюритиз” ЖШС, “БТА Лизинг” АҚ, “TuranAlemFіnance”
“Қазақстан Халық Жинақ банкі” АҚ “Казтелепорт” АҚ, “Халық-лизинг” АҚ,
“БанкЦентркредит” АҚ “Капитал” МЖЗҚ АҚ, “Центр Лизинг” ЖШС, “Актас
“Темірбанк” АҚ “Темір Capіtal BV”, “Темір Лизинг” АҚ
“Нұрбанк” АҚ “Нұр-Траст” ЗАИБЖҰ АҚ, “Нұр-Секьюритиз” АҚ, “Нұринвест” Лизинг
“Банк Каспийский” АҚ “Алматы Халықарылық Сақтандыру тобы СК” АҚ
“АБН АМРО Банк Казахстан” АҚ АБН АМРО “Asset Menegment”
“Алматы сауда қаржы банкі” АҚ “АТФ Полис СК” АҚ,
Ескерту:Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау
Банктік топтардың қызметін реттеу мақсатында ҚР Ұлттық банкі олардың
жарғылық капиталдың төменгі мөлшері;
меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті;
бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең төменгі мөлшері.
Банктік топтардың жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері 1,5 млрд.
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті бекітілмеген, сондай-ақ оған талап қойылмаған
Банктік топтың меншікті капиталы келесідей түрде есептеледі:
МК (НМК ( (ҚНМК ( ҚМКТ(, (2)
мұндағы,
МК – меншікті капитал;
НМК – банктің нақты меншікті капиталы;
ҚНМК – банктік топтың қатысушысының нақты меншікті капиталының мөлшері
ҚМКТ – банктік топтың қатысушысының меншікті капиталының ең төменгі
Меншікті капитал жеткіліктігі банктік топтың меншікті капиталының тәуекел дәрежесіне
МК - Ү
К =
А – П
мұндағы,
К –меншік капиталының жеткіліктігі коэффициенті;
Ү - азшылық үлесі;
А - тәуекел дәрежесіне қарай өлшенген активтері мен шартты
П – меншікті капиталға кірмеген арнайы құрылған резервтер және
Меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициенті 0,12 -ден кем болмауы тиіс.
Бір қарыз алушы деп банктік топтың қатысушысының алдында қандай
борышқорларының бірі акциялардың 25(-дан астамын иеленеді;
борышқорлардың акцияларының 25(-дан астамын иеленетін және оған тікелей не
борышқордың бірі екінші біріне өзінің меншікті активтін пайдалануына беріп,
борышқорлар банктік топтың қатысушы болып табылмайтын борышқор тұлғаға өздерінің
Банктік топтың бір қарыз алушысына келетін тәуекелдің ең жоғары
Т
ЖТ =
МК
мұндағы, ЖТ –бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары
Т - бір қарыз алушыға келетін банктік топтың тәуекелдің
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері аффилирленген
2004 жылдың 1 қаңтарын Қазақстандық бірқатар банктік топтардың пруденциалдық
Кесте-8 Қазақстан Республикасындағы банктік топтардың пруденциялдық топтардың есебі
Банктік топтың аттары ЖК mіn
(( 1,5 млрд. тенге К ( 0,12
(МК жетк.) ЖТ ( 10( (байланысты қарыз алушы үшін)
Қазкоммерцбанк АҚ 2 392 418 0,15 4 18 96,78
“БанкТуранӘлем” АҚ 2 3 410 908 0,14 0,13 24,71
“Қазақстан Халық Жинақ банкі” АҚ 9 896 800 0,15
“БанкЦентркредит” АҚ 5 063 339 0,15 2 21 136
“Темірбанк” АҚ 3 077 500 0,19 9 19 108
“Нұрбанк” АҚ 3 807 500 0,20 1 18 42,03
“АБН АМРО Банк Казахстан” АҚ 2 200 000 0,50
Ескерту:Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау
ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің пайымдауынша банктік топтарға арналған пруденциялдық
3.2 Банк қызметін рейтингтік бағалауды жетілдіру
Жалпы қаржылық жағдайды анықтауда банктің негізі көрсеткіштерін және капиталдың
анктің қаржылық жағдайын жан-жақты тексерулер барысында мынадай сұрақтар қамтылады:
а) Банктің қаржылық жағдайымен жүргізілетін операциялардың саласын анықтау.
