Жоспар
Кіріспе 2
І - бөлім. М.Әуезов шығармашылығына шолу жасау, талдау беру.
а) М. Әуезовтің1918-1928 жылдары жазылған шығармалары. 3
ә) М. Әуезовтың 1930-1950 жылдары жарық көрген шығармалары 16
б) М.Әуезов шығармаларының мектеп бағдарламасында берілуі. 20
ІІ бөлім. М.Әуезовтың өмірі мен шығармаларын орта мектепте оқытудың
а) М.Әуезовтың өмірі мен творчестволық жолын оқыту (дәстүрлі және
ә) “Қорғансыздың күні” әңгімесін факультатив сабақта оқыту. 36
в) “Абай жолы” романыман үзінді оқыту. 57
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер: 66
Кіріспе
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте Семей
Атасы Әуез және әкесі Омархан арабша хат таныған адамдар.
жасқа келгенде әкесінен айрылады. Оны ағасы Қасымбек өз
қолына алып, Семейдегі 5 сыныптық қалалық училищеге орналастырады.
Мұхтардың анасы Нұржамал 1912 жылы қайтыс болады. Омарханның шаңырағына
Мұхтар Әуезов Семейдегі 5 сыныптық училищені бітірген соң сондағы
1928-1930 жж. Орта Азия университеті шығыс факультетінің жанындағы аспирантурада
М. Әуезовтің Қазақ ССР Ғылым Академиясын, оның әдебиет және
М. Әуезовтің басшылығымен жүзге тарта ғылым кандидаты, ондаған ғылым
І - бөлім. М.Әуезов шығармашылығына шолу жасау, талдау беру.
а) М. Әуезовтің1918-1928 жылдары жазылған шығармалары.
Мұхтар Әуезов әдеби-творчестволық еңбекпен ерте айналысқан. Оған, әрине, тума
Ол Семейдегі гимназияда, семинарияда оқыған кездерінде қаладан далаға- өзінің
Феодалдық-патриархалдық қоғамдағы қазақ елінің мінезі, құлқы, сыры мен сипаты,
Осы арада көңіл ұйытар бір нәрсе - Әуезовтің азаматтық
Тұңғыш жарық көрген тырнақалды туындысы
“Адамдық негізі - әйел” (1917) деген публицистикасында әйел азаматтығы
Әуезов алған тақырыбының ішкі астарына, түпкі тамыр-тереңіне сүңгіп барып,
Әдебиет - сөз өнері. Ал өнер өмірден туады. Әуезовке
Әйел, әйелге байланысты әсемдік әлемі- әдебиеттің мәңгілік тақырыбы. Өткен
Трагедиясы алғашқы жазушылық қаламынан туған туынды «Еңлік – Кебек…трагедиясы.
1917 жылдың маусым айында Мұхтар Әуезов “Еңлік –
Қазақ мәдениетінде театр деген өнер, қазақ әдебиетінде драматургия деген
“Еңлік-Кебек” пьесасының мазмұны көне-сол Әуезов туып-өскен Абай елінде, Шыңғыстау
Бұл оқиға ел аузында аңызға айналған. Аңыз жүз, жүз
Осынау көне мазмұнды Мұхтар Әуезов қазақтардың сөз өнерінде бұрын-соңды
Екіншіден, суреткердің өнер жолы оның өмір жолымен тығыз байланысты
Үшіншіден, махаббат пен жауыздық - мәңгілік тақырып. Мұхтар Әуезов
“Еңлік-Кебек”-тің мазмұны ел аузындағы еөне аңыз болғанмен, суреткердің сол
Драматургия - Әуезов мұрасының орасан бай саласы, туған әдебиетіміздің
Мұхтар Әуезов драматургиялық шығармашылығының өміршеңдігі-көркемдік шындық арқылы өз халқының
Жазушылық жолын драматургиядан бастаған және оны өнерінің аяғына дейін
Байырғы қазақ аулындағы әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік,озбырлық туралы, адамдар арасындағыөым-қиғаш
Осы әңгімелердің қай-қасысына назар салсақ та, жас жазушының ауыл
“Оқыған азамат” деп аталатын әңгімеде қала тұрғындарының өмірі суреттеліп,
Жұмағұлдың ауылдағы әке-шешесі де баласына сай. Автордың бағалауынша, оның
Жеке, даралау тұрған бейне - Мақсұттың анасы. Жалғыз ұлы
Жазушының “Үйлену” мен “Қаралы сұлу” деген әңгімелері шын мәніндегі
Ал қаламгердің “Ескілік көлеңкесінде”, “Кім кінәлі? ”, “Сөніп-жану ”
“Ескілік көлеңкесінденің” басқа әңгімелерден ерекшелігі сол, онда ескіліктің бүкіл
Хадишаның көзі тірісінде Мәкен кемпір мен Жәмеш сан рет
Жазушы жағдайды мейлінше тәптіштеп, соншалық нанымды суреттеген.
