МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І. Бөлім 7
1.1. Сөйлеу туралы жалпы ұғым 7
1.2. Сөйлеу әрекеті және сөйлеу түрлері 14
ІІ. Бөлім 20
2.1. Қабілет және сөйлеу қабілетінің дамуы 20
2.2. Деңгейлік тапсырмалар негізінде оқушылардың сөйлеу қабілетін дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
КІРІСПЕ
ӨЗЕКТІЛІГІ.
Баланың сөйлеу қабілеттері әр түрлі дәрежеде зерттеліп келеді.
Зерттеу барысында психологияның жалпы мәселелерін қарастырған Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев
Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы үшін баланың жеке
Платонның шәкірті Аристотель сөйлеу қабілетін «адамның ашылмаған құпиялы
Жеке пәндерді оқушыларға меңгертуде психологияның алатын орны ерекше.
Сөйлеу процесінің қалыптасу негіздерін Л.С:Выготский, А.А.Леонтьев, А.Н.Леонтьев, И.А.Зимняя
Сөз, ең алдымен, басқа адамдарғы әсер ету құралы
І. Кезеңде сөз-басқа бір адамға әсер ету құралы.
ІІ. Кезеңде басқа адамнан жауап күтпей-ақ, сөйлеуші өз
ІІІ. Кезеңде басқаға бағытталған сөз адамның өзіне бағытталған
И.П.Павлов былай деп жазды: Егер біздің айналамыздағы дүниеге
Сөйлеу процесін жоғары нерв жүйесі де, сезім мүшелері
Француз ғалымы Брока адамдардың ми сыңарларының сол жақ
Мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу қабілетін зерттеу.
Міндеттер:
1. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу тілінің дамыту үшін,
2. Оқушылардың деңгейлік тапсырмаларды орындай дәрежесін тексеру.
Зертеу объектісі:
Бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні:
Қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеу тілін деңгейлік тапсырмалар
Зерттеудің болжамы:
Бастауыш сынып оқушыларына берілген тапсырмаларын түрлендіріп жүргізу арқылы,
І. Бөлім
1.1. Сөйлеу туралы жалпы ұғым
Сөйлеу дегеніміз – адамдардың тіл арқылы басқа адамдармен
Сөйлеу анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен, негізінен кісінің
Сондықтан да сөйлеудің әр түрлі коммуникативтік жағдайға сай
Сөйлеу – пікір алысу процесінде адамның тілді өзінше
Біріншісі – сөйлеудің мазмұндылығы, екіншісі оның мәнерлілігі. Сөздің
Сөздің мағыналығы дегеніміз – екінші біреуге жеткізілетін ойдың
Сөздің мәнерлігі дегеніміз – адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
Сөйлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінуді реттестіру үшін
Сөйлеудің осы жақтары – кімге болса да қажетті
Сөйлеу әрекеті – ми жарты шарларының талдау, жинақтау
Сөлеу қабілетті – мидың анатомиялық функциясы байланысты болып
Бірі адамның сөйлеу органдары толық сақталғанмен ол сөзге
Психологияның жеке пәндерді оқушыларға нақтылап түсіндіруде алатын орны
Оқушы хат немесе мазмұндама, шығарма жұмыстарын жазу процесінде
Оқушы бір-бірімен сөйлесу арқылы тілдің эмоциялық жағын, дауыс
Сабақта қолданылатын түрлі көрнекіліктер оқушыларды әр түрлі ойлау
Оқу тәрбие ісінде ең қажетті мәселелер мұғалымның психологиялық
Баланың жасына, жеке басының ерекшелігіне қарай қарым-қатынас жасай
Я.А.Коменский бала психикасын үшкен бөледі:
Зерек бала
Ынжық бала
Тік мінез бала
Енді осыны алты кырынан көрсетеді
білімге бейім, зерек бала.
Ынталы, бірақ шабан, момын балалар.
Оларды қамшыламаса, үнемі бақыламаса, өздігінен тыңдауы төмен.
Алғыр, тікмінез, өжет бала. Олар не ұлан пайда
Тапсырмалы орындағаш, білгісі келетін, білуге тырысатын, бірақ өте
Қабілеті төмен, ешнәрсе қызықтырмайды.