Бұл активтер мен кассаны түгендеу, ішкі бақылау шараларын орындауын
ә) басқару сапасын бағалау, олар төмендегілерді қамтиды:
– операторлар жағынан басшылықтың бақылауын бағалау;
– банк басшылығына берілген құзыреттер мен олардың жүзеге асу
– қызметкерлердің қызметке сәйкестігін және қайта дайындау тәртібі;
– иерархиялық құрылым мен екі жақты бақылау. [3;52б.]
б) заңдар мен инструкцияларды сақтауына бақылау жасау. Құжаттар мен
в) бухгалтерлік есеп беруді жүргізудің дәлдігі.
Аудиторлық тексеру нәтижесінде алынған санкциялар мен рекомендацияларды сақтау, келісімдер
г) Активтердің сапасын тексеру.
Операторлар кеңесімен жасалған несие саясатының толықтығы төмендегідей бағыттарды қамтиды:
– жеке тұлғалар мен компанияларға берілетін несиелердің қатынасы;
– банктер үшін қолайлы бағалы қағаздардың түрлері;
– бағалау тәртібі;
– ссудалардың шекті көлемі;
– несиені бағалау әдістемесі;
– несиенің қайтарылуы мен несиелік қабілеттілігін бақылау;
– несиенің "ескіруі", пайыздардың тоқтатылуы мен несие бойынша шығындарды
д) банктің төлем қабілеттілігін бағалау. Бұдан кейін банктің
Тексерушілер сондай-ақ банктің қызметін АҚШ-тың Федералды резервті жүйесімен жасалған
Банктің табыстылығын тексеруде СПРЭД-тің банк қызметкерлерінің еңбек өнімділігіне және
Басқа жағынан банктің қаржылық жағдайын тексеру банк басшылығымен немесе
Инспекциялау банктің қызметтерінің толық немесе жеке бір сұрақтар бойынша
Банкті тексеру бойынша комиссияның басшысы, қажет болған жағдайда, оның
CAMEL рейтинг жүйесі - қаржылық есеп беру мәліметтері мен
Рейтинг жүйесінің CAMEL атауы талданатын компоненттердің алғашқы әріптерінен құрылған:
C – (capіtal adequacy) – капиталдың жеткіліктілігі, мұнда банктің
А – (asset qualіty) – активтердің сапасы, мұнда
M – (management) менеджмент - банк қызметінің тиімділігіне,
E – (Earnіngs) – табыстылығы (пайдалылығы) - банктік қызметтерді
"L" – (Lіquіdіty) – өтімділік, банктің ағымдағы және болашақтағы
CAMEL жүйесінің компоненттерін бағалау Ұлттық банкке берілетін қаржылық есеп
CAMEL жүйесінің бес компонентінің әрқайсысын: капиталдың жеткіліктілігі, активтердің сапасын,
1-рейтинг (тұрақты):
– өте жақсы нәтижелер мен қаржылық тұрақтылық;
– бағалануы өте жоғары немесе басқа банктерге қарағанда жоғары.
2-рейтинг (қанағаттанарлық):
– қызметінің нәтижелері қанағаттанарлық (күрделі мәселелер табылған жоқ);
– қызметінің нәтижелері орташадан жоғары немесе орташа деңгейде;
– қаржы операцияларының қауіпсіздігі мен сенімділігін қамтамасыз ету үшін
3-рейтинг (орташа):
– қызметінің нәтижелері қанағаттанарлықсыз;
– бағалануы орташа немесе қанағаттанарлықтан төмен;
– сапасы орташадан төмен.
