МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ …..................................................................................................................3
1 ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдар түсінігі және жіктелуі .............................................................5
1.2 Негізгі құралдарды бағалау және қайта бағалау .............................................11
ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Негізгі құралдар қозғалысын құжаттармен рәсімдеу ......................................20
Негізгі құралдар түсуі мен шығуының синтетикалық және талдау есебі......24
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеу әдістері мен есебі..................34
Негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдары .................................................47.
ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТІН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Ұзақ мерзімді активтер аудитінің мақсаты және аудит бағдарламасын құру.............................................................................................................................64
Негізгі құралдар қозғалысының есебінің аудиттік бақылауы ........................69
Негізгі құралдар сапалы қолдану көрсеткіштерін талдау ...............................75
ҚОРЫТЫНДЫ ….....................................................................................................88
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..............................................................93
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты»
Осы міндетті ойдағыдай шешу үшін еңбек өнімділігін арттыру және
Экономиканың тиімділігін арттыру мемлекеттің осы заманғы экономикалық стратегиясының басты
Мұнда ерекше рөлді кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметін басқарудың маңызды құралы
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында көптеген кәсіпорындардың қаржы жағдайы оларды
Кәсіпорындар мен ұйымдардың экономика дамуының барлық кезеңдерінде негізгі буын
Өндіріс үрдісінің негізгі элементтеріне жұмыс күшімен қоса материалдық факторлар
Қазіргі кезде негізгі құралдар орасан зор мөлшерге жетті, ал
Кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалауда негізгі құралдар аса
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру, есептің халықаралық стандарттары мен
Кәсіпорын және оның негізгі құралдар есебінің қолданатын тәртібін зерттеу
Алға қойған мақсаттарға сәйкес келесідей міндеттер айқындалды:
бухгалтерлік есептегі негізгі құралдардың маңызын ашу;
негізгі құралдардың жіктелуін сипаттау;
кәсіпорын мен ұйымдардағы негізгі құралдар бойынша қолданылатын есеп тәртібін
негізгі құралдардың аудитін бақылау және сапалы қолдану көрсеткіштерін талдау.
Алға қойған міндеттер АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» негізінде
Негізгі құралдар есебінің жүйесі қазақстандық бухгалтерлік стандарттары мен кәсіпорынның
Жұмыстың жазылуының әдістемелік негізі болып оқу құралдары, аналитикалық экономикалық
1 ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ТҮСІНІГІ, ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ
Негізгі құралдардың түсінігі және жіктелуі
Негізгі құралдар әртүрлі кәсіпкерлік қызметтегі компаниялардың активінің зор үлесін
Негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есептің маңызды бөлімдерінің бірі болып
Халықаралық тәжірибеде негізгі құралдар түсінігі: fixed assests (тұрақты активтер)
Қазақстандық тәжірибеде бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үрдісінде
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
16 ХҚЕС-та орманды жайларға және басқада табиғатты пайдалану обьектілеріне,
Бірнеше жыл бойы қызмет көрсететін ұйымның қаржы - шаруашылық
Көлеміне немесе бағасына (арзанды - қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатынасуына қарай өндірістік және
Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
Егер кәсіпорын балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа салаларында
Негізгі құралдар материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлық-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолдануды болжайды.
Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары халық шаруашылығының
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар
Негізгі құралдар ХҚЕС бойынша шоттар жоспарының «Ұзақ мерзімді активтер»
Біздің ойымызша бұл жіктеу негізгі құралдар есебіне өте қолайлы
2410 Негізгі құралдар; 2411 Жер; 2412 Ғимараттар; 2413 Машиналық
Актив ретінде бастапқы танылғаннан кейін жылжымайтын мүлік барлық жинақталған
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының кұрамына енетіндер:
1. Жер - субьектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны
2. Үйлер - еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
3. Ғимараттар - еңбекке керек жарақтардың емес (зат скважиналары,
4. Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер ол
күш-қуатты машиналар мен жабдықтар - жылу және электр қуатын
жұмыс машиналары мен жабдықтары - еңбек өнімін жасау процесінен
өлшеуіш және реттегіш құрал-аспаптар (приборлар, құрылғылар мен керек-жарақтар, лабороториялық
есептегіш техника - процестерді түзету мен автоматтандыруға арналған машиналар,
басқа да машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және
5. Табыстау қондырғылары - электр, механикалық және жылу энергиясы
6. Көлік құралдары - адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол,
7. Басқа да негізгі құралдар:
аспап-қол еңбегінің механикаландырылған және механикаланды-рылмаған немесе металл, ағаш және
өндіріс мүлік пен олардың керек-жарақтары - өндірістік операцияларды орындау
шаруашылық мүлікі - кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер, шкафтар,
жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы-аттар,өгіз,түйе және тағы
көпжылдық көшет егістері - қолдан егілген, жасына қарамайтын көпжылдық
жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар - ауыл шаруашылығына
басқа да негізгі құралдар - кітапхана
8. Бітпеген құрылыс. Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен
тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) – уақытша қолданылмайды;
қоймада тұрады (қорда) - жөнделген, тоқтатылған, апат жағдайында қолданыстағы
Жалға берілген немесе алынған - басқа ұйым тапсырған немесе
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік, яғни
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар:
а) жұмыс істейтін; ә) жұмыс істемейтін; б) сақтауда тұрған
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдірісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған, белгілі себептермен
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, ягни алдыңғы уақытта
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп есептеледі:
а) негізгі құралдар; ә) тауарлық-материалдық құралдар; б) қаржылық инвестициялар;
Негізгі қаражаттың обьектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны. Басқаша
Негізгі құралдардың жіктелуін мына кесте бойынша көрсетуге де болады
1 сызба.
Негізгі құралдар жіктеуі.
Негізгі құралдардың обьектісі актив ретінде мынадай жағдайларда танылуы тиіс:
а) компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алатынына сенімі
Сонымен, негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп №6
Негізгі құралдарды бағалау және қайта бағалау
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалау бірыңғай
Халықаралық стандартқа сәйкес есеп беруді дайындаған кезде негізгі құралдарды
16 ХҚЕС-қа сәйкес негізгі құралдар төмендегідей бағаланады:
тарихи құн: негізгі құрал
қайта бағаланған құн (альтернативтік тәсіл). Егер компания альтернативті тәсілді
Және де 1 «Қаржы есептілігін ұсыну» ХҚЕС-қа сәйкес ХҚЕС-ті
Негізгі құралдарды қайта бағалауды ХҚЕС-қа ауысу мерзіміне қалдыру қажетті
Ерекшелікті қолданбаған компаниялар, ХҚЕС бойынша алғашқы есеп беру үшін,
ХҚЕС бойынша бастапқы құнға келесілер кіреді:
сатып алу бағасы, оның ішінде сауда шегерімдерін және артық
қолдану үшін, активті жұмыс қабілетіне келтіру және қызмет орнына
(3) бұзылу, активті есептен шығару, өзі орналысқан өндірістік алаңды
Жоғарыда көрсетілген шығындар үлгісі: құрылыспен немесе негізгі құрылысты обьектісін
ҚБЕС бойынша бастапқы құнға келесідей анықтама береді.
Негізгі құралдардың бастапқы құны - ол активті салуға, сатып
Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен және
а) жер учаскесінің бастапқы құнына: жерді сатып алу бағасы,
ә) құрал - жабдықтардың бастапқы құнына: құрал - жабдықты
Алайда, құрал - жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бүліңу
Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер
Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізі құралдардың бастапқы құны былайша анықталады:
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған күрделі
Негізгі құралдардың бастапқы құны сатып алынуға және құруға кеткен
сатып алу кезінде төленген салықтар және жинақтар (мысалы
тасымалдауға, дайындауға, монтаждауға кеткен шығындар;
құрылыс мерзіміне берілген несие пайыздары (несиенің қолдануының ұзақтылығына байланысты
активті жұмыс қабілетіне дайындауға кеткен тағы басқа шығындар;
ХҚЕС-қа және ҚБЕС-қа назар аударсақ екі сандарта да бастапқы
Негізгі құрал - жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою,
Бастапқы (тарихи) құны - негізгі құралды сатып алуға немесе
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы –
құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін сатып
үйлер мен ғимараттарды шаруашылық, әдіспен салу кезінде: құрылыс материалдары,
жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген кезде
мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша – объектіні
құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар - өздерінің келісілген
субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
тегін алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша – құжаттарда көрсетілген
айырбас операциясы нәтижесінде алынған объектілердің – бастапқы құны негізгі
жас малдарды негізгі табынға аударған кезде – малдарды өсірудің
негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша –
жас өсімдіктер бойынша - өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге
толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар
жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша – жүргізілген жұмыс
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған күрделі
Ағымдағы құнымен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
Өткізу құнымен (әділ бағаның) - мәмілеге дайын және жақсы
Жойылу құны - шыққан шығында тастап пайдаланынған мерзім соңында
Амортизациялық құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою
пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішінде негізгі құралдары
нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға
Баланыстық құнмен – жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен кәсіпорын мен ұйымдар
Алдағы уақытта, егер негізгі құралдарды қайта бағалау шығысқа 7420
Осы қатынас хатқа сәйкес, жазу мерзімі аса көп емес,
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары тек мына
Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек обьекті бойынша бүтін сомада
Негізгі құралдарды қайтадан бағалау кезінде оның осы кездегі, яғни
Негізгі құралдардың бастапқы бағасын белгілі бір күндегі қолданылып жүрген
Қайта бағалау – бұл амортизациялық құнын және құнсызданған шығысты
16-ХБЕС-ның 32-тармағында былай делінген: «Жер учаскілерінің және үйлердің әділ
Нарықтық (салыстырмалы) тәсіл кезінде объекті құнын есептеуге өзінің тұтыныстық
Шығындық тәсіл кезінде құн көрсеткіші ретінде объектінің тұтыныстық қасиетін
Табыстық тәсіл мөлшері өзгертілмеген болып саналатын табысты капиталдандыруды,сондай-ақ күтіліп
Көріп тұрғанымыздай, үш тәсіл басқа олардың қандай жағдайларда пайдаланылатынын
Көптеген салық төлеушілер (шағын кәсіпкерлік субъектілерін қоса алғанда, заңды
Қайта бағалаудың нәтижесінде негізгі құралдар, соның ішінде жер учаскелері,
Қайта бағалаудан кейін баланстық құн ағымдағы құнға теңестірілді.
Қазіргі кезде бағаның өсуіне байланысты жер учаскесінің (немесе басқа
2007 жылғы 1 қаңтарға дейін құн өсімінен түскен табыс
ҚТТ = ӨҚ – БҚ,
Мұнда ӨҚ - өткізу құны,
ал БҚ – баланстық құн, ол қайта бағалауды жүргізген
Яғни негізгі құралдарды қайта бағалау жағдайында формула мынадай түрде
16-ХҚЕС-та ұйым қызметіне негізделген актив құны, әділ құны, құнсыздану
Ұйым қызметіне негізделген актив құны – бұл ұйымның белгілі
Әділ құны - бұл жалпы шарттарда орындалатын, толық хабардар
Құнсыздану – бұл активтің баланстық құнынан белгілі жағдайлардан төмендеп
Құнсызданудан шығындар – бұл активтің баланстық құнынан оның орын
Құнсызданудан болатын залалдар деп активтің баланстық құны оның өтелетін
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды 36 «Активтердің құнсыздауы» ХБЕС-ке
Орынтолтыру төлемін талап етуге немесе оны үшінші жақтын төлеуге
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылардың құнсыздануын 36 ХБЕС-қа сәйкес
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылардың шығуын немесе есептен шығуын
құнсызданған, құртылған немесе тасталған жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылардың
қалпына келтірілген, сатып алынған және орнын басу мақсатымен алынған
Бизнес біріккеннен кейін иемденген 1-ші жылдық есеп беру кезеңі
2 ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
2.1 Негізгі құралдардың қозғалысын құжаттармен рәсімдеу
Негізгі құралдар негізінен өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді, құрылғыларды
«Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі» (№НҚ-1үлгі) актісі негізгі
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні
Негізгі құралдарды басқа субьектіге сату кезінде актінің үш данасы
Негізгі құралдардың алыс - беріс (орнын ауыстыру) актісі келесі
A-қосымшада, «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» Lexsus RX-300 автөкөлігі түскенде
Негізгі құралдар құрамына обьектілердің есепке алу пайдаланудың нормативтік мерзімі
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (ауыстыру) актісі негізінде бухгалтерия да мүліктік
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік
Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі.