мінезі бұзық, қытымыр балалар.
«Росия федерациясының білім беру Заңында деп көрсетеді Әдіскер
Дарынды балалардың қабілеттілігін арттыруға жағдай туғызылады;
Оқушылардың табиғи нышандары дамытылады;
Оқушылардың әлеуметтік, адамгершілік дамуы, өмірге бейімділігі жетілдіріледі.
Міне, осылайша балаларды саралап оқытудың нәтижесінде байланысты, мектептердің
Білімді толық меңгерту технологиясының ғылыми негізін ашқан америка
Қабілеті төмен оқушылар уақытты көп пайдаланғанның өзінде сабақты
Талантты балалар (небәрі 5%) басқалар орындай алмайтын жоғарғы
70% оқушы белгіленген мерзімде тапсырманы орындап үлгіретіндер.
Америка психологтары Дж.Кэрралл мен Б.Блум оқушыларды деңгейлік саралау
минимальный (төменгі деңгей)
базалық (орташа деңгей)
шығармашылық (жоғары деңгей)
Осы үш деңгей бойынша мынадай қағидаларға тоқталады:
1) жалпы қабілетті – қабілетсіз бала жоқ,
2) өзара сәйкестік, өзара жарысу басқа оқушыдай білмегенмен,
Деңгейлік тапсырмалар сынып оқушыларының психологиялық жас ерекшеліктері мен
а) диалогта сөз бөгелмей еркін айтылады, ойды кең
ә) сөйлем ықшам келеді, сүйемелдеп айтуды қажет етеді,
Мәселен, «Келе жатқан он тоғызыншы» деген сөйлемде осындай
б) диалогтың қисындығы, мазмұны кемдеу болады;
в) диалог сөз кең түрде жоспарланбайды, кейде тіптен
Тапсырмадағы монолог сөздерді орындау кезінде ол тек адамның,
а) монолог сөзге жсопар құрылып, толық, белгілі бір
ә) логикалық ойлау жағынан қатаң талаптар қойылады.
б) мағыналығы, түсініктілігі, мәнерлілігі талап етіледі.
1.2. Сөйлеу әрекеті және сөйлеу түрлері
Сөйлеу әрекеті – үлкен ми сыңарларының анализдік, синтездік
Сөйлеу әрекетін жоспарлау
оны жүзеге асыру
салыстыру мен бақылау
Сөйлеу іштей сөйлеу және сырттай сөйлеу болып екіге
Сонымен, психология ғылымында сөйлеу әрекеті ішкі және сыртқы
Психолог Т.Тәжібаев: Ауызша сөз бен жазбаша сөздің арасындағы
Жазып сөйлегенде логикалық байланыс күшті сақталады. Ауызша сөздің
Ауызша сөйлеу – кезінде актив және пассив сөздер
Сөйлеудің ерекше бір түрі жазбаша сөз. Бұл арнаулы
Жазбаша сөйлеудің кейбір ерекшеліктері:
а) жазған кезде ым-ишара қолданылмайды;
ә) логикалық жағынан өте қатаң талап қойылады;
б) грамматикалық ережелерді сақтау қатаң ескеріледі;
в) жазған адам қатты зейін қойып, әр сөзін
Ішкі сйөлеудің сыртқы сөйлеуге алмасуы экстериоризация деп аталады.