4-рейтинг (шекті):
– орындалуы орташа деңгейден төмен;
– банктің қызметіндегі кемшіліктері болашақта банк қызметіне қауіп төндіретіні
5-рейтинг (қанағаттанарлықсыз):
– қызметінің нәтижелері сөзсіз нашар;
– мәселелері асқынған және тез арада шаралар қолдануды талап
– егер кемшіліктерді жою бойынша шаралар қолданбаса, банктің банкротқа
Капиталдың жеткіліктігі. Капитал салымшылардың қаражаттарын қорғайтын ең басты құрал
Сонымен қатар, банктердің халықаралық стандарттарға өтуі бойынша оларды бірінші
Меншікті капиталдың (МК) жеткіліктігіне қатысты сапалы көрсеткіштерді талдау үшін
(5)
(((((((((((((((((((((
(6)
(7)
=
(8)
=
[3;55б.]
CAMEL жүйесі бойынша капиталдың рейтингісін жүргізудің жалпы принциптері мынадай:
1-рейтинг (тұрақты):
банктің меншікті капиталының жеткіліктілік коэффициенттері (k1, k2) белгіленген минималды
банктің меншікті капиталының көрсеткіштері басқа банктермен салыстырғанда жоғары болса.
Осы рейтингтегі банктер сәйкесінше капитализацияланған және болашақта жақсы капитализацияланған
2-рейтинг (қанағаттанарлық):
k1, k2 коэффициентері 8 %-пен 14 % -ға тең;
банк капитал көрсеткіштері бойынша банктерді салыстыру тобында ең бір
инспекциялаудың нәтижесі бойынша банктің активтерінің сапасы қанағаттандырылған немесе орташа.
Бұл деңгейдегі банктер қазіргі кездегі жеткілікті капиталдары және оны
3-рейтинг (орташа):
k1, k2 коэффициенттерінің көрсеткіштері белгіленген нормативтерге сәйкес, яғни
капитал көрсеткіштері бойынша банктерді салыстыру тобында ең аз дегенде
инспекциялық тексерулер нәтижесінде анықталған активтердің сапасы орташа банктер.
4-рейтинг (шекті):
белгіленген нормативтердің (k1, k2) ең болмаса біреуін орындап
банктерді капитал көрсеткіштер бойынша салыстыру тобында соңғы орындардың бірінде
инспекциялық тексерудің нәтижелері бойынша әлсіз немесе активтердің сапасы жағынан
Бұл рейтингтегі банктердің капиталы жеткіліксіз және оның жағдайы банктің
5-рейтинг (қанағаттанарлықсыз):
капитал жеткіліктілігінің көрсеткіштері белгіленген нормативтерден төмен немесе теріс көлемді
банктерді капитал көрсеткіштері бойынша салыстыру тобында нашар банктердің қатарына
инспекциялық тексерудің қорытындылары бойынша активтерінің сапасы шекті немесе қанағаттанарлықсыз
Бұл рейтингтегі банктерге акционерлер немесе басқа да қолдау көздері
Активтердің сапасы. Банктің активтерінің сапасын талдаудың мақсаты болып банктің
Активтердің сапасын талдау барлық активтердің түрлерін сондай-ақ баланстан тыс
1) несиені өтеу келісім-шартқа сәйкес жүргізіліп жатыр ма, әлде
2) қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты ма, әлде
3) қарыз алушы несиені қайтара алмаған жағдайда банктің несиенің
Егер банк несие бойынша шығындарды жабуға провизиялар құрған болса,
Активтердің сапасын талдау жіктелінген активтердің орташа құны мен банк
9 Кесте Активтер сапасын бағалау принциптері
Жіктелген активтер құнының капиталға қатынасы САМЕL рейтингісі
5%-дан кем емес
5% -дан 15%-ға дейін
15%-дан 30-ға дейін
30%-дан 50-ға дейін
50%-дан жоғары 1. Тұрақты
2. Қанағаттанарлық
3. Орташа
4. Шекті
5. Қанағаттанарлықсыз
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
1-рейтинг (тұрақты). Мерзімі кешіктірілген немесе жіктелінген активтердің саны
Бұл рейтингтегі банктердің диверсификацияланған несиелік портфелі болуы және
2-рейтинг – (қанағаттанарлық). 1-рейтингке жатқызылған банктерге қарағанда,
Несие саясаты мен ішкі бақылау жүйесінің саясаты жалпыға
Бұл рейтингтегі банктердің де диверсификацияланған несиелік портфелі болуы және
3-рейтинг (орташа). Бұл рейтингтегі банктердің мерзімі кешіктірілген
Банктің жағдайын жақсарту үшін ішкі бақылау әдістерін жетілдіру қажет.