Бұл карточка бухгалтерияға келіп түскен негізгі құралдың актілері, техникалық
Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты
Жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу бағасы,
жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату шартын
Қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде алынған зиянды жоюға
Негізгі құралдар қоймада резерв ретінде тұрады, белгіленген тәртіппен тоқтатылып
Негізгі құралдардың істен шығуын қарастырайық.
Негізгі құрал обьектілері кәсіпорын мен ұйымның бухгалтерлік балансынан мыналардың
Негізгі құрал обьектілерін өтеусіз беру туралы шешім шаруашылық жүргізуші
Негізгі құралдардың жарамсыздығын, оларды қалпына келтіріп, жөндеудің мүмкін еместігін
Комиссия обьектіні қарайды, есептен шығарудың нақты себептерін белгілейді, мерзімінен
Жарамсыз болған және заттай, сапалық жағынан тозу, апат, стихиялық
Негізгі құралдардың жарамсыздығын, оның қалпына келтіретін жөндеудің мүмкін еместігін
Кәсіпорында немесе ұйымда жұмыс істейтін комиссия жойылатын обьектіні тікелей
Обьектіні таратуға тек ұйым басшысының актісі бекітілгеннен кейін ғана
Негізгі құралдарды түгендеу олардың сақталуын бақылау мен нақты бар
2.2 Негізгі құралдардың түсуі мен шығуының синтетикалық және талдау
Кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетінде белгілеу бойынша пайдалану мақсатымен алынған негізгі
ХҚЕС-қа есеп шоттар жоспарында негізгі құралдар 2410 «Негізгі құралдар»
2410 «Негізгі құралдар»:
2411 «Жер»;
2412 «Ғимараттар»;
2413 «Машиналық құралдар»;
2414 «Автокөліктік құралдар»;
2415 «Жиһаз»;
2416 «Кеңсе жабдығы»;
2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы»;
2421 «Негізгі құралдардың құнсыздануы». [4, б.49]
Негізгі құралдарды әртүрлі тәсілмен иемденеді және иемдену түріне байланысты
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды төлем жасай отырып иемдену
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды несиеге алу түрімен иемдену
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды айырбас операциясы нәтижесімен иемдену
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды үкімет субсидиясы арқылы иемдену
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды шарушылық немесе мердігерлік тәсілдер
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды өтеусіз иемдену және кіріске
Негізгі құралдардың түсуі Г және Д қосымшаларында көрсетілген. Бұл
2410 «Негізгі құралдар» шотындағы негізгі құралдардың түсуін есепке алу
күрделі қаржы салымының
В-қосымшасында – түскен негізгі құралдардың ведомосі. Бұл ведомость 2007
Ғимараттар мен құрылыс-жайларын салу бойынша құрылыс-монтаж жұмыстары мердігерлік және
Мердігерлік кезінде ұйым тапсырыс беруші болып қатысады, ал құрылыс-монтаж
Мердігерлермен өзара қарым-қатынас күрделі құрылысқа жасалған мердігерлік келісім шартпен
Белгіленген баға бойынша жасалған шартта құрылыс жұмыстарының тұрақты бағасы
Ашық баға бойынша жасалған шарт, құрылыс жұмыстарын орындаумен тікелей
16-ХҚЕС-та негізгі құралдардың түріне байланысты бағалау ерекшеліктері бар. Оны
1 кесте.
16-ХҚЕС-та негізгі құралдардың түріне байланысты бағалау ерекшеліктері. [8, б.49]
Негізгі құралдар түрі
Жер Үйлер және ғимараттар Құралдар
Келісім шарт бойынша сатып алу құны.
Мәміле жасау және меншік құқын иемдену бойынша шығындар, жылжымайтын
Учаскені зерттеу шығындары.
Жерді нақтылы бір іске қолдануға дайындау шығындары (тазалау, тегістеу,
*Жердің бастапқы құнына шектелген мерзімді иемденетін жаңарту жұмыстарының шығыны
Арнайы бағыттағы жер жұмыстарын жүргізу шығындары.
Құрылыс салу шығындары
Үйді және ғимаратты сатып алу мәмілесін жасаумен байланысты заңгерлердің
Несие бойынша сыйақылар.
Шаруашылық тәсілмен объектіні салуға жататын накладной шығындары.
Шот-фактура бойынша және жеңілдіктер немесе уақытында ақшалай төлуді қоспандағы
Фрахт, сақтандыру.
Акциздық жинақтар және пошлиналар.
Сатып алу шығындары.
Құралды пайдалануға керекті жұмыстардың, орнатулардың шығындары.
Шаруашылық тәсілмен объектіні салуға жататын накладной шығындары.
*Құралдың бастапқы құнына тасымалдау және монтаждау уақытында болған бұзіліс
Шаруашылық тәсілі кезінде бүкіл құрылыс-монтаж жұмыстары құрылыс салушының өз
Негізгі құралдарды алу кезінде бастапқы құнға:
сатып алу шығындары; жеткізіліп беру және орнату шығындары; ғимараттар
АҚ «ҚЭЖЗ» бойынша негізгі құралдардың түсуін есепке алу бойынша
АҚ «ҚЭЖЗ»-на №0000000007/1 «Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру акт» бойынша 372807,02
2 кесте.
Негізгі құралдардың кіріске алынуын бухгалтерлік жазбалармен көрсетілуі
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды төлем жасай отырып есепке
Негізгі құралдарды алу есебі:
жаңа объектілер
1 Нақты түскеніне төлем жасай отырып негізгі құралдарды кіріске
ҚҚС-сыз сатып алу құны 2410 1070,1050,1040,1010,1020
ҚҚС 1420 1070,1050,1040,1010,1020
2 Жабдықтаушылармен содан кейін аудару арқылы есеп айырысу тәртібінде
сатып алу құны 2410 3310,4110
ҚҚС 1420 3310,4110
Бұрын пайдалануда болған
3 Нақты түскендеріне төлем жасай отырып, негізгі құралдарды кіріске
баланстық құны 2410 1070,1050,1040,1010,1020
жиналған амортизация сомасы 2410 2420
жеткізу, орнату және құрастыру (жабдықтаушының шотына кірген немесе ұйымдардың
төленген шоттар бойынша ҚҚС 1420 1070,1050,1040,1010,1020
4 Жабдықтаушылармен содан кейін аудару арқылы есеп айырысу
баланстық құны 2410 3310,4110
жиналған амортизация сомасы 2410 2420
жабдықтаушының шотына кірген жеткізу шығындары 2410 3310,4110
ұсынған шоттар бойынша ҚҚС 1420 3310,4110
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды айырбас операциясы нәтижесімен кіріске
5 Тауарлық-материалдық құндылықтарға айырбастаған (баспа-бас айырбасқа) негізгі құралдар объектілерін
баланстық құны 2410 3310,4110
жиналған амортизация сомасы 2410 2420
ҚҚС 1420 3310,4110
Баспа-бас айырбас бойынша борыштармен өзара есептесу 3310,4110 1210,2110
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды өтеусіз иемдену және кіріске
6 Басқа заңды және жеке тұлғалардан өтеусіз алынған негізгі
баланстық құны 2410 6220
жиналған тозу сомасы 2410 2420
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды мемлекеттік субсидиясы арқылы иемдену
7 Демеу қаржы (субсидия) түрінде атқарушы өкімет органдарынан алынған
баланстық құны 2410 6230
жиналған амортизация сомасы 2410 2420
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғыларды шарушылық немесе мердігерлік тәсілдер
8 Негізгі құралдар объектілері шаруашылық немесе мердігерлік тәсілмен жасалады:
материалдар есептен шығарылған 2930
1310
аяқталмаған құрылыстың құнынна жатқызылатын МеА амортизациясы 2930 2740
аяқталмаған құрылыстың құнына жатқызылатын негізгі құрал тозуы 2930 2420
аяқталмаған құрылысқа апарылатын шығыстар бойынша есеп беретін сомаларды есептен
2150
аяқталмаған құрылысқа апарылатын келешек мерзім шығындарды есептен шығару 2930
аяқталмаған құрылыстағы қызметкерлерге жалақы есептеу 2930
ЕТҚ-нан шегерімдер 2930 3210,3150
басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтері 2930 3310,3390
мердігерлік жұмыстардың орындалуы 2930 3310
құрылыс мерзімінде алынған несиелер сыйақыларды есептеу 2930 3380,4160
негізгі, көмекші өндірістің жартылай фабриканттардың және өндірістің қызметтері 2930
8210,
8310
аяқталмаған өндіріске апарылатын үстеме шығындар 2930 8410
9 Құрылысты аяқтаған кезінде негізгі құрал қолданысқа
10 Негізгі құралдарды қолданудан түсетін келешек экономикалық
11 Құрылтайшылардың жарғылық капиталға салған салымдары ретінде алған
келісім шарттағы құны бойынша 2410 5020
жиналған тозу сомасы 2410 2420
12 Түгендеу кезінде шыққан есептелмеген негізгі құралды есепке алу
баланстық құны 2410 6280
жиналған амортизация сомасы 2410 2420
13 Қайта бағалауды өткізуден кейінгі негізгі құралдың бастапқы құнының
объектінің көтерілген құны 2410 5320
жиналған амортизация сомасы 5420 2420
14 Негізгі құралды жөндеуге резерв есептелген
- есептелген резерв есебінде жөндеуге жұмсалған нақты шығындар көрсетілген
7200,
3440 3440
8310
3310
15 Негізгі құралды жөндеуге кеткен нақты шығын (негізгі құралды
7200 8310
3310
16 Негізгі құралды құнсызданған 7420 2420
17 Шыққан кездегі негізгі құралды есептен шығару (яғни жетіспеушілік
7410 2410
2410
18 Бұрын жүргізілген қайта бағалау сомасының шегінде негізгі құралдар
объектінің азайған құны 5420 2410
жиналған амортизация сомасы 2420 5420
19 Негізгі құралдың тозуы есептелген:
-аяқталмаған құрылыс құнына
-дайын өнімді өткізуге кеткен шығындар
-әкімшілік мақсатқа
-өнім, жұмыс құнына
2930
7110
7210
8410
2420
2420
2420
2420
Негізгі құрал обьектілері кәсіпорын мен ұйымның бухгалтерлік балансынан мыналардың
физикалық немесе сапалық тозу; шаруашылық қызметінде пайдаланылмайтын обьектілерді өткізуде;
Негізгі құралдардың жарамсыздығын, оларды қалпына келтіріп, жөндеудің мүмкін еместігін
Комиссия обьектіні қарайды, есептен шығарудың нақты себептерін белгілейді, мерзімінен
Негізгі құралдарды тарату және есептен шығарып тастау бойынша кірістер
6210 «Активтердің шығуынан алынған кірістер»;
7410 «Активтердің істен шығуы бойынша шығыстар».
6210 «Активтердің шығуынан алынған кірістер» шоты пассивтік, бұдан:
кредит бойынша сатылған негізгі құралдар үшін сатып алушылардың төлеуіне
7410 «Активтердің істен шығуы бойынша шығыстар» активті шотында:
дебет бойынша – шығарылып тасталған негізгі құралдардың баланстық құны,
Қосымша – Е. Бұл қосымшада шығарылған негізгі құралдардың тізімі
АҚ «ҚЭЖЗ» бойынша негізгі құралдардың істен шығуын есепке алу
АҚ «ҚЭЖЗ»-да трансформатор құралы 458000 теңгеге жеке тұлғаға сатылған,
3 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ» негізгі құралды өткізу
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 Негізгі құралдың баланстық құны 7410 2410
2 Бұрын есептелген амортизация сомасына 2420 2410
3 Сатып алушыларға ҚҚС-сыз (салық шот-фактурасы келісімімен) 1210 6210
4 ҚҚС сомасына 1210 3130
5 Қойылған шот бойынша сатып алушылардың берешегі өтелді 1050,1040,
6 Жыл соңында есептен шығарылды:
а) шығындар-жиынтық кірісті азайтуға 5410 7410
7 ә) кірістер-жиынтық кірісті арттыруға 6210 5410
АҚ «ҚЭЖЗ»-да 30000теңгелік тоңазытқыш бұзылғаны үшін істен шығарылған, осы
4 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ»-да тарату нәтижесінде негізгі құралдардың (физикалық немесе сапалық
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит 1 2 3 4
1 Баланстық құнға 7410 2410
2 Бұрын есептелген тозу сомасына 2420 2410
3 Жұмысшыларға негізгі құралдар монтажын бөлшектегені үшін еңбекақы есептеледі.