Сонымен оқушыға білім беру барысында сөйлеу тілінің дамуы
Біріншіден, тілі дамуы үшін бала міндетті түрде үлкен
Екіншіден, үлкендердің сөйлегенін түсіну үшін баланың реакциясы болуы
Үшіншіден, басқа адамдардың сөзін түсінуден баланың өзінің сөйлеу
Төртіншіден, баланың сөйлеу тілінің жетілуі – оның өзінің
Халқымыздың мәнді сөйлейтіндерді «Сөзі мірдің оғындай екен» деуі
Үйретуші мұғалімнің тіл мәдениеті де балаға өте әсер
Сөйлеуге үйретуге арналған еңбектің ішіндегі құнды еңбектің бірі
І. Бөлім ауызша тіл дамытудың қатысымдық, психологиялық және
Еңбекте ауызша сөйлеудің жалпы принциптері, лингво-әдістемелік негізі талқыланады
Мәселен: қатысымдық жаттығуларды сұрақ-жауап; ситуациялық; мазмұндама; пікірлесу; ауызша
Адам психологиясының нәзік сырларын бақылаған А.С.Макаренко да балалармен
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам тілдік құралдарды
Ал оқушылардың жеке ерекшеліктері (темперамент, қабілет, мінез) сөйлеу,
Психолог Н.И.Жинкин «Коммуникативная система человека и развитие речи
Сөйлеу әрекетінің атқаратын қызметтері ғылыми тұрғыдан 3-түрлі салаға
Сөйлеудің коммуникативтік қызметі
Сөйлеудің сигнирикативтік қызметі
Сөйлеудің экспрессивтік қызметі
Сөйлеудің коммуникативтік қызметінің түрі өте көп. Блімідік қатынас,
Сөйлеудің сигнификативтік қызметі бойынша адамдар бір-бірін белгілер мен
Сөйлеудің экспрессивті қызметі үнмен мәнермен сөзбен, құлаққа жағымды,
Сөйлеу дегеніміз – тіл арқылы ойдың басқа біреуге
М.Жұмабаев: Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды
Сөйлеу тілінің дамуы -өте күрделі процесс. Ол оқушының
И.П.Павловтың іліміне сәйкес, даму дегеніміз ішкі нерв процестерінің
Тұқым қуалаушылық (ішкі сала)
Орта (сыртқы сала)
Тәрбие (ішкі және сыртқы сала) (81,63)
Биологиялық тұқым қуалаушылық пен әлеуметтік ортаның баланың сөйлеу
ІІ. Бөлім
2.1. Қабілет және сөйлеу қабілетінің дамуы
Қабілет – іс әрекетінің белгілі бір түрін ойдағыдай,
Оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда деңгейлік тапсырмалар рөлінің зор
Қабілеттілік – белгілі бір істі орындап шығуға мүмкіндік
Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің икемділік
Қабілеттен басқа адамға өз туысынан берілетін анатомиялық –
Оқушалыр бағдарлама бойынша оқулықтағы жұмыстар мен қатар деңгейлік
Қабілет адамның жан қуаттарымен түрлі жақтарымен тығыз байланысты.
Дарындылық – адамның беліглі бір іске деген айрықша
Данышпандық – тарихи әлеуметтік маңызы зор, творчествода туатын
2.2. Деңгейлік тапсырмалар негізінде оқушылардың сөйлеу қабілетін дамыту
А.А.Леонтьевтың атуы бойынша қимылдың іске асыруын операция деп
Бағыттау (сөйлеуге даярлық)
Жоспарлау (сөйлеу мазмұнын құру)
Орындау (жүзеге асыру)
Тексеру (бақылау сатысы)
Сөйлесу үшін қатынасу шарттарының бағытын білуіміз керек. Одан
Жоспарлау дегеніміз – сөйлеудің бағдарламасын құрастыру, оның
Сөйлеудің үшінші фазасы бағдарламаның орындау процесіне көшуді қамтиды.
Сөйлеудің төртінші фазасы – тексеру, ол кезде сөйлеуші
Халқымыз «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» деп
1. Байланыстырып сөйлеу процесінің ана тілінде және екінші
Егер оқушы өзінің ана тілін меңгеру процесінде ең
2. Оқушы айналадағы қоршаған дүниенің құблыстарын танып, талдау
Деңгейлік тапсырмаларда тез, анық дұрыс орындаған оқушы өзінің
3. Деңгейлік тапсырмалар негізінде оқушалырдың сөйлеу тілін дамыту
Бір затты білуге құмар адамдар бір затты бақылағыш
Деңгейлік тапсырмалар беруде нормативтік, нормативсіз варианттар салыстырылады. Соның
Бұл тұлғада деңгейлік тапсырмаларды таңдай мәселесі практикалық мағынаға
Оқушысы сөйлеу процесін енгізу үшін, оны тілдік ситуациялға
Сөйлесу тілін дамыту үшін баланың психологиялық жағдайын ескеру
Сонымен бірге «жаз үйрен» деп сенім білдірген дұрыс.