4-рейтинг (шекті). Бұл рейтингтегі банктердің мерзімі кешіктірілген және
Мұндай банктердің несиелерді басқаруы нашар, несие саясаты мен ішкі
Банктер мен ерекше қатынастағы тұлғаларға байланысты талаптардың орындалмауын сипаттайды.
5-рейтинг (қанағаттанарлықсыз). Бұл рейтингтегі банктердің мерзімі кешіктірілген
Сауықтыру бойынша бірнеше механизмдерді іске қосып және ағымдағы шығындарды
Табыстылық. Табыстылық пен рентабельділік банктің жұмысының маңызды көрсеткіштері болып
Табыстылықты талдауда ең алдымен мынадай факторларды ескеру қажет:
– банкте уақыт өткен сайын өзінің құнын жоғалтатын активтердің
– салық бойынша қарыздың есептелуі дұрыс жүргізіле ме?
– салықты төлегеннен кейін акционерлерге дивидент түрінде төленген сомалардың
Өйткені дивидент түрінде төленген таза пайданың жоғары болуы банктің
Берілген есеп беру мәліметтердің растығын тексерген соң, CAMEL жүйесі
10 Кесте Пайдалылықты талдау мынадай принциптері
Активтердің орташа құнына қатысты қайтарымдылық көрсеткіштері САМЕL жүйесі бойынша
1%-дан жоғары
0,75% -дан 1%-ға дейін
0,50%-дан 0,75%-ға дейін
0,25%-дан 0,50%-ға дейін
0,25%-дан төмен немесе шығындар 1. Тұрақты
2. Қанағаттанарлық
3. Орташа
4. Шекті
5. Қанағаттанарлықсыз
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
Өтімділігі. Өтімділікті талдау үшін кез келген көрсеткішті қолдану мүмкін
1) салымдардың көлемін, яғни банктің депозиттерінің қанша бөлігі негізгі
2) активтердің өтімді түрде болуы немесе өтімді түрдегі активтерге
3) банктің қарыз қаражаттарына деген қажеттілік деңгейі, яғни банкаралық
4) банк басшылығының өтімділік деңгейін басқару қабілетін және банктің
Бұдан басқа әр түрлі төмендегідей қатынастарды қолдануға болады.
(9)
(10)
CAMEL жүйесі бойынша өтімділікті талдаудың жалпы критерийлері:
1-рейтинг (тұрақты). Бұл рейтингтегі банктердің өтімді активтерінің көлемі жеткілікті.