4 Еңбекті өтеу қорынан салық аударылды 7410 3150
5 Монтажы бөлшектенген таратылатын обьектіні тасығаны үшін автошаруашылық шоты
6 Негізгі құрал обьектілерінен алынған материалдар (метал сынығы, отын)
7 Жыл соңында кірістер мен шығыстар жиынтық кірісі (залал)
шығарылады:
а) негізгі құралдарды тарату бойынша шығындар 5410 7410
ә) негізгі құралдарды тарату бойынша шығындар 6210 5410
8 Істен шыққан обьектілерді қайта бағалау сомасына 5320 5410
АҚ «ҚЭЖЗ»-да жаңа үстелдерді жаңа үстелдермен айырбастағаннан кейін, ескі
5 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ» негізгі құралды өтеусіз беру
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 Берілетін негізгі құралдың баланстық құны 7410 2410
2 Бұрын есптелген тозу сомасына 2420 2410
3 Өтеусіз беру шығындары есептен шығарылды 7410 3350,3150, 3310
4 Салық салынатын айналымнан есептелген ҚҚС сомасына 7210
5 Жыл соңында шығындар жиынтық кірісті азайту үшін есептен
АҚ «ҚЭЖЗ»-на жарғы капитал ретінде 2500000теңге тұратын темір балқыту
6 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ» басқа акцтонерлік қоғамына салым немесе құрылтайшылық жарна
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 I нұсқа.. Егер жарғы капиталына салым (келісілген құн)
негізгі құралдардың баланстық құнына 2040,2310 2410
бұрын есептелген тозу сомасына 2420 2410
2 II нұсқа. Егер жарғы капиталына салым (келісілген құн)
негізгі құралдардың баланстық құнына 7410 2410
бұрын есептелген тозу сомасы есептен шығарылды. 2420 2410
3 Жарғы капиталына салым ретінде қабылданған негізгі құралдардың келісілген
4 Жыл соңында шығыстар жиынтық кірісті көбейту үшін есептен
5 Кірістер жиынтық кірісті ұлғайту үшін есептен шығарылады. 6210
АҚ «ҚЭЖЗ» ішінде Пресс К-117 құралы №2 цехтан №7
7 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ»-ның негізгі құралдарды ішкі ауыстыру
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 Бір цехтан (құрылымдық бөлімшеден) екіншісіне негізгі құралдарды бергенде
АҚ «ҚЭЖЗ»-ның табиғи апат шығуы салдарынан құрал істен шығарылған,
8 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ»-ның негізгі құралдардың табиғи апат шығуы салдарынан (сақтандыру
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 Есептелген тозу сомасына 2420 2410
2 Сақтандырылған негізгі құралдардың баланстық құнына 3410,4210 2410
3 Сақтандыру өтеу сомасына 1040 3410,4210
4 Өтелмейтін шығын сомасына 7210 3410,4210
АҚ «ҚЭЖ» зауытында 2007 жылдың соңында негізгі құралдарды түгендеу
9 кесте.
Негізгі құралдардың кем шығуы
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 Негізгі құралдардың баланстық
құны 1280,2180 2410
2 Бұрын есептелген амортизация сомасына 2420 2410
3 Кем шығу кінәлі адамның есебіне жатқызылады:
* баланстық құнға 1250,2150 1280,2180
* кем шыққан негізгі құралдардың нарықтық және баланстық құны
* кем шыққанды өтеуге қарай 1040,1010 1250,2150
* табыс есепті кезеңге жатқызылады 3520,4030 6280
4 Егер кінәлі табылмаса немесе сот өндіріп алуға қарсылық
Ал, егер АҚ «ҚЭЖЗ»-да тауарларды айырбастау нәтижесінде негізгі құралдарды
10 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ»-да тауар айырбастау (бартер) нәтижесінде негізгі құралдардың істен
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 Берілген обьектілердің баланстық құнына 7410 2410
2 Бұрын есептелген тозамортизация сомасына 2420 2410
3 ҚҚС сомасына 1210,2110 3130
4 Кіріске алынған тауарлар бойынша ҚҚС 1420 3310,4110
5 ҚҚС бюджетке төлемдерді келтіруге (ҚҚС есебінен) жатқызылады 3130
6 Өзара міндеттемелердің есебіне жатқызылады 3310,4110 1210,2110
7 Жыл соңында:
а) жиынтық кірісті кеміту үшін шығындар есептен шығарылды 5410
8 ә) жиынтық табысты көбейту үшін кірістер есептен
шығарылады 6210 5410
2.3 Негізгі құралдардың амортизациясын есептеу әдістері мен есебі
Негізгі құралдар өндіріс процесінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің
Негізгі құралдардың тозуын «табиғи» және «сапалық» тозу – деп
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс салаларында
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың өркендеуіне байланысты
жерге; кітапхана қорларына; фильм қорларына; архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларда есептелмейді: қайта құру,
Амортизациялық аударым әрбір кезеңде шығыс ретінде танылуы керек. [46
Амортизация (латын тілінен аударғанда «өтеу» деген мағынаны береді) –
Мөлшер (норма) – амортизациялық аударымдардың негізгі құралдардың орташа жылдық
Негізгі құралдар бойынша есептеу қайтадан пайдалануға берілгендеріне байланысты, ал
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеуді жал шарты
6 «Негізгі құралдар есебі» және 16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар
құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі;
құнды орындалған жұмыстың (өндірілген өнімнің) көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен
жедел амортизациялау әдісітері: қалдық құнының кемуі (қалдық азайту) әдісі;
Құнды біркелкі есептен шығару әдісі: құнды біркелкі (тура сызықты)
Мысалы: қарастырылып отырған АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» 95760
11.1 кесте.
Амортизацияны тура сызықты тәсілмен есептеу бойынша шығарылатын есеп
Есепті кезең Бастапқы құн Жойылу құны Амортиза-цияланатын құн (2-3)
1 2 3 4 5 6 7
2002 95760 1850 93910 5 20 18782
2003 95760 1850 93910 5 20 18782
2004 95760 1850 93910 5 20 18782
2005 95760 1850 93910 5 20 18782
2006 95760 1850 93910 5 20 18782
11.2 кесте
Тозғандардың жинақталған тізімдемесі
Есепті кезең Бастапқы құн Жылдық амортизация Жинақталған тозу
сомасы
(2-4)
1 2 3 4 5
2002 95760 18782 18782 76978
2003 95760 18782 18782+18782=37564 58196
2004 95760 18782 37564+18782=56345 39414
2005 95760 18782 56345+18782=75128 20632
2006 95760 18782 75128+18782=93910 1850
Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:
негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 жыл бойы
жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;
негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.
Жедел амортизациялау әдісін қарастырайық:
Жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану
Өндіріске ғылыми - техникалық жетістіктер енгізу түзету мен негізгі
Сандар сомасы бойынша (коммулятивтік тәсіл) құнды есептен шығару тәсілі
Қалған жылдар саны
АА=
Пайдаланылатын жыл
сандарының қосындысы
Амортизация сомасы кейінгі жылдарға қарағанда пайдалануға берілген алғашқы жылдары
95760 теңгеге компьютер алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл,
бірінші жылы 5/15; екінші жылы
Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтау үшін
мұндағы: S – сандардың қосындысы; N – негізгі құралдардың
Біздің мысалымыз бойынша:
12.1 кесте.
Амортизацияны коммулятивтік тәсілмен есептеу бойынша шығарылатын есеп
Есепті
кезең Бастап-қы құн Жойылу құны Амортиза-циялық
құн (2-3) Комму-лятив-тік сан Қызмет
ету мерзім
соңына дейін
қалған
жою саны Есептік
Коэф-фицент
6/5 топ Жылдық
Аморти-зация
топ 4*7
1 2 3 4 5 6 7 8
2002 95760 1850 93910 15 5 0,333 31303
2003 95760 1850 93910 15 4 0,266 25043
2004 95760 1850 93910 15 3 0,2 19782
2005 95760 1850 93910 15 2 0,133 12521
2006 95760 1850 93910 15 1 0,066 6261
12.2 кесте.
Жинақталған тозу тізімдемесі
Есепті кезең Бастапқы құн Жылдық амортизация Жинақталған тозу сомасы
1 2 3 4 5
2002 95760 31303 31303 64457
2003 95760 25043 31303+25043= 56346 39414
2004 95760 19782 56346+18782= 75128 20632
2005 95760 12521 75128+12521= 87640 8111
2006 95760 6261 87640+6261= 93910 1850
Амортизацияны кемігіш қалдық тәсілмен есептеу бойынша есепбін қарастырайық:
Бұл тәсілде амортизация сомасы обьектіні
Кемігіш қалдық тәсілінде амортизацияны есептеу бастапқы емес, баланстық құннан
Қосымша – Ж. 2007 жылдың желтоқсан айына амортизацияның баланстық
Түзу сызықты тәсілде амортизация мөлшері екі есе өсіріледі. Амортизацияны
Компьютер - 95760теңгеге алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл,
Болжанатын жойылу құны - 1850 теңге,
Тура сызықты тәсілде амортизация мөлшері 20%, кемігіш қалдық тәсілінде
13.1 кесте.
Амортизацияны кемігіш қалдық тәсілмен есептеу
Есепті кезең Бастапқы құн Жойылу құны Амолртиза-цияланған Қызмет мерзімі
2002 95760 1850 93910 5 40 Есепті кезең
соңында
баланстық
құннан
есептеледі
2003 95760 1850 93910 5 40
2004 95760 1850 93910 5 40
2005 95760 1850 93910 5 40
2006 95760 1850 93910 5 40
13.2 кесте.
Жинақталған тозу тізімдемесі
Есепті
кезең Есепті
кезең басындағы баланстық құн Аморти-зация мөлшері Жылдық
амортиза-ция (2*3/100) Жинақталған тозу
сомасы Есепті кезең
соңындағы баланстық
құн
(2 - 4)
1 2 3 4 5 6
2002 95760 40 38304 38304 57456
2003 57456 40 22982,4 38304+22982,4=61286,4 34474
2004 34474 40 13789,6 61286+13789,6=75076 20684
2005 20684 40 8274 75076+8274=83350 12410
2006 12410 40 10560 83350+10560=93910 1850
Теңдеулер қорытындысын шығару үшін кестеге үш тәсілмен есептелген компьютердің
14 кесте.
Әр түрлі тәсілмен есептелген амортизация қорытындыларын салыстыру
Есепті кезең Құнды тура сызықты (біркелкі) тәсілмен есептен шығару
2002 18782 38304 31303
2003 18782 22982,4 25043
2004 18782 13789,6 19782
2005 18782 8274 12521
2006 18782 10560 6261
Құнды орындалған жұмыстың (өндірілген өнімнің) көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен
Өндірістік тәсіл (амортизацияны орындалған жұмыс көлеміне пропорциональды есептеу) амортизация
Бұл тәсілді пайдалану мерзімі техникалық көрсеткіштермен не болмаса ұйымның
Бұл әдіс бойынша құрал арқылы өндірілетін бір дана өнімге
Бастапқы құн – қалдық құн
( әр жылдағы өндірілген өнім саны
Жалпы өндіруге тиісті өнім саны
Мысалы:
Құны 240000 теңгелік станок техникалық төлқұжатқа сай 6000 бұйым
Амортизация мөлшері 1 бұйымға:
240000 - 18000/6000 = 37 теңге
Егер 2004 жылы майда 45 бұйым жасалса, онда амортизация
45*37 теңге = 1665
Маусым 2004.: 52с*37 = 924 теңге
Маусым 2004.:48с*37 = 1776
Техникалық төлқұжат бойынша жұмыс істелген сағат саны мысалы, 10000
240000-18000/10000=22 теңге
Егер станоктың 2003ж. Май айындағы жұмыс уақыты 224 сағат
224с*22=4928 теңге
Бұл әдісті қолдануда әр жылға амортизациялық аударым сомасымен орындалған
Амортизацияны әр түрлі тәсілмен есептеген сомаларды салыстырғанда, қаралған тәсілдер
Амортизациялық аударым есептеудің қолдануға таңдап алынған әдісі шаруашылық субъектінің
16-ХҚЕС-да негізгі құрал объектісінің амортизацияланатын құны ұтымды пайдалану мерзімінің
Негізгі құралдардың амортизациясы активті мақсаты бойынша пайдалану мүмкін болған
Айтып кететін жайт – негізгі құрал объектісінің амортизациясының есептеу,
Стандарттың амортизациясының пайдаланылатын әдісі активтен алынатын болашақ экономикалық пайданы
16-ХҚЕС-на сәйкес амортизация мына әдістердің бірін пайдалану арқылы есептеле
Тікелей амортизация. Егер объектінің құны бүкіл қызмет мерзімі ішінде
Кемейтін қалдық әдісі. Көбінесе моральдық жағынан тозуға елеулі дәрежеде
Амортизацияны өндіріс көлеміне қарай есептеу. Әдетте, амортизацияның осы әдісін
Негізгі құралдардың алуан түрлі объектілері үшін амортизацияның әр түрлі
Әрбір кезең үшін амортизациялық аударымдар, егер олар активтің баланстық
Сондай-ақ 16-ХҚЕС-ның мына қағидасына да назар аудару қажет: жылжымайтын
Активтің амортизациясы актив пайдалануға дайын болған кезден бастап есептеледі
Айтылғандарға байланысты 16-«Жылжымайтын мүлік, үйлер, жабдықтар» халықаралық бухгалтерлік есеп
Ұсыныстың мына ережесіне назар аудару қажет: жылжымайтын мүлік объектілерінің,
Сөйтіп, негізгі критерийлер бойынша ХҚЕС бойынша негізгі құралдардың амортизациясы
6-«Негізгі құралдардың есебі» ҚБЕС-мен салыстырғанда ХҚЕС-да амортизация есептеу әдістерінің
Ұтымды пайдалану мерзімін қайта қарау туралы айтсақ, 16-ХҚЕС-ның 49-тармағына
Іс жүзінде кәсіпорындардың негізгі құрал объектілерін пайдаланудың ұтымды мерзімі
Бірден айта кететін жайт – компанияның негізгі құралдардың күтілген
16-ХҚЕС активті пайдаланудың ұтымды мерзімін анықтаған кезде негізгі құрал
активті пайдаланудың күтілетін қарқындылығы (активтің қуаттылығы және оны пайдалана
күтілетін физикалық тозу (ортаның жайына, жөндеу кестесіне байланысты);
жоспарлы моральдық тозу (өндріс технологиясының күтілетін өзгерісі);
заңды шектеулері (лицензияның қолданыс мерзімі).