Әңгімедегі тағы бір басты қаһарман - Қабыш. Ол жас
Қанша ерке өскенімен Жәмеш сұлу Кенжеханмен алғашқы кездесуінен бастап
Әңгіме - өте көркем, тілі бай, оқиғасы тартымды. Жазушы
“Кім кінәлі ?” атты келесі шығармасы да жоғарыдағы әңгімелермен
Мұнда да бақытсызсыз қызды сүйетін оқыған жігіт бар. Ол-ісләм,
Жазушының “Кінәмшіл бойжеткен” әңгімесінде губерниялық қаладағы қазақтың оқыған жастарының
Соңғы кезде танысып, зор үміт артқан жігіті Ғаббас та
Мұхтар Әуезов “Жетім”, “Барымта”, “Жуандық” сияқты әңгімелерінде қазақ ауылындағы
Өмірден алынған осы бір шағын көрініске жазушы біраз дүниені
Қорыта айтсақ, жазушының құдіретті күші тек өмір шындығын жете
Қыр тіршілігіндегі дау-жанжалды шешудің ең бір төте және нәтижелі
Қазақ даласында ұзақ жылдар болып келген көп барымтаның түп
“Жуандық” деген шығармасында жазушы өте маңызды екі мәселені қозғаған.
Осы әңгмелердің қай-қайсысында болсын автор зәбір-жапа шеккен еңбек адамдарының
Ал “Қыр суреттері”, “Қыр әңгімелері” деп аталатын шығармалар мүлдем
Жазушының оқшаулау тұрған шығармасы “Көксерек”, көлемінің мөлшеріне қарамай-ақ, мұны
Жалпы алғанда “Көксеректің” мазмұнында шиеленісіп жатқан шытырман оқиға жоқ.
Әрине, жазушы тек қана жыртқыштың психологиясын ашу, немесе табиғат
Осы жылдары Мұхтар Әуезовтың “Қараш-Қараш оқиғасы” (1927 жыл), “Қилы
“Қараш-Қараш оқиғасы” дауылды жылдардағы қазақ қоғамының шындығынан туған, ескі
Бірақ повестің бас кейіпкері Бақтығұлдың ісі мен мінезі өзіне
Басында Бақтығұлда да онша орғып, қарғып тұрған асаулық
Осының бәрі стихиялық сипатта болса да - күрес, тіршілік
Бақтығұл бейнесін осылай бедерлеп, оған осындай мағына дарытқан автор
- “Сейітка, қалай, сен ауылды сағынды ма?- деп еді.
- Сейіт:
- Жоқ деді.
- Неге? Абақты жақсы ма? – дегенде Сейіт шынымен
Ауылдан абақты жақсы, - деді.”
Бұл - екі адамның арсындағы диалог қана емес, автордың
Сөйтіп, “оқуға ұғымды, ерекше талапты, момын қара бала болашақ
ә) М. Әуезовтың 1930-1950 жылдары жарық көрген шығармалары
М. Әуезов отызыншы-қырқыншы жылдарда бір топ әңгімелер жазды: “Іздер”
Шын мәніндегі көркем сөз ұсталары қашанда болсын өзі өнер
Әуезов те солай, Қазақстандағы колхоз құрылысынның, әсіресе алғашқы кезеңіндегі
Адамды адам еткен - Еңбек. Кісінің кісілігі еңбекке көзқарасынан,
Бұлардың бәрі - жазушының шығармшылық ғұмырнамасында ақиқат болған шындық.
Әуезовтың әңгімелерін сөз еткенде оның бұл жанрдағы адамдарын кезең-кезеңге
М.Әуезов жазушы ретінде эпос пен драманың шағын түрлерін күрделі
Мұншалық жан-жақтылық адамның азамат ретіндегі үш түрлі- биіктік, кеңдік,
М. Әуезов творчествосындағы осы таңғажайып тұтастықты “Абай жолы” атты
Абай және Абай жолы - Әуезовтың ойшыл-жазушылық ғұмырының өн
“Абай жолы” М.Әуезовтың ескі сүрлеумен жүре салмайтын, жаңашыл жазушы
“Абай жолы” эпопеясының табысы М.Әуезовтың жазушылық тәжірибесінен дүниежүзілік жөн
Өмірінің соңғы жиырма жылында М.Әуезов эпопеямен қатар басқа да
Көркем аударма жұмысына белсене ат салысып И.Тургеневтің “Дворян ұясын”
Үлкен ғалым, педагог Әуезов қазақ әдебиеті тарихын зерттеу жөнінде,
М.Әуезов қалдырған бай мұра ұлтымыздың асыл қазынасының бірі болып
б) М.Әуезов шығармаларының мектеп бағдарламасында берілуі.
М.Әуезовтың шығармалары сан жылдар бойы мектеп бағдарламалары мен әдебиет
Мектеп бағдарламасы бойынша М.Әуезов шығармалары бесінші сынаптан бастап оқытылады.
Мектеп бағдарламасы бойынша М.Әуезов шығармалары төмендегідей сыныптарға жіктелген:
5 -сынып. “Ақын қонақтар” (“Абай жолы” романынан үзінді)- 3
6- сынып. “Біржан сал Абай ауылында” (“Абай жолы” романынан
7- сынып. “Көксерек” әңгімесі- 5 сағат. Қосымша оқуға: “Барымта”.
8 -сынып. “Қараш-Қараш оқиғасы” повесі- 3 сағат.