2-рейтинг (қанағаттанарлық). Бұл рейтингтегі банктерде өтімділік деңгейінің төмендеуі
3-рейтинг (орташа). Бұл рейтингтегі банктерде өтімді активтер көлемі
4-рейтинг (шекті). Бұл рейтингтегі банктердің өтімді активтерінің көлемінің
5-рейтинг (қанағаттанарлықсыз). Банктің өтімділік көрсеткішінің өте нашар жағдайда
Менеджмент. CAMEL аббревиатурасының жазылуында менеджмент үшінші компоненті болғанымен, менеджменттің
Капиталды активтердің сапасы, пайда мен өтімділікке қарағанда, басқару әдістерін
Менеджментті талдау кезінде мынадай факторлар ескерілуге тиіс:
банктерге тексеру жүргізгенде, банк басшылығы өзінің техникалық біліктілігін, басқарушылық
банк басшылығының экономикалық жағдайдың өзгеруіне, сондай-ақ банктік жүйенің өзгеруіне
банк басшылығы банк жұмысының ішкі тәртіптерін жасауға және оның
банк басшылығы білікті басқаруды қамтамасыз ету үшін қызметкерлерді оқытып
банк басшылығының кез келген заңсыз іс-әрекеттері айқындалған жағдайда, әсіресе
CAMEL рейтинг жүйесі бойынша барлығы 5 компоненттің бағалануы жүргізіліп
Жиынтық рейтингісін есептеу үшін 5 компоненттің әрқайсысы бойынша балдарды
Барлық компоненттердің сомасы 11-ге тең болса, оны 5-ке бөлеміз,
11 Кесте Жиынтық рейтингтің мәндері
1-ден 1,4 дейін 1-ге айналдырылады және рейтинг тұрақты
1,5-тен 2,4 дейін 2-ге айналдырылады және рейтинг қанағаттанарлық
2,5-тен 3,4 дейін 3-ке айналдырылады және рейтинг орташа
3,5-тен 4,4 дейін 4-ке айналдырылады және рейтинг шекті
4,5-тен 5,0 дейін 5-ке айналдырылады және рейтинг қанағаттанарлықсыз
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
[3;63б.]
1-рейтинг немесе тұрақты рейтингісін алған банктерге келесі жағдайлар
қаржы жағдайы барлық аспектілер бойынша сенімді;
табылған кемшіліктер айтарлықтай емес және оларды қызмет барысында түзетуге
банктің қаржылық жағдайы экономикада немесе банктік секторда болып жатқан
2-рейтинг немесе қанағаттанарлық рейтингісін алған банктерге мынадай жағдайлар
табылған кемшіліктер айтарлықтай емес және олар банк басшылығымен түзелуі
банктің қаржылық жағдайы өз деңгейінде тұрақты саналғанымен, банктің, экономикалық
банктік қадағалау департаментін мазасыздандыратын тексеру немесе есеп беруді талдау
3-рейтинг немесе орташа рейтингісін алған банктерге тән жағдайлар:
банк әлсіз, егер экономикада немесе банктік сектордағы жағдайлар қолайсыз
тез арада жіберілген қателіктерді түзету бойынша шаралар қолданбаса банктік
банктің жағдайы банктік қадағалау департаментін ерекше мазасыздандырады.
4-рейтинг немесе шекті рейтингісін алған банктерге мына жағдайлар
қаржы қызметінде айтарлықтай кемшіліктер болады;
жағдайының тұрақсыздық белгілері бар және ол қажетті түрде қалыпқа
егер жағдайды түзету бойынша шаралар қолданбаса, жағдайдың асқынып кетуі,
банктің банкротқа ұшырау қаупі бар;
банкті қадағалау департаменті жағынан қатаң қадағалау мен бақылауды қажет
Сондай-ақ мәселелер мен кемшіліктерді жоюға байланысты толық жоспардың болуы
5-рейтинг немесе қанағаттанарлықсыз рейтингісін алған банктерге келесі жағдайлар тән:
жақын арада банкротқа ұшыраудың жоғары деңгейдегі мүмкіндігі бар;
бірнеше қауіпті кемшіліктері бар, жағдайдың өте нашар болуы банктің
жағдайды түзету бойынша жедел шараларды қолданбаса және қаржылық көмек
Қорытынды
Қорыта келе, тауда ғана біздің ҚР Ұлттық банкіне және
Менің ойымша, екінші деңгейдегі банктер отандық ақша қорларын немесе
Сонымен қатар, бүгінгі таңда отандық банктердің сыртқа қаражат салуына
1998 жылдан бастап, осы күнге дейінгі капиталдың өсуі банктеріміздің
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде болғанын
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей факторларды ескеру
банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне,
банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар банктердегі
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін қолдайтын
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура анықтау
2006 жылдың 1 шілде айына капиталдың мөлшері 770,0 млрд.
Осындай жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз капитал жеткіліктігін сақтап, тәуекелдің
Пайдаланылған әдебиеттер
Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Оқу құралы
Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. Алматы.
Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет.
“Camel” ақпараттық жүйесінің мәліметтері.
“Бағалы қағаздар нарығы туралы” ҚР заңы// 06.08.2003.
“ҚР-да вексель айналысы туралы” ҚР заңы// 28.04.1997
“Қаржы лизингі” туралы ҚР заңы. 5.07.2000ж
Валюталық бақылау және реттеу туралы ҚР заңы. 18 декабрь
“Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мелекеттік реттеу және қадағалау
“Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР заңы 29.06.1998
2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213
Программа развития денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на
2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266
2002 жылы 16 қарашадағы N 465 қаулысымен бекітілген
1999 жылы 15 қарашада Ұлттық банктің Басқармасының қаулысымен бекітілген
“Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер
Екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларын жүргізу
Ұлттық Банктің Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы N 465
Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы.
Макыш. С.Б., Ильяс А.А. Банкосвое дело: учебное пособие Алматы.
Банковское дело: учебник / под ред. Г.С. Сейткасымова //
Банковское дело: учебник / под ред. О.И. Лаврушина //
Банковское дело: учебник / под ред. Г.Г.Коробовой. М.:Юристь, 2002.
Банковское дело: учебник / под ред. А.М. Тавасиева М.:ЮНИТИ,
Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова,
Основы банковской деятельности: учебник / под ред. Тагирбекова К.Р.
Управление деятельностью коммерческого банка (Банковский менеджмент): учебник / под
Банковское дело: соврменная система кредитования / под ред. О.И.
Моисеев С.Р. денежно-кредитная политика: теория и практика: учебная пособие
Масленченков Ю.С. Финансовый менеджмент банка: учебное пособие / М.:
Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке.
Пещанская И.В. Организация деятельности коммерческого банка / М.: ИНФРА-М,
Щербакова Г.Н. Банковские системы развитых стран. – М.:Экзамен, 2003.
Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М. ИКЦ
Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт //
О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции//
1-қосымша
Несиелердің жіктелуі және оларға провизиялар құру
мың теңге
Жіктелуге байланысты несиелер тобы Жалпы негізгі қарыз сомасы соның
зия мөлшері, (() Барлық нақты прови-зия сомасы соның ішінде
2 гарафа дағы несиелер бойынша прови-зия сомасы Қамтамасыз ету
1 2 3 4 5 6
1. Стандарты
0
2. Күмәнді:
1) 1-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
5
2) 2-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
10
3) 3-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
20
4) 4-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
25
5) 5-санатты күмәнді
50
3. Үмітсіз
100
Барлығы (1(2(3)
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
2-қосымша
ҚР екінші деңгейдегі банктердің депозиттерінің жіктелуі және оларға провизия
мың теңге
Жіктелуге байланысты депозиттер тобы Негізгі қарыз соның ішінде,
тын негізгі қарыз сомасы Ережеге сәйкес негізгі қарыз сомасынан
2 гарафа дағы қарыз бойынша
1 2 3 4 5
1. Стандарты
0
2. Күмәнді:
1) 1-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
5
2) 2-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
10
3) 3-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
20
4) 4-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
25
5) 5-санатты күмәнді
50
3. Үмітсіз
100
Барлығы (1(2(3)
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
3-қосымша
ҚР екінші деңгейдегі банктердің бағалы қағаздарының
жіктелуі және оларға провизия құру
мың теңге