Практикада кәсіпорында қызметті қайта кәсіптендіру және елеулі техникалық жаңғырту
Амортизацияны есептеудің тағы бір түріне толқталып, қарастырайық:
Прогрессивті (баяулатқан) амортизация әдісі – бұл негізгі құралдарды қолдану
Бұл әдістер әдетте белгілі бөлек жылжымайтын мүлік операцияларын орындайтын
Прогрессивті (баяулатқан) амортизация әдісіне мына екі әдіс түрі жатады:
амортизациялық қор әдісі;
аннуитет әдісі.
Бұл әдістердің басқа әдістерден ерекшелігі, олар негізгі құралдарды күрделі
Дисконт мөлшері әдетте компанияның капитал құнына тең немесе осыған
Амортизациялық қор әдісіне тоқтатылайық:
Бұл әдісте кезеңдік амортизация есептеулер сомасы мен амортизация аударымдар
Инвестициялардан немесе салымдардан алынған пайыздар амортизация қорына аударылады.
Сонымен амортизациялық қор екі жолмен құрылады: амортизациялық аударымдар және
Бұл әдіс нәтижесінде ақша құралдарын жайылап жинауды қамтамасыз етеді,
Мысалыға, станок амортизациялық қор құру әдісімен амортизацияланады, оның салым
Амортизациялық Объектің
=
аударымдар
Бұл формулаға біздің мысалымыздың мәліметтерін қояйық:
Амортизациялық 20000-2000
=
аударымдар
Амортизациялық қорға аударым есебі 16-кестеде көрсетілген.
15 кесте.
Амортизациялық қор құру жағдайында амртизациялық аударымды есептеу.
Жыл Амортизация-лық қорға аударымдар Қор қалдығына пайыз (5%) Амортизация-лық
1 2 3 4 5 6 7 8
2002 - - - - - - 20000
2003 4176 0 4176 4176 4176 4176 15824
2004 4176 209 4385 8561 4385 8561 11439
2005 4176 428 4604 13165 4604 13165 6835
2006 4176 659 4835 18000 4835 18000 2000
16 кесте.
Аннуитет әдісімен амортизацияны есептеу.
Жыл Амортизациялауға шығындар Баластық құнынан пайыз (5%) табысы Есептелген
1 2 3 4 5 6
2002 - - - - 20000
2003 5176 1000 4176 4176 15824
2004 5176 792 4385 8561 11439
2005 5176 572 4604 13165 6835
2006 5176 342 4834 17999 2001
Аннуитет әдісі.
Бұл әдісте жылдық амортизация аударым сомасы мына формуламен есептеледі:
Амортизациялық Объектің өзіндік
=
аударымдар
Алдынғы кесте мәліметтерін қолданып мынаны аламыз:
Амортизациялық 20000-(2000*0,8227)
=
аударымдар
Анутет әдісін қолданып амортизация есептелуі 17-кестеде көрсетілген.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың амортизациялау әдітерімен есептелсе, ал салық
1. 02. 2008 ж. бастап салықтық амортизацияны есептеу мақсатымен
17 кесте.
Тіркелген негізгі құрал объектілері салықтық амортизацияны есептеу топтары
Топ
№ Тіркелген активтердің атауы Амортизацяның шекті нормасы (%)
І Үйлер, құрылыстар (мұнай, газ ұңғымалары мен беріліс құрылғыларын
ІІ Мұнай-газ өндіру машиналары мен жабдықтарын қоспағанда, машиналар және
ІІІ Кеңсе машиналары мен компьютерлер 40
ІV Басқа топтарға қосылмаған тіркелген активтер 15
Пайдалануға алғаш берілген кесімді белгіленген активтер бойынша пайдаланудың алғашқы
Негізгі құралдар объектілерінің салықтық есебі есепті жыл қорытындылары бойынша
ХҚЕС шоттар жоспарында негізгі құралдардың тозуы 2400 «Негізгі құралдар»
Сонымен бірге шаруашылық субъектілері бұл шоттардың әрқайсысына өздерінің қалауынша
- 1 «Меншікті негізгі құралдардың тозуы»
- 2 «Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардыңғ тозуы»
«ҚЭЖЗ»-да ғимараттың амортизациясы есептелген 2807,02 теңге. Бұндай операцияларға келесідей
18 кесте.
«ҚЭЖЗ»-да негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің бухгалтерлік жазбалары
№ Шарушылық операцияларының мазмұны ХҚЕС бойынша шоттар жоспары
дебет кредит
1 2 3 4
1 Негізгі құралдар объектілерінің амортизациясы есептелген:
өндіріске арналған 8415 2420 2420
сауда ұйымдарында 7110 2420 2420
әкімшілік сипаттағы 7210 2420 2420
2 Бағалануға дейінгі негізгі құралдарға есептелуге дейінгі амортизация сомасы
3 Есептен шығарылған негізгі құралға есептелген тозу
сомасына 2420 2410 2410
2.4 Негізгі құралдар есебінің жетілдіру жолдары
Халықаралық есеп беру стандарттарын әр елдерде қолданудың зор маңызы
Халықаралық стандарттарды қабылдау мақсаты ұлттық бухгалтерлік есеп айырмашылықтарын
Халықаралық стандарттар бүгінгі күнде сұранысқа ие, бұл мынадай жағдайлармен
- ХБЕС әлем бухгалтерлерінің жинақтаған тәжірибесі мен білімдерін қолданады;
- ХБЕС кезкелген елде қолдануға болады;
- ХБЕС әлемдік масштабта бухгалтерлік құжаттардың салыстыру қабылетін қамтамасыз
- ХБЕС компанияларға шоғырландырылған есептілікті құрастыру шығындарын азайтуға жол
- ХБЕС үнемі дамуда, оларға мезгіл-мезгіл өзгерістер және
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары құрамы мынадай :
Концепция –ол қаржылық есептілікті дайындауға негіз болушы құжат, бұл
30-дан астам ресми қолданылатын стандарттар.
Әдістемелік түсініктемелер.
Халықаралық стандарттарда мынадай бухгалтерлік есептің негізгі сұрақтары қарастырылған:
қаржылық есепберуді ұсыну; қорлар; шоғырландырылған қаржылық есеп беру; пайдаға
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес есеп беретін компаниялар
Халықаралық экономикалық байланысты орнатқысы келген барлық кәсіпорындар қаржылық есепті
Қаржылық есеп беруде Халықаралық қаржылық есеп стандарттарының басқару ақпараты
Неғұрлым ұлттық есеп жүйесі ХҚЕС-ке жақын болған сайын,
Осыған байланысты ХҚЕС-ры сыртқы басқарушы ақпараттарында неғұрлым дамушы жүйені
ХҚЕС-ның негіздері және Қазақстан стандарттарымен сәйкестігі ХҚЕС-рының Қазақстан Республикасына
Бухгалтерлік есептің реформалануы (1997жылы) Халықаралық қаржылық есеп стандарттарын Қазақстандағы
Енді ХҚЕС-тың Қазақстандағы бухгалтерлік есеп стандарттарынан айырмашылығына тоқтала кететін
Компания меншігі мен активтері ХҚЕС бойынша өткен жағдайлардың нәтижесінде
Халықаралық стандарттар қаржылық есепті дайындауды бағалауға құрылған. Стандарттарды
Мысалы, ХҚЕС компания үшін белгілі бір уақыт аралығының біртекті
Қазақстан стандарттары анық түрде 1 қаңтардан 31 желтоқсанға дейінгі
ХҚЕС қорларды (ҚБЕС-ТМҚ) өзіндік құнның немесе сауда бағасының ең
Концептуалды негіздердің элементтері өзімен стандарт принциптерін ұсынады, бірақ ол
Сондай-ақ бұл концепция барлық стандарттардың негіздерін анықтайды.
Концепцияда қаржылық есепті қолданушылардың келесідей тізімі келтірілген : инвесторлар;
Концептуалды негіздегі келтірілген бұл тізім БЕС-ғы қаржылық есепті
ХҚЕС негіздеуші мүмкіндіктерді анықтайды. Мысалы, қаржылық есеп құру кезінде
Елбасы өзінің жыл сайын шығатын жолдануында Қазақстан дүниежүзілік бәсекеге
Осы мақсатқа жету үшін біздің Елбасымыз Қазақстанның дүниежүзілік экономикаға
Осыған байланысты технологиялық және инновациялық дамуды жеделдету міндетімен қатар
Дүниежүзілік экономиканың дамуы өз талаптарын қояды, инвестициялау қазіргі заманда
Атқарылып жатқан іс-шаралар біріншіден, ұйымдардың жедел ХҚЕС-на өту үшін
Бухгалтерлік есепті және қаржылық есеп беруді Қаржы министрлігінің Ұлттық
Қазақстанның ХҚЕС-қа көшуін жоспарын мына сызбанұсқа арқылы көруге болады:
2 сызба .
Қазақстандағы ХҚЕС-қа өту жоспарының сызбанұсқасы
2005
шкаласы
01.01.2005
Халықаралық стандарттарға сапалы өту компаниялардың өздеріне де байланысты. Халықаралық
Реформаның нақты аяқталды деп айтуға болады, егер де әр
Қазіргі таңда негізгі құралдарды есепке алуды жетілдіру жолдарына келетін
Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есептің күрделі және маңызды бөлімдерінің
Халықаралық практикада «Негізгі құралдар» есебі әртүрлі терминдермен айтылады: fixed
№6 БЕС ұйымдар барлық негізгі құралдарды, оның ішінде ұзақ
Негізгі құралдарды есепке алудың негізгі сұрақтары баланстық құнын және
ҚР-сының №6 БЕС ұйымдарда өндірісте пайдаланылатын немесе дайын өнімдерді(тауарлар,
16-ХҚЕС-та (6-тарауша) негізгі құралдарға кәсіпорынның өндірісте немесе тауарлар және
Оларды бухгалтерлік балансқа есепке алғанда негізгі құрал объект
а) осы активпен байланысты кәсіпорын болашақта экономикалық табыс алуында
б) кәсіпорын үшін активтің өзіндік құнын бағалу беріктігін.
Компанияның экономикалық пайда табудың ықтимал деңгейін бағалауда осы компанияның
Негізгі құралдар құрамына: жерді, ғимараттар мен құрылыс-жайларды, жабдықтарды, су
Негізгі құралдардың құнынын бағалаудағы екі стандарттың айырмашылығы:
ХҚЕС 16-ға сәйкес негізгі құралдарды есепке алуда негізгі сұрақтардың
Негізгі құралды құнының келесі түрлерін бөлуге болады (ХҚЕС 16.