Сонымен сөйлеу тілін дамытудағы психикалық жағдайға байланысты оқушының
нерв жүйесінің жетілуі
білімнің артуы,
сезім мен мөральдық ұғымдардың пайда болуы
анатомиялық – физиологиялық есеюі және мінез-құлқының қалыптасуы.
Дамыта оқытуда төмендегі психологиялық жағдайлар ескеріледі.
сезімі, түйсігі
қабылдауы, ынтасы
зейіні, еске ұстауы
ұғынуы, еркін билеуі
ойлауы, қиялдауы, болжауы
сөйлеу қабілеті
оқу іс-әрекеті, дағдысы
жауапкершілігі, ізденісі, дербестігі.
Оқушыларды сөйлеуге үйретуде психологияға сүйенбей болмайды. Сөйлеу тілін
Психолог Р.Қ.Көшімбаев «Табыс психологиясы» атты еңбегінде әртүрлі психологиялық
Мысалы: Оқушы сабақты дұрыс қабылдамаса, оның зейіні сабаққа
Міне, осы сияқты психологиялық пікірлерді ұсынады. Оқушыға реніш
Деңгейлік тапсырмалардың төмендегідей түрлері қарастыралды:
Әңгіме құруға арналған тапсырмалар:
а) ақ қар, биік тау, көп бала, қызық
ә) мына сұрақтарды басшылыққа ала отырып, әңгіме құрыңдар.
сен кімсің? Ол кім?
әжең үлкен бе? Атаң үлкен бе?
Қайда тұрасыңдар?
Сендер нешеусіңдер?
Сіздің ағаңыз бен апаңыз кім?
Олар не істейді?
Оқушыларының сөйлеу тілін дамыту үшін жүргізілетін деңгейлік тапсырмалардың
Деңгейлік тапсырмаларды құру жеңіл шаруа емес. Бағдарламаға сай
Тапсырмалардың тартымды, қызықты болуын қадағалау қажет, оған қойылатын
Репродуктивті тапсырмалардың құрамына ойлауға, есте сақтауға, елстетуге, еске
Сабақтың практикалық мақсаты мен дамытушылық мақсаты қатар жүреді.
Диалог құруға арналған тапсырмалар.
Ләзат мектептен келді ме?
Қыс ойлары қандай. Не істеу керек?
Желтоқсан айы қандай жыл мезгіліне жатады?
а) кел сөйлесейік
Телефонмен сөйлесу
- Алло, бұл кім екен?
- Тыңдап .......... Жібек
- Бүгін театрға барамыз ба?
- Сағат ............ барамыз?
- Сағат алтыда барамыз. Мен саған келемін
- Жақсы ........., сау бол!
- Сау бол!
ә) Сурет бойынша диалог құр (қосымша А сурет
а) Кім не істейді?
Ұлиды қанқылдайды
Шырылдайды мияулайды
Үреді мөңірейді
ә) Шыршаның безендірілуін бейнеле.
(қосымша А сурет №2)
Суреттеуге арналған тапсырмалар:
а) қызу еңбекті суретте (қосымша А сурет №3)
ә) қойшы ауылын суреттте (қосымша А сурет №4)
Эксперименталды бөлім
Сөйлеу тілін меңгерудің негізгі бір жолы
- кешенді оқыту.
Ал оқушыларға арналған кешен: оқулық, фонограмма, күйтабақтар (пластинка),
Қазақ тілінен берілетін білім мазмұны оқушылардың коммуникативтік –
Оқушының сөйлеу тілі әрқашан тілдік ортада қалыптасады. Баршамызға
«Сен дәріханаға келдің» деген тақырыпқа ситуациялық жағдай туғызып,
Мысалы: Диалогке арналған тірек – сызба:
Сұрақ жауап
Қосымша сұрақ жауап
Өтініш ақыл
Алғыс қоштасу
Оқушылардың өздеріне сөйлем құрғызу.
Сіздерде стрептоцид бар ма?
Екі түрі бар
Кешіріңіз, түсінбей қалдым
Стрептоцид бар болса маған бір орамын беріңізші
Тамағыңыз ауырғанда ішесіз
Күніне неше рет ішуге болады?