9 -сынып. М.Әуезовтың өмірбаяны, шығармашылық жолы және “Абай жолы”
11- сынып. “Абай жолы” эпопеясы, “Еңлік-Кебек”, “Қарагөз” пьесалары, “Абай”
Осы берілген шығармаларға бөлінген әр сағатты тиімді етіп ұйымдастыра
ІІ бөлім. М.Әуезовтың өмірі мен шығармаларын орта мектепте оқытудың
а) М.Әуезовтың өмірі мен творчестволық жолын оқыту (дәстүрлі және
Орта мектепте ақын-жазушылардың өмірі мен творчестволық қызметін оқыту -
Х сыныпта оқушылар қазақ әдебиетінің тарихын оқып, үйренгенде, Сәкен
Бірінші сабақта ұлы жазушының өмірі мен творчестволық оқу жолын
Сабақтың көрнекілігіне Қазақстан картасы, М.Әуезовтың жиырма томдық шығармалар жинағының
Сабақта ұстаз мына секілді мәселелерге көңіл аудару керек:
Өскен орта, балалық шақ.
Білім алу жолы.
1919 жыл- әдеби және қоғамдық қызметтің басталуы.
Білім биігінде.
М.Әуезов-реалист.
30-жылдардағы әңгімелері.
Абай тақырыбы.
Әлемге әйгілі эпопея.
Әуезов –драматург.
10.Көркем аударма шебері.
11.Ғұлама ғалым.
12.Білікті педагог.
13.Көрнекті қоғам қайраткері.
14. Өлмес мұра, өшпес есім.
Кіріспе әңгімеде мұғалім М.Әуезовтың туған әдебиетімізге қырық жылдай еңбек
Мұхтардың балалық шағы тек қазақ даласы ғана емес, тіпті
-жазушының “Менің өмірбаяным” деген еңбегінен оның жас кезінде атасы
М. Әуезовтың өмір жолын танытудағы ендігі бір тәсіл- жазушы
Жазушы творчествосын таныстыруда онымен істес болған, бірге өсіп, бірге
Мұхтар аталған училищені бітірген соң сондағы 4 жылдық мұғалімдер
Жазушының жастық шағы, оқыушы кезеңіндегі жай-күйін, мінез-құлқын, жолдастарымен қарым-қатынасын,
“ 1916 жылдың авгусында мен Семейдегі мұғалімдер семинариясында орыс
Заңғар жазушының өмірі мен творчествосын оқып үйренгенде назар аударуды
Жазушының творчестволық өмірбаянының үлкен белесі, ұлан асуы – “Абай
М. Әуезовтың теңдесі жоқ өзіндік суреткерлік талантын танытуда жазушы
Кәусар ауасымен дем алғандай сезінемін. Шынында бұл қазақтар неткен
Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған,- деп Абай айтпақшы кемеңгер жазушының
Сабақтың қортындысында әйгілі қаламгердің әдебиетте алатын орны, творчествосының мәні
Сабақты мынадай сұрақтармен пысықтауға болады:
Жазушының балалық шағы.
Білім нәрімен сусындау.
М. Әуезов-қоғам қайраткері.
Жазушының алғашқы шығармалары жайлы не айтар едің?
М.Әуезовтің дүние жүзіне әйгілі жазушы болу сыры неде?
Жазушы еңбегі қалай болған-ды?
қорыта айтқанда, бұл тақырып - мектеп бағдарламасы бойынша өтілетін
Әдебиет сабағын мәнді де, мағыналы өткізу үшін сабақтың дәстүрлі
Мұндай түрмен сабақ өткізілгенде оқушылардың өзіндік жұмыс істеуі, сөйлеу
Мұғалім “баспасөз-мәслихат” сабағының тақырыбын, жұмыс жоспарын бір не екі
І топ - өтілетін сабақтың мазмұнына байланысты ғалымдарға сұрақ
ІІ топ - берілген сұрақтарға жауап беруші әдебиетші-ғалымдар, мамандар
Сабақ көрнекілігі: 1)қабырға газеті, 2) кітаптар көрмесі.
Баспасөз-мәслихатқа қатысушы тілшілер мен қонақтардың аты-жөні, дәрежесі қазақша-ағылшынша жазылып
Баспасөз тілшілері: “Санкей-сибун” газеті (Жапония), “Техрап тайм” газеті(Ауғанстан), “Америка
Әдебиетші маман-ғалымдар, қонақтар: Қайым Мұхаметқанов, Зәки Ахметов, Рымғали Нұрғалиев,
Сабақ барысы. Мұғалім: Құрметті қонақтар, мырзалар мен ханымдар!
М.Әуезовтың өнегелі өмір жолы мен артына қалдырған мұралары біздің
Кіріспе сөзден кейін баспасөз-мәслихатқа қатысушы журналистер, ғалымдар таныстырылады.
1-сұрақ. Мен Ауғанстанның “Техрап тайм” газетінің тілшісімін.