1) нақты (тарихи) құны – бұл төленген ақшалай қаражаттар
2) баланстық (есептегі) құны – бұл құнсыздануға байланысты жинақталған
3) жойылу құны – бұл істен шыққанға дейінгі болжамды
4) әділ құны – бұл жалпы шарттарда орындалатын, толық
5) қайта бағалау – бұл амортизациялық құнын және құнсызданған
Ал, негізгі құралдарды бағалаудың БЕС 6-ға сәйкес келесі түрлерін
1) бастапқы құн - бұл негізгі құралдарды орнатуға немесе
алуға нақты жұмсалған шығындардың, оның ішінде төленбеген өтелімсіз салықтар
2) ағымдағы құн - бұл негізгі құралдардың белгілі бір
жүрген нарықтық баға бойынша алынған құны. (БЕС 6. 6-т.)
3) баланстық құн - бұл негізгі құралдардың жинақталған амортизация
4) өткізу құны - бұл жақсы хабарлар және мәміле
тараптардың арасындағы негізгі құралдарды айырбастауға болатын құн. (БЕС 6.
5) тарату құны - есептен шығару жөнінде күтіліп отырған
№16 ХҚЕС 14-тараушасына және №6 БЕС 14-тараушасына сәйкес негізгі
Негізгі құралдарды ақшалай қаражаттарға сатып алуды екі стандартта есепке
№16 ХҚЕС 15-тараушасына сәйкес нақты құны негізгі құралдардың сатып
белгіленген жерді дайындау шығындары;
жеткізу және жүкті түсіру шығындары;
қондыру шығындары;
мамандық қызмет шығындары, яғни архитекторлар және инженерлердің жұмысына төленген
резерв ретінде қабылдау үшін алдын ала күтілетін демонтаждау және
№6 БЕС 5-тараушасына сәйкес ақша қаражаттарына сатып алынған негізгі
Несиеге сатып алынған негізгі құралдарды екі стандартта есепке алудың
№16 ХҚЕС 16-тараушасына сәйкес, негізгі құралдар кейін бөліп төлеу
Айырбас операциясы нәтижесінде түскен негізгі құралдарды есепке алудың екі
№16 ХҚЕС 21-тараушасына сәйкес негізгі құралдарды басқа негізгі құралдармен
Ал, №6 БЕС 15-тармақшасында айырбас арқылы түскен негізгі құралдардың
Егер негізгі құралдарды дәл өзіне ұқсас құралға айырбасталса және
23 кесте.
Айырбас операциясы кезінде шығыс/табыс шоттарын көрсету.
Айырбастау операциясы Табыс есебі Шығын есебі
Ұқсас емес(экономикалық тұрғысынан әртүрлі) активтер айырбасталса Келісім орындалған кезде
Ұқсас активтерді ақшалай қаражаттарсыз айырбастау Келісім орындалса да есептелмейді
Ұқсас активтерді қосымша қаражат төлеу арқылы айырбастаса Табыс сол
Әділ құны тең ұқсас активтерді айырбастау Көрсетілмейді
Кейде негізгі құралдар бағалы қағаздарға айырбастау арқылы түседі, мысалы
№6 БЕС-та негізгі құралдарды бағалы қағаздарға айырбастау қаралмаған.
Әкімшілік субсидия арқылы түскен негізгі құралдарды есепке алудың екі
№16 ХҚЕС 3-тараушасында «Әкімшілік субсидиялар есебі және әкімшілік көмек
Әкімшілік субсидия әкімшілік белгілеген шарттарды кәсіпорын орындайтынында көзі жетпейінше
№16 ХҚЕС 24-тараушасына сәйкес әкімшілік субсидияның активтерге жататындары және
Сонымен, егер ол негізгі құралдарды алу үшін алынған субсидия
Таза құн әдісі негізгі құралдардың баланстық құнын әкімшілік субсидия
Субсидияны кейінге қалдыру әдісімен келіссе, ол болашақта табыс ретінде
№6 БЕС-та негізгі құралдарды әкімшіліктен субсидия ретінде түскенде, оның
Өз бетімен жасалған негізгі құралдарды есепке алудағы екі стандарттағы
Кәсіпорын өзі негізгі құралды құра алады. №16 ХҚЕС 18-тараушасында
Салынып жатқан негізгі құралдардың өзіндік құнына барлық қажет шығындар(материалдар,
Объектіні негізгі құрал ретінде мойындау критерилері болып кәсіпорын өзінің
№6 БЕС 5-тараушасына кәсіпорын өзі салған кезде кеткен барлық
Ақысыз түскен негізгі құралдарды есепке алудағы айырмашылығы:
Кәсіпорын негізгі құралдарды ақысыз мемлекеттік органдардан, заңды тұлғалардан ала
Ақысыз түскен негізгі құралдар екі жолмен есепке алынады:
капитал жағынан есепке алу, сыйға тартылған негізгі құралдар тікелей
табыс жағынан есепке алғанда, сыйға тартылған негізгі құралдар бір
Қазақсатн Республикасында да кез келген ақысыз түскен негізгі құралдар
ХҚЕС-қа көшу кезінде негізгі құралдарды бағалау. Көптеген қазақстандық ұйымдар
тарихи құны: негізгі құрал объектісін актив ретінде танылғаннан кейін,
қайта бағаланған құн (альтернативті жолмен).
Егер компания альтернативті бағыт ұстанса, онда ол әржылдық негізгі
Және де, 1-«Қаржы есептілігін ұсыну» ХҚЕС-на сәйкес ХҚЕС-ті бірінші
Мынаған назар аударғым келеді, ХҚЕС-қа көшу кезінде негізгі құралдардың
Бұл ерекшеліктерді қолданғысы келмейтін компаниялар ХҚЕС бойынша бірінші есептілікті
24 кесте.
ХҚЕС және ҚБЕС бойынша бастапқы құнның құрамы
ХҚЕС-на сәйкес нақты өзіндік құнның элементтері ҚБЕС-на сәйкес нақты
1 2 3
1 Негізгі құралдардың нақты өзіндік құны өзіне мынаны қосады:
сатып алу құны, сонымен қосаимпорт баждары және сатып алуға
активті тасымалдауға және оны мақсаты бойынша қолдануға жұмыс қалпына
бөлшектеу, активті жою және ол орналасқан өндірістік жерді қалпына
Жоғарыда көрсетілген шығындар мысалы:
негізгі құралдар объектісін меншіктену немесе құрылысты қызметкерлерді қамтамасыз ету
кеңістікті дайындау шығындары;
тасымалдау және жүк түсіру бойынша бастапқы шығындар;
орнату және мотаж шығындары;
маман қызметкерлер шығындары. Бастыпқы құн – бұл негізгі құралдарды
Негізгі құралдардың бастапқы құнына орнату немесе иемдену барлық керекті
сатып алу кезінде төленген орны толтырылмайтын салықтар және жинақтар
тасымалдау, монтаждау, орнату, пайдалануға қосу бойынша шығындар;
құрылыс мерзіміне берілген несие пайыздары (бұл шығындар пайдаланылған несие
активті пайдалануға жұмыс істеу қалпына келтірумен байланысты басқа да
2 Шығыстарға аударылатын шығындар.
Табыстар және шығыстар туралы есептілікке қосылатын шығындар құрамы:
жаңа өндірістік объект ашуға кететін шығындар;
жаңа өнім немесе қызмет көрсетуді шығару шығындары (жарнама және
жаңа жерде немесе жаңа клиенттер классымен бизнесті жүргізу шығындары
әкімшілік және басқа да үстеме шығындары. Бастапқы құнына
3 Негізгі құралдар объектісін немесе объект тобын ақшалай емес
Бұл негізгі құралдар объектісінің (объект тобы) құнын әділ құнымен
Айырбасқа бірдей мақсатта қолданылуға арналған ұқсас активтер және әртүрлі
Егер ұқсас емес активтер айырбасталса, мысалыға автокөлік жер учаскесіне,
1-«Қаржы есептілігін ұсыну» ХБЕС-ы табыстар мен шығыстар балансы үшін
Жетілдіру жолындағы бухгалтерияны компьютерлендіруге келсек, қазіргі таңда бізге
«1С:Бухгалтерия - негізгі құралдар» программасының мынадай функциялары бар:
Негізгі құралдардың әрбір түріне инвентарлық карточка жүргізу арқылы талдау
Негізгі құралдардың қозғалу есебі:түсу актісін толтыру, шығару, сату, объектердің
Жөндеуге кеткен шығындардың есебі.
Объектінің ағымдағы жағдайының (жұмыста, жөндеуде және т. б.) өзгеруінің
№6 БЕС-та қарастырылған бухгалтерлік амортизацияны есептеу әдістері қалыптастырылған
Негізгі құралдар инвентаризациялық мәліметтерін рәсімдеу.
Бекітілген активтердің салықтық есебі, сонымен қатар амортизация салығы, меншік
Әртүрлі жолмен шығатын құжаттардың қалыптасуы және автоматты есебі
Программаны қолдануға түрлі ақпараттық анықтамалар қолданылады. Анықтамада кәсіпорын балансында
«Налоговые группы» анықтамасында объектілердің амортизациясының салығын есептеу қажеттілігі оларды
Негізгі құралдың талдау есебі мына меню пунктінде енгізіледі: «Объекты=>Учет».
Негізгі құралдың инвентарлық кәртшкесі оның негізгі және қосымша мәлеметтерінен
Негізгі құралдардың жаңа түрінің түсуін рәсімдеуі . негізгі құралдардың
Инвентарлық картішкесінде амортизацияны өндірістік әдіс арқылы есептеу көрсетілсе, бұл
негізгі құралдар қозғалысы туралы : түсуі , орын ауыстыруы,
негізгі құралдар ведомості, баланстық құны белгілі бір жағдайларда өзгерген
активтердің айналым ведомосттері.
бухгалтерлік амортизация есептеу есебі туралы (топ бойынша және тағы
статикалық есебі 11 форма түрінде .
әр айға амортизация кореспонденттік шоттары журналы.[27. б 21-24]
Ал, «Алтын» программасына келсек, бұнда негізгі құралдарды есепке алу
Компьтерлік бухгалтерия «Алтын» программасына арнайы «Алтын – негізгі құралдар»
Бухгалтердің жұмыс орнында программаны енгізуі ақпаратпен нормативті – анықтаманы
«Алтын – негізгі құралдар» модулінің негізгі қызметтері:
негізгі құралдардың талдау есебін инвентарлық кәртішкелер арқылы жүргізіледі;
негізгі құралдардың қозғалыс есебі, ол қызметке берілуін есептен шығарылуы,
нәтижелік тіркемелерді, бухгалтерлік және салықтық есептерін жүргізу, инвентарлық ведомістер,
«Алтын» программасында шаруашылық операцияларда негізгі құралдардың қозғалысы Қазақстан Республикасының
Негізгі құралдардың қозғалысының және жағдайының өзгерісін есепке алу үшін
Объектінің жай – күйін есепке алу үшін «Виды состояния»
Бухгалтерлік есепке алуда объектілерді аналитикалық топтарға бөлу үшін «классификационные
Барлық объектілер картотекада бір тізімдемеде инвентарлық номерімен тұрады. «Фильтр»
Актіні толтыру келесі қадамдармен жүзеге асады:
түсу күні және қолдануға қосқан күні – объектінің нақты
негізгі құралдар тізімдемесінен объект таңдап алынады. Бұл үшін тышқанның
өлшем бірлігі, объект атауы, түрі көрсетіледі: «А» - Материалдық
объектінің баланстық шоты көрсетіледі (мысалы, 2410), баланстық амортизайия шоттары
объектінің инвентарлық нөмері бекітіледі. Көмек ретінде бос инвентарлық нөмерлер
тізімдемеден таңдап алынады: түсу түрі, орналасқан орнны, есеп беруші
берілген кәртішкедегі объект саны көрсетіледі, (мысалы, 12 орындық);
амортизациясын есептеу әдісі көрсетіледі;
бастапқы құны, жою құны(егер кәсіпорынға қолданыста болған объект түссе
программаны енгізу процесінде объектінің баланстық тобының құны бойынша қалдық
Бастапқы келіп түскен негізгі құралдарға (сатып алынған, сынған, берілген
«Сохранить» батырмасын басу арқылы қабылдау актісін және инвентарлық кәртішкесі
«Объект=>Ремонт» меню пункті негізгі құралдардың жөндеу ақпараттарын енгізуге арналған.