Үш рет ішесіз
Жарайды, рахмет! Қош болыңыз
Сау болыңыз
«Сен басқа қалаға келдің» ситуациялық жағдай туғызып тірек
Оқушыларға кластан өздері сөйлескісі келетін оқушыны таңдатып алғызу,
Сұрақ сәлемдесу
Сұрақ келісу
ұсыныс
Қарсылық сұрақ
Себеп жаңа ұсыныс
Күмән сенім
Келісу
- Сәлеметсіз бе?
- Сәлеметсізбе, менің қаланы көогім келеді.
Сен маған көмектесесің бе?
- Жақсы, қаланы көрсетейін
- Неден бастаймыз?
- Саябаққа барайық
- Оған бара алмаймын
- Неге?
- Менің аяғым ауырады
- Онда киноға барайық
- Үлгіре алмайтын шығармыз.
Сөйлеу тілін дамыту кезінде сөздік ойын жаттығулар, оқушыларды
Ойын барысында мұғалім оқушылардың бір-бірімен сөйлесу қабілетін өрбітіп,
Ойын «Диалог - әңгіме»
Бір оқушы ойдан шығарып, бір әңгімені бастайды. Келесі
Динара: Көктем айлары – наурыз, сәуір, мамыр
Гаухар: Көктемде күндер ұзақ болады
Мақсат: Көктемде түндер қысқа болады
Гулмира: Жылы жаңбыр жауады
Раушан: Құстар ұшып келе бастайды.
«Ақ терек, көк терек»
Оқушылар екі топқа бөлініп, қол ұстасып 3 метрдей
І топ: «Ақ терек, көк терек,
Біздің сізге кім керек?» - дейді
ІІ топ: «Ақ терек, көк терек
Бізге Мақсат керек емес,
Диана керек». Сөйлем осылай басқа сөздермен алмастырылып, ойын
Ұсынылған тапсырманың түрлері мен жаттығулар жүйесі сынып оқушыларының
Егер оқушылар тіл арқылы түсініссе, өздері коммуникативтік тапсырма
ҚОРЫТЫНДЫ
Адамды мейлінше толығырақ сипаттайтын оның істеген істері бола
Адамдар жаратылысынан сезімтал келеді, оқиғалар мен жағдайлар қатты
Сөз баршамызға мәлім, басқа адамдарға мәлімет беру үшін
Сөйлеген сөзінен адам мінезінің (рақымдылық пен мейірмсіздік, биязылық
Сөз, сөз сараптау, тілдік қатынас, екеуара сөйлесу, әр
Қазақ тілінде деңгейлік тапсырмаларды орындау барысында оқушылар әртүрлі
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Павлов И. – Физиология высшей нервной деятельности. Москва
Леонтьев А.А. – Сөз сөйлеуде сөздің алатын орны.
Леонтьев А.Н. – Основы теории речевой детельности. Москва
Гоноболин Ф.Н. Психология. Алматы 1976ж. 239б.
Муқанов М. – Психология. Алматы 1991ж. 194б.
Выготский Л.С. – Педагогическая психология. Москва 1991г. 480с.
Тәжібаев Т. – Жалпы психология. Алматы 1993ж. 240б.
Жарықбаев – Психология. Алматы 1993ж. 272б.
Алдамуратов Ә. – Жалпы психология. Алматы 1996ж. –
Смирнова – Психология ребенка (от рождения до семи
Аверин В.А. – Психология детей и подростков. Санк-Петербург.
Жарықбаев – Жантану негіздері. Алматы 2002ж.
Н.Д.Левитов – Психология характера. Москва 1969г.
Жарықбаев – Жалпы психология.
А.С. Выготский, М.И.Бажович, А.Маслоу - Психология лисности.
В.Мухина – Возрастная психологи. Москва 2003. 379с.
Под.ред. М.В.Гамезо, М.В.Матюхиной, Т.С.Михальчик – Возрастная и педагогическая
В.С.Мухина – Детская психология. Москва 1985г. 217с.
Л.Т.Охотина – Психологические основы урока. Москва 1977г.
М.В.Гомезо, И.А.Домашенко - Атлас
2