Құрметті Қайым мырза! Заманымыздың кемеңгер жазушысы, ғалым М.О.Әуезовтың өмір
Жауап. М.Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазіргі Семей облысының
М. Әуезов 1945 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі
2-сұрақ. (“Егемен Қазақстан” газетінің тілшісі атынан)
Құрметті Рымғали Нұрғали мырза! Дүние жүзі әдебиетіндегі бірталай ұлы
Жауап. “Еңлік-Кебек” қасіретнамасы халық ішінде көп тараған аңыздың негізінде
М. Әуезов жазған “Еңлік-Кебектің” алғашқысы көркем көрініс түрінде 1917
Режиссерлік, суфлерлік міндеттердің бәрін автордың өзі атқарады. Ойнаушылар кейде
М.Әуезов - фольклорист. Оның “Қазақ халқының эпосы мен фольклоры”,
3-сұрақ. (“Таң” телекомпанисы атынан).
Құрметті Ысқақ Дүйсенбай мырза! М. Әуезовтың 1927 жылы жазған
Жауап. “Мен М.Әуезовтың шығармаларын туған еліме таныстырушы болуды өзіме
4-сұрақ. (“Қазақ тілі мен әдебиеті” журналы атынан)
Құрметті Мүслім Базарбай мырза! Тарихымыздағы ұлт-азаттық көтеріліске арнап жазған
Жауап. “Қилы заман” повесі жеке кітап ретінде жарияланғаннан кейін
“Қилы заманның” мәнін жоғары бағалап, өзіндік бағасын берген адамзаттың
М. Әуезовтың “Қилы заман” повесі тарихи оқиғаға негізделіп жазылған
5-сұрақ. ( Жапон елінің “Санкей-Сибун” газетінің тілшісі атынан)
Құрметті Зәки мырза!
Ұлы жазушының Абай тақырыбына қалам тартуының басты себебі неде?
Жауап. Абайдан Мұхтарды, Мұхтардан Абайды бөліп айту еш мүмкін
М. Әуезовтың Абай шығармаларын жаттап сауат ашуы, ол шығармалар
6-сұрақ. (Вашингтонның “Америка дауысы” радио-компаниясының атынан)
Қымбатты Сүйменқұл мырза!
Сізді қазақ пен қырғыздың Сүйменқұлы деп атаудың сыры неде?
Жауап. Менің мамандығым- суретші.
Әйтсе де 30 жасымда киноға түсуіме тура келді. Түскенде
7-сұрақ. (Кеген ауданы “Қарқара” газеті атынан)
Құрметті Шыңғыс мырза!
Ұлы ұстазыңыз туралы не айтар едіңіз?
Жауап. Мұхтар Әуезов мен үшін алыстан мұнартқан академиялық тұлға
Сабақтың соңында арнайы сурақтар беріп, оқушы білімін бекіту. “Баспасөз-мәслихаттың”
ә) “Қорғансыздың күні” әңгімесін факультатив сабақта оқыту.
Қазіргі қолданылып жүрген қазақ әдебиетінің орта мектептерге арналған бағдарламасында
Міне, осындай мүмкіндіктер мен қажеттіліктер арасындағы қайшылықтан шығудың бір
Басқа пәндер бойынша жүргізілетін факультатив сабақтар тәрізді, қазақ әдебиетінің
Сондықтан бұл сабақтарда оқушылардың қабілетін ескере отырып, факультатив бағдарламасына
Факльттивтік сабақта М.Әуезовтың прозалық шағын жанрындағы кемел туындыларының бірі
“Қорғансыздың күнінде” үрдіс бір шытырман шиеленіс жоқ, қатысқан кейіпкерледің
Алыстан қарағанда да бұдыры жоқ жалаңаш, көруге аса көңілсіз
Осындай әсерлі суретке жалғаса келіп, Күшікбай батыр жайлы аңыз
дағы шындықты жақсы типтендіріп, характерді аса шебер даралап тұр.
Күшікбай туралы аңыздан кеін әңгіменің негізгі арқауы басталып,өріле береді:
“ Күнге жақын тұрған ұзынша жұқалаң бұлттардың түсі
Бұлардың бәрі пейзаж-табиғат суреттері. Ал пейзаж-проза мәдениетінде фактор. “Қорғансыздың
Бұл – тамаша символ !. Нағыз шебер қолдан шыққан
Енді міне, “Күшікбайдан асатын қара жолдың үстінде Арқалықты бетке
Пейзаждан, басқа жай-жағдайды суреттеуден кейін автор жолаушылардың кескін-кейпіне ауысып,
Ақан мырзаның сырт түріне, тіпті киім киісіне дейін назар
Осы кім, қандай адам? Білу қиын емес, мына үзіндідегі
Ақан болыстың сыртқы түр – пішінінен ішкі сыр –бітімі
Ақан көбіне үнсіз жүреді,әлденені терең толғанғандай ойлы, тұйық қалыпта
Сырты жылтыраған Ақан мырзаның мінез-құлқы осылай ашыла келе тіпті
Ақанға сыртқы түрімен де, ішкі сырымен де қарама-қарсы образ-Ғазиза.”