Бір инвентарлық кәртешкеде бірнеше түсу күні және құны бірдей
Баланстық құнын ұлғайту немесе азайту қайта бағалау нәтижесінде болады.
«Алтын» программасынада бухгалтерлік есеппен бірге салық есебі қатар жүреді.
Негізгі құралдар шығуы кезінде оларға инвентарлық нөмер беріледі және
«Шығу акті» НҚ-1 немесе «Есептен шығару акті» НҚ-3 және
Негізгі құралдардың шығуы оларды сату және қайтарусыз беру жолымен
Егер негізгі құралдар физикалық немесе моральдық тозу, бүліну, жоғалу
Негізгі құралдардың бір жерден екінші жерге орын ауыстыруы актісін
Қайта бағалау кезінде, ағымдағы бағасы өзгереді (жөндеу жүргізбесе де),
«Сформирование» батырмасын басып, керек құжаттыңғ белгісін белгілеп басып шығаруға
ағымдағы айға немесе бүкіл жылдық керек құжат түрі;
кәсіпорынның керек бөлімін немесе белгілі тұлғаға байланысты ақпараттар керек
объектілердің белгілі топтарына байлансты сұрыптауға болады.
Бұнда ағымдағы жылдың шегіндегі барлық ақпараттарды алуға болады. Керек
Негізгі құралдардың есебінің жетілдіру жолы туралы тұжырымға келсек, ҚБЕС-тарында
Бухгалтерлік есепті автоматтандыру өте көп жеңілдіктер жасайды. Мысалы, егер
3 ТАРАУ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР АУДИТІН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Ұзақ мерзімді активтер аудитінің мақсаты және аудит бағдарламасын
Негізгі кұралдар аудиті негізгі құралдар бойынша есептің, негізгі құралдар
Негізгі құралдар аудитінің міндеттері келесілер:
пайдалану орындары бойынша негізгі құралдар сатқандығы мен барлығын бақылау;
негізгі құралдардың түскенін, шыққанын, ауысқанын дұрысты құжаттық рәсімдеу және
негізгі құралдарды қайта құруға және жаңалатуға жіберілген қаражаттардың тиімді
өнімнің өзіндік құнына жіберілетін негізгі құралдардың құнының және ескіруі
жұмыс машиналарының, жабдықтаудың өндірістік алаңдарының, көлік құралдарының және басқа
негізгі құралдарды істен шығару, жою, нәтижелерін дұрысты анықталуын тексеру;
жабдықтар мен басқа негізгі құралдардың ұсталуының тиімділігі көрсеткіштерінің орындалуын
Аудиттің маңыздылығы бухгалтерлік ақпараттың тиімділігін жоғарлатуда және оның дұрыстығы
Аудиторлық әрекетті ережелер бойынша аудиторлардың (аудиторлық фирмалардың) бухгалтерлік есептілік
Аудиторлық тексерісті жасау барысында оның құқықтық жақтарына ерекше назар
Жоғары айтылғандардан шығатыны, экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігінің дәйектілігі туралы
Аудиторлық тексеріс - аудиттің қажетті элементі және аудиторлық қызметтің
Аудиторлық әрекетті жүргізу бойынша келісім шарт жасасатын жақтар болып
Аудиторлық әрекетпен айналысу арнайы рұқсат (лицензиямен), әлде арнайы квалификациялық
Аудиторлық фирмалар кәсіпкерлік субъектісі ретінде тіркеуден өткеннен кейін, лицензия
Аудиторлық тексерісті өткізу мен басқа да аудиторлық қызметті көрсету
Егер аудитор белгіленген экономикалық субъектіге бұрын бухгалтерлік есепті қайта
Мердігерлік келісім-шарты ретінде аудит келісімінің маңызды шарттары болып экономикалық
Негізгі құралдардың аудиті жүргізілгенде олардың сақталуы мен техникалық жағдайы,
Негізгі құралдар бойынша операцияларды бақылау көздері болып келесілер табылады:
Негізгі құралдардың есебінің жағдайын тексере отырып, келесі шаралар өткізу
Аудиторлық тексеріс өткізу алдында аудиторлық жоспар мен оның бағдарламасы
1. Негізгі құралдардың
2. Негізгі құралдардың қозғалысының синтетикалық
3. Негізгі құралдардың қозғалысын сипаттайтын көрсеткіштерді талдау. Аудит бағдарламасы
Негізгі құралдардың қозғалысы бойынша біріншілікті құжаттарды дайындау дұрыстығын тексеру
қабылдау-тапсыру актілері (НҚ-1); жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді
25 кесте.
Негізгі құралдардың аудит бағдарламасы
Аудиттің іс-әрекеттері Аудиттің қайнар көздері
1 2
1. Шаруашылық кәсіп-орнының есеп саясаты-мен танысу Есеп саясаты
2. Баланс көрсеткіште-рінің Бас кітаптың енізгі құралдар баптары бойынша
3. Негізгі құралдардың синтетикалық және ана-литикалық есебін жүр-гізудің дұрыстығын
4. Негізгі құралдардың қойылғпн және пайдала-нылатын орындарында бар болуы
5. Негізгі кұралдардың қозғалысы бойынша
6. Негізгі кұралдардың жіктелуін жасаудың дұ-рыстығын тексеру Техникалық кұжаттама
7. Негізгі құралдарды бағалау мен қайта баға-лаудың дұрыстығын тексеру
8. Негізгі құралдарды кі-ріске алудың дұрысты-ғын тексеру Техникалық құжаттама,
9. Негізгі құралдардың тозуын есептеу мен көр-сетудің дұрыстығын тексеру
10. Негізгі кұралдарды жөндеуге кеткен шы-ғындардың негізділігін және оларды
11. Жалға алынған негіз-гі кұралдар бойынша жал төлемін есептеу
12. Негізгі құралдардың істен шығуын есепте дұ-рыс көрсетілуін тексеру
13. Негізгі құралдарға қатысты салықтар есебі мен есептеудің дұрыс-тығын
14. Негізгі кұралдардың техникалық жағдайы мен тиімді пайдаланы-луын сараптау
Аудитордың аудиторлық бағдарламаның әрбір бөлімі бойынша жұмыс құжаттарында көрсетілгендей
3.2 Негізгі қорлар қозғалысының есебінің аудиторлық бақылауы.
Негізгі құралдардың қозғалысының аудиті №12 журнал-ордері бойынша синтетикалық есептің,
Талдау үшін келесі дайындық (әзірлеу) кестелері қолданылады:
негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі
негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі
негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі
негізгі құралдардың амортизация сомасын және бөлінбеген табысқа жіберілетін негізгі
материалды емес активтердің амортизациясының сомасын есептеу;
негізгі құралдардың амортизация сомаларын жиындау;
негізгі құралдарды қайта бағалау сомаларын жиындау.
Негізгі құралдардың түсуі бойынша операцияларды тексергенде негізгі құралдарды сатып
Негізгі құралдарды сатып алу мен салудың мақсатқа сәйкестілігі өндірістік
Негізгі құралдардың кіріске жазылуы толықтылығы мен дер кезінде жасалуы
Негізгі құралдардың түсуі бойынша аудит өткізуі үшін керекті ақпараттың
қабылдау-тапсыру актілері (ф. № НҚ-1);
жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдау-
тапсыру актілері (ф. № НҚ-2);
негізгі құралдарды есептен шығаруға акті (ф. № НҚ-3);
көлік құралдарын есептен шығаруға акті (ф. № НҚ-4);
негізгі құралдар есебінің инвентарлық карточкалары (ф. № НҚ-6);
инвентарлық карточкалар тізімдері (ф. №НҚ-10);
негізгі құралдардың қозғалысы есебінің карточкасы (ф. № НҚ-12);
негізгі құралдардың сақталуы және пайдалануы орынындағы инвентарлық тізімі (ф.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебінің ұйымдастырылуын тексеру кезінде объектілердің сипаттамасының
атауы;
инветарлық нөмірі;
орналасу орны (мекен-жайы);
келген күні;
техникалық жағдайының сипаттамасы;
бастапқы және жою кұны;
жинақталған амортизаиия сомасы;
амортизация нормасы мен ай сайынғы сомасы;
консервация, объектіні запасқа шығару және басқа пайдалану барысындағы өзгерістердің
Негізгі құралдардың түсуіне аудит жасау барысында негізгі құралдарды іске
Негізгі құралдардың түсуі бойынша біріншілікті құжаттарды, техникалық паспорттарды, негізгі
негізгі құралдардың классификациясының (жіктелуінің) дұрыстығы, өйткені олардың дұрысты топтарға
негізгі құралдың меншік иелігінде болуы бойынша бөлінуінің дұрыстығы, өйткені
негізгі құралдың өндіріс үрдісінде қатысуы сипаты бойынша бөлінуінің дұрыстығы,
негізгі құралдың арналуы бойынша бөлінуінің дұрыстығы, өйткені олардың бұл
Сонымен қоса, негізгі құралдардың дұрысты емес топталуы және оларды
Келесіде негізгі құралдардың бағалануының дұрыстығын тексеру қажет. Ұйымға түскен
Негізгі құралдардың бастапқы құнын өзгертуте болмайды, тек капиталды салымдар
Құжаттық тексеріс негізгі құралдарды есептен шығару операциялары бойынша да
Негізгі құралдардың шығуын құжаттармен рәсімдеуінің дұрыстығы мен уақытында жасалуы
Бақылау кезінде жаңа негізгі құралдар объектілерін есептен шығарып тастау
2420 «Негізгі құралдар амортизациясы» шотының кредиті бойынша шығарылған объектілер
Негізгі құралдарды өткізуден және басқа да шығарылуынан түсетін қаржылық
Бақылау барысында келесілерді анықтау керек: амортизацияны есептеу барысында негізгі
Амортизацияны есептеу кезіндегі құнды ескеру толықтығын тексергенде, негізгі қорлардың
Негізгі құралдардың жыл бойындағы қозғалысын, яғни тусуі мен кетуін
Амортизация нормалары мен оларға деген түзету коэффициенттерін пайдалануының дұрыстығын
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеу мен есепке алу барысында келесі
Тездетілген (жылдамдатылған) амортизацияның дәлелділігін тексергенде келесіні ескерту керек: ол
Ұйымдар жылдамдатылған амортизация әдісін келесі негізгі құралдар бойынша пайдаланады:
Тексеріс соңында бухгалтерлік есеп шоттарында және өндіріс шығындарының есебінің
Аудитті өткізгенде негізгі құралдардың капиталды жөндеуінің жоспарын дұрысты құрастырылуын
Негізгі құралдардың сақтандығын қамтамасыз етудің елеулі шарты болып олардың
26 кесте.
Негізгі құралдардың тексеру тестілері.
Тест сұрақтары Жауап
жауабы жоқ иә жоқ
1. Кәсіпорынның есеп саясаты бар ма?
+
2. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру тәртібі сақталады ма?
+
3. Кәсіпорында ішкі бақылау қызметі туралы ереже бар ма?
4. Материалды жауапты адамдар мен олардың жауапкершілігі туралы келісімшарт
+
5. Негізгі құралдар операцияларының (жүргізілуінің) қозғалыс есебінің талапқа сәйкестігі
6. Негізгі құралдар сақталуы, уақытында кіріске алуы, есептен шығарылуы
7. Негізгі құралдардың жіктелуі, бағалану және қайта бағаланудың тәртібі
+
8. Негізгі құралдар қозғалысының құжаттау тәртібі сақталады ма?
+
9. Негізгі құралдар синтетикалық және талдау есебінің сәйкестігі және
10. негізгі құралдардың түгендеу жұмыстары дұрыс жүргізіледі ма?
+
11. Негізгі құралдардың амортизациясын есептеу тәртібі мен көрсетуі дұрыс
+
12. Негізгі кұралдарды жөндеуге кеткен шы-ғындардың негізділігін және оларды
13. Жалға алынған негізгі кұралдар бойынша жал төлемін есептеу
14. Негізгі құралдарға қатысты салықтар есебі мен есептеудің дұрыстығын
+
15. Негізгі кұралдардың техникалық жағдайы мен тиімді пайдаланылуын сараптауы
+
Аудитор үшін бұл бағыттағы тексеріс кәсіпорында өткізілген түгендеу нәтижелеріне
Негізгі құралдар объектілері аз санды болғанда, аудитор негізгі құралдардың
Инвентаризацияны формалды түрде өткізу жағдайлары да кездеседі, мұндайда объектілер
Түгендеу материалдарын толығымен зерттегеннен кейін, оның ішінде оның нәтижелерінің
Жоғарыдағы айтылғандармен қоса Қазақстан Республикасының Үкіметі көздеген мүліктің қайта
Түгендеу нәтижелерін тексеру барысында инвентаризацияны өткізуге
Аудит өткізілгеннен кейін оның нәтижелері бойынша барлық аудит кезінде
Негізгі құралдар қозғалысының көрсеткіштерін талдау
Неігзгі қорлар талдауын қамтамасыз ететін ақпараттар, есептер және негізгі
Негізі құралдар – кезкелген өндірістің маңызды факторы болып табылады.