Жіктелуге тиісті бағалы қағздар тобы Номиналдық құны Ережеге
1 2 3
1. стандарты
0
2. Күмәнді:
1) 1-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
5
2) 2-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
10
3) 3-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
20
4) 4-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
25
5) 5-санатты күмәнді
50
3. Үмітсіз
100
Барлығы (1(2(3)
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
4-қосымша
ҚР екінші деңгейдегі банктердің дебиторлық қарыздарының жіктелуі және оларға
мың теңге
Дебиторлық қарыз Сома соның ішінде, салық салу мақсатындаға құжатты
2 гарафа дағы дебиторлық қарыз бойынша прови-зия сомасы Қамтамасыз
1 2 3 4 5 6
1. стандарты
0
2. Күмәнді:
1) 1-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
5
2) 2-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
10
3) 3-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
20
4) 4-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
25
5) 5-санатты күмәнді
50
3. Үмітсіз
100
Барлығы (1(2(3)
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
5-қосымша
ҚР екінші деңгейдегі банктердің шартты міндеттемелерінің жіктелуі және оларға
мың теңге
Шартты міндеттеме Сома соның ішінде, қамтамасыз етілмеген аккредитив, шығарылған
лер сомасы Ережеге сәйкес негізгі қарыз сомасы-нан провизия мөлшері,
2 гарафа дағы шартты міндеттемелер бойынша прови-зия сомасы Қамтамасыз
1 2 3 4 5 6
1. Стандарты
0
2. Күмәнді:
1) 1-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
5
2) 2-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
10
3) 3-санатты күмәнді - төлемді уақытылы және толық төлеген
20
4) 4-санатты күмәнді – төлемді кешіктіргенде немесе толық төлемеген
25
5) 5-санатты күмәнді
50
3. Үмітсіз
100
Барлығы (1(2(3)
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
6-қосымша
Активтер мен шартты міндеттемелердің жіктелуі
Критерилер Баллдар
1. Қаржылық жағдайы
1) Тұрақты 0
2) Қанағаттанарлық (1
3) Тұрақсыз (2
4) Қауіпті (4
2. Жіктелетін активтер бойынша кез келген төлемдерді кешіктіру
1) Несие бойынша Депозиттер, бағалы қағздар бойынша Дебиторлық қарыз
Жіктелген актив бойынша төлемдерді төлеу мерзімінің кешіктіріліуінің болмауы 0
2) 1-30 күнге 7 күнге дейін 14 күнге дейін
3) 31-60 күнге 7 күннен 15 күнге 14 күннен
4) 61-90 күнге 15 күннен 30 күнге 30
5) 90 күннен жоғары 30 күннен жоғары 60 күннен
3. Қамтамасыз ету сапасы
1) Сенімді -3
2) Жақсы -2
3) Қанағаттанарлық 0
4) Қанағаттанарлықсыз (1
5) Қамтамасыз етілмеген (2
4. Мерзімін ұзарту
1) Мерзімін ұзартудың болмауы 0
2) Мерзімін ұзартудың болуы мерзімін ұзарту саны (1
5. Мерзімі өткен өзге міндеттемелердің болуы (мерзімі өткен өзге
6. Активтің көздеген мақсатқа пайдаланылмаған үлесі, ( (25(-ға дейін
1) 25 ( жоғары 1
2) 50 ( жоғары 2
3) 75 ( жоғары 3
4) 100 ( 4
7. Басқа несие берушілер алдында шегерілген қарыздарының болуы (шегерілген
8. Қарыз алушыда рейтингтердің болуы:
1) “А” және жоғары -3
2) Қазақстан Республикасының рейтингінен жоғары -“А” дейін
3) Қазақстан Республикасы рейтингі деңгейінде -1
4) Қазақстан Республикасы рейтингі деңгейінен төмен және рейтингсіз болуы
Барлығы
Ескерту – Коммерциялық банктердің операциялары Мақыш С.Б.
2
Өткен жылғы есепті
кезеңдегі активтер
Берілген жылғы
есепті кезеңдегі активтер
Активтердің өсу қарқыны
–
=
Өткен жылғы есепті кезеңдегі активтер
Берілген жылғы
есепті кезеңдегі МК
Өткен жылғы
есепті кезеңдегі
МК
Меншікті капиталдың (МК) өсу қарқыны
–
=
Өткен жылғы есепті кезеңдегі МК
Дивиденттердің
пайдаға қатынасы
Дивиденттер
Пайда
Пайданың меншікті
капиталға қатынасы
Дивиденттер
МК
Берілген несиелер
Депозиттік салымдар
Өтімді активтер
Салымдар