Уыз жас Ғазиза, оның басындағы қайғы-қасірет оқырманға ерекше әсер
Ғазиза басындағы ауыр уайым не? Жазушы оны да жан-жақты
Жан түршіктірер ауыр хал, қатал шындық. Адам бұл тұста
Осы аянышты халге кездесуінде жүрегі бар адам бір тебіренбей
Ақан болыс бұған міз бақпайды. Сексеннен асқан кемпір соқыр
Жазушы кемпірді бостан-бос сөйлетпейді. Үш жетім әйелдің жай-жағдайы түп-түгел
Жетім кемпірдің әңгімесін Ақан болыс шынында тыңдап отырған жоқ,
... Ғазиза әкесі мен бауырының қабіріне барып, үсіп өледі.
Бір ғажабы, қариялар жадында сақталған аңыздар, жалғыз ұлы және
“… Ғазизаның шашы азырақ дудырап қапты. Денесінің жартысын қар
Автордың көкейтесті тұжырымы, негізгі қортындысы - жауыздық қаншама
Мұхтар Әуезовтің осы алғашқы әңгімесінде өзгеге ұқсамайтын өзіндік мәнер-машығы
Біздің міндетіміз оқушыны шығарма мәтініне тереңдете ендіріп,ондағы көтерілген проблемаларды,
1.”Қорғансыздың күні” әңгімесін үйде өз беттеріңмен оқу барысында бұл
2.Әңгіме неліктен”Қорғансыздың күні” деп аталған?
3. Ақан мен Қалтайдың моральдық жағынан азғындаған, аяушылықты білмейтін
4. Кәрі әженің қонақтарға айтқан әңгімесіне сипаттама беру.
5. Шығарманың трагедиялық рухта жазылуының себебі неде деп ойлайсыңдар?
6. Әңгіменің композициялық элементтерін талдауға әзірленіңдер. Әңгімедегі портреттік суреттемелер
Әңгіменің тілдік ерекшеліктеріне көңіл аударыңдар.
Мұғалім факултативке қатысушыларға осындай нақты тапсырмалар беру арқылы оларды
Сабақты жоспарлау мына жобада болғаны жөн :
1 – сабақ.
а) “Қорғансыздың күні” әңгімесі, оның М.Әуезов творчествосындағы және жиырмасыншы
ә) Мәтін мен жұмыс. Сюжеттік желіні аңғартарлық, әрі
2-сабақ.
Әңгімедегі образдар жүйесін талдау. Жоғарыда келтірілген тапсырма бойынша
3-сабақ
Бұл - қорытынды сабақ. Сабақта оқушылар “Қазақ әдебиетіндегі қорғансыздар
Енді осы сабақтардың әрқайсысына тоқталып көрейік.
Мұғалімнің бірінші сабағы-лекция сабағы. Бұл лекцияда М Әуезов прозаның
Осындай мәселелерді баяндай келе, мұғалім бұл шы,арманың өзіндік дара
1 Күшікбай батыр туралы аңыздың әңгімеде қандай ролі бар
2 Әженің мына сөзіне назар аударыңдар:
“Бұл арада отырған елде адам секілді адам бар ма?
Намыс үшін ақтық айқасқа аттанып, ауруы асқынып өлген Күшікбай
Мұғалім оқушылардың жауабын қорыта келіп, әңгімедегі осы екі эпизодтың
Екінші сабақта жоғарыда күні бұрын берілген тапсырмалар бойынша оқушылар
Әдеби шығарманы образдар бойынша, тұтастай, тақырыптық және проблемалық жағынан
Әңгіменәң южеттік, композициялық әлеуметтері талданады. Суреттеу, сипаттаулар, психологиялық күйініш,қайғы
Үшінші сабақта Әуезов реализмінің өмір танытөыштыө күшә мен идеялық-эстетикалық
Бұл да қарсылық”, - дейді. Мұғалім оқушы жауаптарының дұрыстығын
бір-ақ шықты”.
“ – Сендер дұрыс байқағансыңдар!” - Ғазиза өлімі мен
Мұғалім осы баяндаманы талқылау барысын сабақ мақсатына байланыстыра
Бұл сабақ оқушылардың Әуезов творчествосы туралы әдеби білімін кеңейтіп,сонымен
Мұғалімдер бұл тақырыпты өткенде әңгіменің проблематикасын творчестволық жолмен ала
б)”Көксерек” әңгімесін оқыту (дәстүрлі және дәстүрлі емес ”Семинар” сабақтарынын
Мектеп бағдарламасы бойынша М.Әуезовтың 7-сыныпта оқылатын шығармасының бірі- “Көксерек”
Бұл шығармада түз тағысының адамдармен қарым-қатынасы, адамдардың Көксерек түсінбейтін
Әңгіме елсіз Қараадыр сайының құлпырған табиғатын, сол жерді мекендеген
Бұл - екі аяқтылардың табиғатқа жасаған қиянатына жыртқыштардың тағылық
Өзін адамның төсегіне алып жатып, мәпелеп, ит аяққа ас
Енді Көксерек кісіден қорықпайтын болды. Жаз шыға Қараадыр ауылы
Бір жолы түйешінің соңына түсті. Түйешінің оғынан Көксерек жараланды,
Шығармамен жете танысу үшін оқушыларға оны үйден оқып келу
Оқығанда оқиға (происшествие) қуаламай, ондағы әр бір уақиғаға (событие),
Мазмұндағанда да уақиғаны тізумен шектелмей, адам мен табиғат арасындағы
Бұл сұрақтарға толық жауап беру үшін оқушыны мәтінді мұқият
Оқушыларда қасқырдың тағылық мінез-құлықтарының басым болу себебін білу құштарлығы
Көксеректің түз тағылық өмірі басталады. Қараадыр еліне жаудай тиді.