Талдау кезінде даму заңының жүйесін ескерген жөн. Негізгі қорлардың
Негізгі қорлардың талдауының бірнеше бағытта жүргізілуі мүмкін, оларды кешенде
Негізгі құралдардың талдауының негізгі бағыттары және сәйкес мәселелердің әр
27 кесте.
Негізгі құралдардың талдауының негізгі бағыттары және мәселелері
Талдаудың негізгі бағыттары Талдау мәселелері
Негізгі құралдардың құрылымдық динамикасының талдауы. Негізгі құралдарға салынған капиталдық
Негізгі құралдардың тиімді пайдалануының талдауы. Негізгі құралдар қозғалысының талдауы.
Жабдықтарды қолдану және ұстап тұру шығындарының тиімділігінің анализі Күрделі
Негізгі құралдарға салынған инвестиция тиімділінің талдауы. Капиталды салымдардың тиімділігінің
Талдау бағытын және шешілетін аналитикалық мәселелерді таңдауы басқару қажеттілігімен
Жабдықтарды қолдану және ұстап тұру шығындарының тиімділігінің талдауы өнімнің
Негізгі құралдардың талдауын жүргізу әдісі оларды қолданудың неғұрлым жақсы
Талдаудың сапасы ақпараттың шынайылығына байланысты, демек бухгалтерлік есепті қолдану,
Талдаудың ақпараттық ағымдары:
негізгі құралдардың қозғалысы мен нақты бар болуы туралы есептілік;
өндірістік қуаттылық балансы;
орнатылмаған жабдықтар қоры туралы есептілік;
негізгі құралдардың инвентарлық карточка есебі.
Негізгі құралдардың жағдайын және ұсталуын талдау міндеттері болып келесілер
негізгі құралдардың құрамы мен динамикасын зерттеу, белсенді бөлігінің
құрал-жабдықтарды қолдану тиімділігінің дәрежесін анықтау, жабдықтау экстенсивті және интенсивті
негізгі құралдарды пайдаланудың көрсеткіштері - қор сыйымдылығы мен қор
28 кестеде көріп тұрғанымыздай негізгі құралдар сомасының көп бөлігін
Негізгі құралдардың қозғалысының талдауы туралы қарастырсақ:
Негізгі құралдардың қозғалысы, амортизациясы және нақты бар болуы
Негізгі құралдардың қозғалысының талдауы мына келесі көрсеткіштер негізінде жүргізіледі
28 кесте.
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» 2007-2008 жылдардағы негізгі құралдар
Негізгі құралдар атауы Жыл басына барлығы, мың теңге Жыл
(2-3) +, - Жыл басына әр баптың пайыз мөлшері
(2*100% / (Жыл басына НҚ жиынтық) Жыл аяғына әр
(3* 100%/ (Жыл аяғына НҚ жиынтық) Ауытқуы (5-6) +,
1 2 3 4 5 6 7
Өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, барлығы 92422 148184 +55762
Оның ішінде
Ғимараттар 35897 87378 +51781 38,84 58,97 +20,13
Құрылыс-жайлар 6097 6431 +334 6,6 4,34 -2,26
Күш беруші қондырғылар 4040 4075 +35 4,37 0,27 -4,17
Машиналар мен жабдықтар 44640 48414 +3774 48,3 32,67 -15,63
Көлік құралдары 1138 1237 +99 1,23 0,83 -0,4
Аспаптар мен инвентарь 610 649 +39 0,66 2,92 +2,26
Бұл көрсеткіштерді есептеу үшін бухгалтерлік есептілік (№5ф. «Бухгалтерлік балансқа
29кесте.
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» негізгі құралдар меншігі және
Көрсеткіштер Барлығы жыл басына Түсті Шықты Барлығы жыл соңына
1. Негізгі құралдардың бастапқы бағалануымен 14830,0 8351,0 46,0 23135
Сонының ішінде жаңалары - 6158,0 - 6158,0
2. Негізгі құралдар амортизациясы 4449 - - 4784
3. Негізгі құралдардың қалдық құны 10381
18351
Негізгі құралдар қозғалысын талдау үшін жоғарыда аталған көрсеткіштерді келесі
Негізгі құралдардың кіріс коэффициенті Ккіріс:
( кейін қолданысқа енгізілген негізгі құралдар (ЖЕҚ)
Ккіріс =
( жыл соңындағы қорлар (ЖҚ)
8351
Ккіріс =
23135
Жаңаруту коэффициенті - негізгі құралдардың жаңаруының тездігін көрсетеді, ол
Негізгі құралдарды жаңарту коэффициенті Кжаңарту:
( жаңадан қолданысқа енгізілген негізгі құралдар (ЖЕҚ)
Кжаңарту =
( жыл соңындағы қорлар (ЖҚ)
6158
Кжаңарту =
23135
Шығу коэффициенті - негізгі құралдардың шығуының тездігін көрсетеді, белгілі
Негізгі құралдарды шығуы коэффициенті Кшығуы:
( кеткен негізгі құралдар (КҚ)
Кшығуы =
( жыл соңындағы қорлар (ЖҚ)
46
Кшығуы =
14830
Негізгі құралдарды шығуы коэффициенті Кжою:
( жойылған негізгі құралдар (ЖҚ)
Кжою =
( жыл басындағы қорлар (ҚБҚ)
Есептілік жылы кіріске алынған негізгі құралдар үлесі 36,1% болды,
Негізгі құралдардың жаңасына ауыстыру коэффициенті Кауыстыру:
( тозу нәтижесінде шыққан негізгі құралдар
Кауыстыру =
( кейін қолданысқа енгізілген негізгі құралдар (ЖЕҚ)
46
Кауыстыру =
8351
Демке, шыққан негізгі құралдардың орнына енгізілетін негізгі құралдардың үлесі
Көлікте мен жабдықтар паркін кеңейту коэффициенті Ккеңейту мынаны құрады:
Ккеңейту = 1- Кауыстыру.
Ккеңейту = 1- 0,006 = 0,004 = 0,4%;
30 кестеден көрінетіні, ең жоғарғы жаңару керсеткіші құрылыс жайлар
30 кесте.
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» негізгі құралдар меншігі және
Негізгі құралдар атауы Жыл басына барлығы,
мың теңге Жыл бойында
мың теңге Жыл аяғына барлығы,
мың теңге Коэффициенттер
Жалпы Оның ішінде енгізілген
Жаңару
4гр:6гр*100% Шыға-рылу
5гр:2гр х 100%
1 2 3 4 5 6 7 8
Өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар,
Оныңішінде
Ғимараттар 35897 1691 1691 210 87378 4,5 0,8
Құрылыс-жайлар 6097 380 380 46 6431 5,9 0,8
Күш беруші қондырғылар 4040 82 64 47
Машиналар мен жабдықтар 44640 4131 2263 357 48414 4,7
Көлік құралдары 1138 138 12 39 1237 1
Аспаптар мен инвентарь 610 96 50 57 649 7,7
Негзігі құралдардың жағдайын талдау үшін келесі көреткіштеді есептейміз:
Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті Кжарамдылық:
( негізгі құралдардың қалдық құны (ҚҚҚ)
Кжарамдылық =
( жыл басындағы қорлар (ҚБҚ)
Негізгі құралдардың тозу коэффициенті Ктозу:
( негізгі құралдардың амортизациясы (Т)
Ктозу =
( негізгі құралдардың бастапқы құны (НҚБҚ)
Кжарамдылық және Ктозу жағдайы бойынша талдау кезеңінің басы мен
4449
Кж.б.тозу =
14830
4784
Кж.с.тозу =
23135
Қарастырып отырған мысалымыздың жағдайында тозу коэффициентінің төмендеуі жаңарту коэффициентінің
Жарамдылық коэффициенті бірлік арасындағы айырма ретінде (немесе 100%) және
Кж.б.жарамдылық = 1- 0,3 = 0,7 = 70%;
Кж.с.жарамдылық = 1- 0,207 = 0,793 = 79,3%.
Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін бағалау көрсеткіштері талдауды қарастырайық:
Негізгі құралдар өндіріс ресурстарының бір түрі болып табылады. Оларды
Елеулі маңызды көрсеткіштер - қор сыйымдылығы мен қор қайтарымы.
Қор сыйымдылығы - 1 теңге шығарылған өнімге (өнім бірлігіне)
Қор қайтарылымы - бұл жылдық өнім көлемін орташа жылдық
Қор сыйымдылығы мен қор қайтарымы бір біріне қарама-қарсы көрсеткіштер.
Ресур қорлары бұл баланс бойынша есептілік күніне нақты бар
Есептілік кезеңінде ресурстар қорын табыс көлемімен салыстыру үшін осы
Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін қор қайтарымдылық көрсеткіші жалпылайды.
Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды қор қайтарылымдығы негізінде сипаттауға болады.
Ққ = Н/НҚОЖҚ
мұндағы, Ққ – қор қайтарымдылығы,
Н - өнімдерді сатудан түскен түсім.
НҚОЖҚ – негізгі құралдардың орта жылдық қоры
Жыл басындағы құны + жыл соңындағы құны
НҚОЖҚ =
2
Қор қайтарымдылығын есептеу үшін мынағын көңіл аудару керек: негізгі
Қор қайтарымдылық динамакасын бағалау кезінде мәліметтердің қайнар көздерін салыстыру
Пайдалану процесінде негізгі құралдар физикалық және моральдік тозуға ұшырайды.
Негізгі құралдардың тозу шамасы олардың құны және амортизациялау мерзімі
Амортизация – бұл негізгі құралдарға қайтадан аванстауға болатын,
Негізгі құралдар біртіндеп тозуға ұшырамайтындықтан, амортизация негізгі құралдардың топтары
Амортизациялық аударымдар ұйымның меншікті негізгі құралдарының тозу құнының ақшалай
Негізгі құралдардың амортизациясының сомасын есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:
А = (С*Н): 100,
мұндағы:
А – амортизациялық аударымдар сомасы;
С – бастапқы құны;
Н – амортизация мөлшері, %
Мысалы, цех ғимаратының амортизациялық сомасы 2005 жылға
А= (1160000*1%) : 100%= 11600 теңге құрады.
Жоғарыда көрсетілген әдіспен жүргізілген амортизациялық аударым мөлшері жылдық мөлшер
А = ((С*Н): 100) : 12
Офис ғимаратының амортизациялық есептелінуі бойынша мысалын алайық.
2006 жылы ай сайынғы аударым сомасы
А =11600:12 = 966,67 құрайды.
Пайдалану шығыстардың деңгейінің төмендеуі белгілі мөлшерде негізгі құралдарды тиімді
Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды қор қайтарылымдығы негізінде сипаттауға болады.
31 кестеде АҚ «ҚЭЖЗ»-ның қор қайтарымдылығының соңғы өзгерістері 2004-2007
31 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ»-ның 2004-2007 жылдарға қор қайтарымдылығының көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 2006
1. Өндірілген өнім көлемі, мың тг. 13586,7 18950,2 19226,8
2. Пайдалану шығыстар, мың тг. 625,9 696,0 709,2 734,6
3. Пайдалану шығыстар, % 4,6 3,7 3,7 3,6
4. Негізгі құралдарды жөндеу шығыстары, % 0,6 0,4 0,4
5. Қор қайтарымдылығы 8,5 10,4 11,0 12,1
Берілген кестеге негізделе отырып келесі қорытындылар жасаймыз.
Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінің жоғарлауына байланысты, өндірілген өнімнің көлемі
Осылайша, негізгі құралдар есептілігінің құндық көрінісінің қажеттілігі негізделеді,
Қор қайтарымдылықтың өсуі өнім шығуының көлемінің қарқынды өсуінің бір
Н = ҚҚ * НҚОЖҚ немесе IН = IҚҚ
мұндағы, IН - өндірілген өнімнің индекстік факторы;
IҚҚ – қор қайтарымдылығының индекстік факторы;
IНҚОЖҚ - негізгі құралдардың орта жылдық қоры индекстік факторы.