Шығарма бойынша сыныпта итті қолға үйреткенде ол тұқымдас қасқырды
Қорыта келгенде М.О. Әуезовтың бұл әңгімесі оқушыларда адам мен
Қаламгердің “Көксерек” әңгімесін дәстүрлі емес “Семинар” сабағында оқытудың маңызы
Сабақтың үлгісі:
Сабақтың тақырыбы: М.Әуезов әлемдің деңгейдегі классик суреткер (“Көксерек” әңгімесі
Сабақтың түрі: Семинар практикум
Сабақтың типі: Оқушыларды әңгіме желісі бойынша білім-білігін, дағдысын қалыптастыру
Сабақтың мақсаты: 1) Білімділік: а) М.Әуезовтың әлемдік деңгейдегі классик
2) Дамытушылық: М.Әуезов – Д.Лондон – Ш. Айтматов блогы
3) Тәрбиелік: ізгілік қатынасқа үйрету ( адамды сүю, өзін
Қолданылатын көрнекілік: схема-плакаттар
ізгілік кестесі
Джек Лондон
Қасқыр
психологиясы
Олжас Сүлейменов
адам мен табиғат арасындағы бірлік тұтастығы
жаратылыстағы тепе-теңдіктің бұзылу
тенденциясының зардаптары
Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі. Мұғалім сөзі:
Бүгінгі сабағымыз Мұхтар Әуезовтың шығармашылығын талдауға арналған сабақтарымыздың жалғасы.
Сабақтың негізгі бөлімі: Алдын ала берілген тапсырмалар бойынша сынып
І-топ: М.Әуезов - әлемдік деңгейдегі суреткер. (М.Әуезовтың “Көксерек” әңгімесі,
ІІ-топ: М.Әуезов классик суреткер (М.Әуезовтың “Көксерек” әңгімесі мен О.Сүлейменовтың
Әр топтың өз ізденушісі, рецензенті, оппоненті болады. Қорғау жұмысының
Кеңесші оқушы. І-топтың ізденушісіне сөз беріледі. Реферат тақырыбы: М.Әуезовтың
Ізденуші. Менің алдыма қойған мақсатым: “Адам мен табиғат арасындағы
“Көксеректе” оқиға басталғанда ауыл адамдары қасқыр ішіндегі 7 күшіктің
Ш.Айтматовтың “Жан пида” романы да осындай жүрек тебірентерлік сипатта
Кеңесші оқушы: Менің міндеті- ізденуші еңбегіне сын пікір айту.
Келесі сөз оппонент оқушыға беріледі.
“Екі шығармадан суреткерлердің жан айқайы нені көрсетіп тұр, оған
І-топтың келесі бөлігі М.Әуезовтың “Көксерек” пен Джек Лондонның “Ақ
Ізденуші. Іздену жұмысымның негізгі мақсаты-адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдік
Менің қорытуымша “Көксерек” пен “Ақ азудағы” ең негізгі түйін-
Кеңесші. Біз алдымен бірігіп Дж. Лондонның “Ақ азу” повесін
Рецензент. Ізденуші өте көп жұмыс жасағаны көрініп тұр. Ең
Оппонент оқушы. Менің ойымша “Көксерек” пен “Ақ азу” арасындағы
ІІ-топ “М.Әуезов- классик суреткер” бөлімі бойынша қорғау жұмысын жүргізеді.
Ізденуші. Мақсатым “Қаталдыққа өаталдықпен жауап” деген түз тағыларының арасындағы
Они прижавшись к ранам
Жадно пили густую, холоднеющую кровь
И вместе с ней впивались жажда мести
Кому? Любому –лишь бы не простить.
И будут мстить в отдельности, а не вместе
Бұл үзінділерден қатыгездікке қатыгездікпен жауап деген ойға келесің. Демек
Сұрақ. Қалай ойлайсың, М.Әуезовке осындай ауыл өмірінен алынған, оның
Ізденуші. Мен бұл сұраққ жаупты жазушының әйелі Валентина Николаевнаның
Кеңесші оқушы. Бұл сұраққа жазушының естелігімен жауап берсем деймін…
Міне, балалар, бүгін біз Мұхтар Әуезовтың “Көксерек” әңгімесі арқылы
Сұрақ. “Көксерек” әңгімесі қалай аяқталушы еді?
Оқушы жауабы. Әңгіме кемпірдің қарғысымен аяқталады.
Сұрақ. Қалай ойлайсыңдар, кемпір қарғысымен жазушының әңгімені аяқтауында не
Оқушы жауабы. Бұл кемпір қарғысын мен Әуезовтың озбырлыққа, жауыздыққа,
Мұғалім. Өте дұрыс. “Әуезов кімді айыптайды немесе кемпір қарғысы”
Эссе дегеніміз- оқу материалы мен оқушы көңіл-күйінің өрбуі. Белгілі
в) “Абай жолы” романыман үзінді оқыту.
Көрнекті классик жазушы,” Қазақстан үшін екінші Абай атанған М
Біз эпопеяны өту үстінде оқушыларға халық өмірінің өыры мен
Ол мағлуматтар әдеттегідей оқулықтардағы жаттамалы мінездемелерді мұғалімнің қайталап баяндауы
Ал оған оқушылармен төменгі сыныптан бастап бүкіл әдеби
М Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясымен таныстыру жалпы білім беретін
“Абай жолы” романынан “Әжемнің әңгімесі” деген үзінді берілген. Үзіндіде
Біріншіден- аналары Абайды адамгершілік қасиеттерімен тәрбиелесе, екіншіден-өнер адамдарымен достасуына
Үзінді 2 сағатқа мөлшерленген. Бірінші сағатында үзіндінің мазмұнын меңгерту
Жазушының портреті,өмірінің кезеңдерінен түсірілген суреттерді көрсетсе дұрыс болады. Сабақтың
Абайдың мінезіндегі өзгешелікті де байқатамыз. Аналардың әңгімешіл, ертекшіл қасиеттерінің
Барлас ақынның тақпақтап:
Шырағым, ер жетерсің,
Ер жетсең, сірә не етерсің.
Алысқа шырқап кетерсің,
Шыңдасаң, шыңға жетерсің,- деген сөзінің мағынасын оқушының қалай түсінгенін
VІ сыныпта М.Әуезовтың “Абай жолы” романынан алынған үзіндіні оқытуға
Осы бірінші сабақта үзіндіні “Жол жөнекейде” бөлімі оқытылады.
Мәтінді төмендегідей жоспар бойынша оқушыларға баяндатып, түсініктерін анықтау керек:
1. Күз суреті
2. Абай ауылының көші
3. Ақындық өнері
Екінші сағатта “Өшпес өлең” талданады. “Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі
Мәтінінің мазмұнын айтпас бұрын айтылған оқиғаларға жеке-жеке тақырыпшалар ойлап
Күз көрінісі
Бай ауылы
Үш салт атты
Тәкежан үйінде
Жігітектің зары
Кедейлердің тұрмысы
Өшпес өлең
Оқушылардың ойлап қойған тақырыпшалары мәтіннің ішіндегі жеке оқиғалардың мәнін
Оқушының мәтін мазмұнын қаншалықты меңгергенін білу үшін мынадай проблемалы
1. Күзгі табиғат суретінің өте көңілсіз суреттелуінің үзіндідегі оқиғаға
Оқушы: Күзгі табиғаттың көңілсіз суреттелуі Тәкежан ауылындағы кедейлердің тұрмысына
Мұғалім: Жазушы негізгі айтылатын әңгіме алдында кейіпкерлердің көңіл-күйлерін басқаларға
2. Мұғалім: Тәкежан үйімен Иіс кемпірдің үй тұрмысын салыстыра
Оқушы: Тәкежан өзінің қарамағындағы кедей малшыларға озбырлықпен қарайды. Сараңбай-
Мұғалім: “Өшпес өлең” деп аталған атақты “Қараша, желтоқсанмен сол
Оқушы: Абай Тәкежанға екі мәселемен келген. Біріншісі- ұрлықшыны тыю,
Мұғалім: Үзіндідегі әңгіме барысынан Абай мен Тәкежанға тән қасиеттерді
Оқушылар: Абай- әділетшіл, кедейлерге жаны ашиды, туған ағасының мінін
Оқушылардың айтқан пікірлерін мәтіннен мысал келтірту арқылы дәлелдеттіреміз. Сабақты
Үшінші сағатта “Өнерлі қонақ” бөлімі өтіледі. Алдыңғы бөлімдерге қарағанда
Әбіштің юнкер-офицер формасындағы суреті көрсетіліп, оқыған, білімді Әбіш бойындағы
Әңгіменің соңында Абайдың мейірбан ата ретінде өнерлі жастардың досы,
Оқушылардың М.Әуезовтың “Абай жолы” эпопеясының үзінділерімен орта мектептің төртінші,
“Абай жолы” эпопеясы- М.Әуезовтың бүкіл әлемді таңдандыратын ұлы шығармасы.
“Абай жолы” қазақты әлемге танытып қана қойған жоқ. Ең
Әуезов Абай бейнесін сомдау арқылы кешегі мұндарлығымызды ғана емес,
Әуезов Абайды тану арқылы өз халқының тыныс-тіршілігін терең білді,
Халқымыздың қастерлі мұрасына айналған еліміздің тарихын, рухани-эстетикалық әлемін, ұлттық
Қорытынды
Оқу қазақ тілінде жүретін мектептегі қазақ әдебиеті пәні жеке
Сондықтан ол оқушы зердесіне заманалар келбеті мен өмір тынысын
Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі мақсаты мен міндеттері өнердің бір
Әдебиеттің тілдік сөздік табиғаты, образдылығы, оны әркім өз жан-дүниесінен
Сондықтан да әдебиет пәнінің негізгі мазмұны әлеуметтік тәжірибені игеру
Пәннің алдына қоятын мақсаты - оқушылардың рухани дүниесін байыта
Осы орайда М.Әуезов әңгімелерінің орны ерекше. Қазақ әдебиетіне, бүкіл
Пайдаланылған әдебиеттер:
Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау Алматы:
Ақшолақов Т. Көркем шығарманың эстетикалық табиғатын таныту. Алматы: Мектеп,
Алпысбаев К. Көркем шығарманы талдау жолдары: оқу құралы. Алматы,
Әуезов М. ХХ ғасырдың ұлы жазушысы және гуманисі
Қ.Р.Ғ.М.-Ғ.А: ред. кол. В.С.Школьник. алматы. Ғылым, 1997 жыл
Әуезов М. Педагогикалық, психологиялық көзқарасы және оның творчествосын орта
Әуезов М. Және архив құраст. З.Ижанов, Ғ.Исахан, М.Сандыбаева, Ж.Сатаева.