Қор қайтарымдылығы есебінің өндірудің өсуі ресурстарды көбейту есебінен өсу
Қор қайтарымдылық өсу кезінде рентабелділіктің өсуінің маңызды жағдайында, оның
Пайда (П)
Қрентабельділігі =
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны (НҚОЖҚ)
Ал, қор қаруланушылық мына формуламен есептеледі:
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны (НҚОЖҚ)
Ққаруланушылық =
Жұмыскерлердің саны (ЖС)
Құралдардың пайдалану тиімділігінің басқа көрсеткіші қор сыйымдылғ болып табылады.
Ол негізгі құралдардың орташа құнының өнімді шығару көлеміне қатынасын
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны (НҚОЖҚ)
Қсыйымдылығы =
Өнімдерді сатдан түскен түсім
Динамикада қор сыйымдылығының есептелуі мен бағасы ерекше мағынаға ие
Негізгі қорларды үнемдеуге (шығындауға) қатынасты сома мына формуламен анықталады:
Үқат (НҚОЖҚ) = (Қ1 сыйымдылығы – Қ0 сыйымдылығы )*
Негізгі құралдар құнының өсу жылдамдығының және шығару көлемінің өсу
Қарастырылғын көсеткіштердің өнім шығару көлемінің өзгеруіне әсерін бағалау үшін
Қор сыйымдылығының өсуінде өнімді шығару көлемінің өсу жылдамдығы жабдықтың
32 кесте.
АҚ «ҚЭЖЗ»-ның 2007 жылға негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштерінің талдауы.
Көрсеткіштер Базистік кезең Есептілік кезең
Ауытқу
(3-2) Өзгеру жылдам-дығы (3/2)
1 2 3 4 5
1. Өнімді өткізуден түскен түсім (мың. теңге) 11500 12353
2. Негізгі құралдардың орташа жылдық құны (мың. теңге)
3.Жұмыскерлер саны 48 50 +2 1,04
4.Пайда (мың. теңге) 3560 5260 +1700 1,48
5. Қор қайтарымдылығы тг./тг. 0,16
0,76 +0,6 1,27
6. Қор сыйымдылығы тг./тг. 0,79 1,31 +0,52 1,66
7. Қор қаруланушылық 189,71 187,76 -1,95 0,99
8. Қор рентабельділігі 0,39 1,79 +1,4 4,59
Жыл басына:
Ққайтарымдылығы = 11500/9106 = 0,16
Қсыйымдылығы = 9106/11500 = 0,79
Ққаруланушылық = 9106/48 = 189,71
Қрентабельділігі = 3560/9106 = 0,39
Жыл соңына:
Ққайтарымдылығы = 9388/12353 = 0,76
Қсыйымдылығы = 12353/9388 = 1,31
Ққаруланушылық = 9388/50 = 187,76
Қрентабельділігі = 9388/5260 = 1,79
Өнім шығару көлемінің өсімі өндірістік әлеуетінің кеңеуінің 356,2 мың.
Өнім шығару көлеміне екі фактордың әсерінің қалыптасқан қатынасы өндіріс
Қатысты үнемнің сомасы:
(0,760-0,792)*12353 = -395,3 мың. теңге.
Негізгі қорларға салынған құралдардың қатысты үнемделуінің басты факторы –
32 кестедегі берілген мәліметтер, цехтың өндіріс алаңы тиімді қолданылса,
Мысалы, 2007 жылдың өндіріс алаңының жарты бөлігін жалға бергендіктен
Осылайша, өндіріс алаңдарын тиімді қолдану жолымен, сондай-ақ өндіріс бөлмелерін
Өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарын тиімді пайдалануды жоғарлатудың маңызды резерві
Өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарын тиімді пайдалану пайдалану шығыстардың амортизациясымен
Кәсіпорынның технологиялық саясатын жасау үшін негізгі құралдарды қолдану тиімділігінің
Қорытынды
«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты»
Осы міндетті ойдағыдай шешу үшін еңбек өнімділігін арттыру және
Осы себепті, Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің ішінде алдыңғы қатарлы
Мұнда ерекше рөлді кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметін басқарудың маңызды құралы
Дипломдық жұмыста негізгі құралдар есебі, аудиті мен оның негізгі
Негізгі құралдар келесі топтарға «Негізгі құралдар есебі» атты №
жер; ғимараттар; құрылыс-жайлар; машиналар мен жабдықтар (5 ішкі топтардан
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» негізгі құралдардың обьектісі актив
а) компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алатынына сенімі
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» негізгі құралдарды кіріске алған
16-ХҚЕС-қа сәйкес ұйым қызметіне негізделген актив құны, әділ құны,
Ұйым қызметіне негізделген актив құны – бұл ұйымның белгілі
Әділ құны - бұл жалпы шарттарда орындалатын, толық хабардар
Құнсыздану – бұл активтің баланстық құнынан белгілі жағдайлардан төмендеп
Құнсызданудан шығындар – бұл активтің баланстық құнынан оның орын
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» негізгі құралдар қозғалысының есебі
Негізгі құралдардың түсуін есепке алуды қазіргі таңда жетілдіру жолдары
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытының» есеп саясаты бойынша негізгі
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауыты» ХҚЕС-на көшумен байланысты прогрессивті
Негізгі құралдар аудитін өткізгендегі жоспар ішіне келесі баптар кіргізіледі:
талдау.
Негізгі құралдардың қозғалысы аудиті кәсіпорындағы негізгі құрал, бухгалтерлік есебінің
Аудит бағдарламасы жоспарды жеке аудит шаралары мен жағдайлары бойынша
Негізгі құралдар аудиті өткізілгенде, ең басты назар бухгалтерлік құжаттардың
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» сыртқы аудиторлық тексеріс жүргізілмеген
Негізгі құралдардың қозғалысын сипаттайтын көрсеткіштерді талдау негізгі құралдардың аудиторлық
АҚ «Қарағанды электротехникалық жабдықтар зауытында» келтірілген біздің мысалымыздан кәсіпорында
Машиналар мен жабдықтар жыл басында зауыттың негізгі құралдарының 48,3%-ын
Талдау үшін көрсеткіштер жүйесі қолданылады, ол өзіне келесі коэфициеннтерді
Осы көрсеткіштердің бір-бірімен қатарластырып қарастыру қорлардың негізгі қозғалысын
Негізгі құралдардың қозғалысын, тиімді пайдалануды талдау нәтижесінде қор қайтарымдылығының
Ұйым қызметкерлерінің қор қайтарымдылығын және еңбек өнімділігін жоғарылату үшін
Ұсынылған шараларды жүзеге асыру өндірілетін өнім көлемінің өсуіне, сонымен
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі қорытындылар мен ұсыныстар жасалынған:
зауытта сыртқы аудиторлық тексеріс жүргізілмеген;
ішкі бақылау қызметі ұйымдастырылмаған.
Осыған орай, жоғарыда аталған жағдайларға сәйкесті келесілерді ұсынамыз:
кәсіпорында ішкі бақылау қызметін жүзеге асыру;
қажет болған жағдайда, штатқа басқару есебін жүргізетін бухгалтер-талдаушы қызметін
халықаралық стандарттарға көшу жұмыстарын жүзеге асыру;
есеп саясатына ХҚЕС талаптарына сәйкес негізгі құралдар есебіне өзгерістер
ХҚЕС-қа көшумен байланысты ҚР қабылдаған заңдар, стандарттар және әдістемелік
негізгі құралдарды тану алдында ХҚЕС талаптарына байланысты активерді қайта
жылына бір рет қаржы-шаруашылық қызметінің жағдайын сырқы аудит көмегімен
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты»
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылар. № 16 ХҚЕС.
Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылар. Бухгалтерлік естің № 16
Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. -Алматы,
Қаржылықт есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын ұйымдар
Радостовец В.К., Т.Ғ. Ғабдулин, Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы
О.М.Жакупова,. Бухгалтерлік есеп принциптері 2. Оқу-тәжірибелік құралы.-Қарағанды, 2003ж. 199
«Недвижимость, здания и оборудование» №16МСФО // Бюллетень бухгалтера.- №4(31,45-46)-
Негізгі құралдар есебі. №6ҚБЕС. (Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 28.01.
Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдацбергенова, А.Н.Жантаева,. Қаржылық есеп. Оқу құралы.-Алматы: Экономика,
3. Н.Айрих, ХҚЕС бойынша негізгі құралдар есебі: практикалық аспектілері.
Н.Дәулетов,. Салық заңнамасы және жылжымайтын мүлік бағасы. //Бухгалтер бюллетені.-
Назарова Д.А.. Қаржылық есеп. -Алматы, 2003ж.
Ж.С. Толпаков. «Негізгі құралдаррдың бухгалтерлік есебі». Қарағанды, 1999.
Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жұмыс жоспары. ҚР Қаржы министрлігінің
Н.Айрих. ХҚЕС-на көшу: Негізгі құралдарды есепке алу жөнінде шоттар
Китебаева К.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: оқу-тәжірибелік құралы.-Қарағанды, 2002.
Ержанов М.С., Ержанова А.М. «Основы бухгалтерского учета и корреспонденция
И. Затонова,. Негізгі құралдар амортизациясының ХҚЕС бойынша есебі. //
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Р.Н.Нұрғалиева. Аралық қаржылық есеп. І-бөлім. –Қарағанды 2005
Негізгі құралдарды жөндеу шығыстары жөнінде. // Бухгалтер бюллетені. -
Н. Петухова. «Бухгалтер бюллетені» /№44/ қазан 2007/4-5бб.
А. Джондельбанова., Оценка основных средств при переходе на МСФО.
О. Попова «Бухгалтер бюллетені» / №40/ қыркүйек 2007/12бб.
Ю. Шоқаманов, «Бухгалтер бюллетені» / №12/ наурыз 2005/7-10бб.
Осадчая В.И. Теория аудита. - Караганда, 2000.
Осадчая В.И. Аудиторство. -Караганда, 2002
Михалевич А. П. «Бухгалтерский учет на предприятиях зарубежных стран.»-М.,
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы. 28.02.2007 жыл №234
Аудиторлық қызмет туралы. Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашадағы
Линнакс Э.А.Финансовый учет акционерного общества в США.
М.:Финансыи статистика, 1991 - 48с.
Сейдахметова М.К. Бухгалтерский учет в современных условиях. -Алматы: НАК
«Международные стандарты учета и аудита: сборник с комментариями». Выпуск
Михалевич А. П. Бухгалтерский учет на предприятиях зарубежных стран.-М.,
Торшаева Ш.М. Основы аудита: учебное пособие. -Караганда, 1999.
Шишкин А. К. Михрюхов В.А., Дышкант И Д. Учет,
Махальская А. К. «Внутренний аудит». - М:2000,288с.
Хегай И. «Негізгі құралдар: есепке алу проблемалары және шешімдер
Сапарова Г. Негізгі құралдар I жылдың соңында сатып алу
Крюкова С. Негізгі қорлардың түсуі кезінде бухгалтерлік және салық
Н.П. Любашин, В.Б. Лещева, В.Г. Дьякова., Анализ финансово-экономической деятельности
И. Антоненко, «Бухгалтер бюллетені» / №48/ қараша 2007-12б
Бухгалтер елюс компъютер /№3/март 2008
Библиоткеа бухгалтера и предпринимателя /№4/апрель/2008
Смаилов. //Файл бухгалтера №27 /июль/2007-10с.
4
Жер
Ғимарат
Құрылыстар
Беріліс құрылғылары
Машиналар және құрал-жабдықтар
Көлік құралдары
Құрал
Өндірістік инвентарь және керек-жарақ
Шаруашылық инвентарь
Жұмыс пен өнім беретін мал
Көпжылдық екне шөп
Жерді жаңартуға арналған күрделі шығындар
Өзге де негізгі құралдар
Пайдалану дәрежесі бойынша
Өндірістік
Өндірістік емес
Функционалдық (қызметтік) тағайындалуы бойынша
Ұйымдар үшін 2006 жылдың мәліметтерімен салыстыра көрсетілген ХҚЕС-қа сай
ХҚЕС-қа өту:
Қаржылық ұйымдар
Ұлттық ұйымдар және АҚ
Негізгі құралдар
Табиғи – заттық белгісі бойынша
Қолданыстағы
Меншік
Кімнің меншігінде болуы бойынша
Қордағы
Қолданылмайтын
Жалға алынған
ХҚЕС-қа өту:
Мемлекеттік мекемелер
Шаруашылық қызмет үлгісіндегі басқа да ұйымдар
2005 жылдың мәліметтерімен салыстыра көрсетілген ХҚЕС-қа сай бірінші есесп
Есеп беру күні
Есеп беру күні