.О.Әуезовтың өмірі мен шығармашылық шежіресі. Құраст. Л.М.Әуезова, жб: ҚР
Әбілев Д. Өткен күнде белгі бар: естелік-эссе. Алматы: Жазушы,
Әуезов М. әлемі. құраст. Ж.Ауыпбаев: “Әуезов үйі” ғылыми-мәдени орталығы.
Ә.Тәжібаев Жылдар, ойлар. Естеліктер мен толғаныстар. Алматы, 1976 жыл
Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. Қазақ ССР ҒА.
Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. Қазақ ССР ҒА.
Әуезов творчествосы бойынша библиографиялық көрсеткіш. Алматы. Ғылым, 1972 жыл
Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары: мет.нұсқау
Бердібай Рахманқұл Мұхтар шыңы. Қаз.Респ.ҒМ-ҒА. Алматы. Ғылым, 1997 жыл
Бітібаева Қ. Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары: мұғалімдерге арналған
Бітібаева Қ. Әдебиет сабағының түрлері мен үлгілері. Алматы. Рауан,
Бағдарлама: Қазақ әдебиеті (5-9 сыныптар) құраст. Жұмажанова Т., Дайырова
Бағдарламалар: Қазақ әдебиеті (5-11 сыныптар) Қазақстан Республикасының Білім және
2000 жыл
Бітібаева бойынша: құраст. Егізбаева Т. Алматы, 1996 жыл
Жұртбаев Т. Бесігіңді түзе!.. Ғұмырнама толғау. Алматы. Жазушы, 1997
Дүйсенбаев Ы. М.Әуезов (мақалалар, естеліктер) Алматы, 1974 жыл
Дәдебаев Ж. М.Әуезов. Алматы. Рауан, 1995 жыл
Қонаев Д. Әлемнің Әуезовы (естелік-эссе) (Қонаев Д, Қожакеев Т,
Қабдол З. Әуезов Алматы. Санат, 1997 жыл
Қаратаев М. М.Әуезов (туғанына 70 жыл) Алматы, 1967 жыл
Қабдол З. М.Әуезов және оның әсемдік әлемі. Алматы, 1986
Қалқабаева М. Көркем әдебиеттің жасөспірімге ықпалы. Алматы. Мектеп, 1982
Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасының очерктері. Алматы: ҚазМемТас, 1962
Құрманбаева Г, Дүйсенбаев С. Әдебиет сабағының үлгілері: әдебиет сабағын
Көшімбаев К. Әдебиетті оқыту методикасы. Алматы. Мектеп, 1969 жыл
Қазақ әдебиеті бағдарламасы: Орта арнаулы оқу орындары оқытушыларына арналған
Ш. Ахметова М.Әуезовтың балаларға арналған әңгімелері (қазақ тілі мен
С. Жарқымбеков Ұлан даланың ұлы жыршысы (қазақ тілі мен
Мұстафина М. “Көксерек” әңгімесін оқытудағы тәжірибемнен (қазақ тілі мен
Тасболатов К. Әдебиет сабағында танымдық белсенділігін арттыру жолдары. Алматы,
М.Әуезовтың рухани әлемі және классикалық әдебиет: жастар көзқарасы. Ұрпақтар
Мұхтар мұрасы: Ғылыми мақалалар мен зертеулер құраст. Ш.Ыбыраева, С.Қорабаев.
Тайжанов А. М.Әуезов- ойшыл, ғалым, ұстаз. Алматы. Ғылым, 1998
Нұрқатов А. М.Әуезов творчествосы. Мақалалар. Алматы. Жазушы, 1965 жыл
Нұрқатов А. М.Әуезов. монографиялық очерк. Алматы, 1957 жыл
Сүйіншәлиев Х. М.О.Әуезов ( 70 жасқа толуына) (студенттерге арналған
Омарханова Г, Әзиев Ә Мұхтар аға: естелік. Алматы. Өнер,
Рахматуллаева Бағдарлама Қазақ әдебиетін оқыту тұжырымдамасы. Алматы, 1997 жыл
Ыдырысов Ә. Әуезовке іңкәрлік немесе ұлылықтан үзік сыр: естелік-эсселер.
Орта мектепте көркем шығармаларды оқыту Сүлейменова Р. Алматы. Мектеп,
Ұлы суреткер ұлағаты: М.О.Әуезовтың туғанына 100 жыл толуына орай
1
1