Кіріспе
Жаңа информациялық технологиялар, интернет жүйесі адам қызметінің барлық саласында:
Білім беру жүйесінде жасалып жатқан әрекеттерді іске асыру –
Келешек әр бір пән мұғалімі компьютердің мүмкіндіктерін жетік меңгеріп
Өйткені ХХ ғасыр Қазақстанды ақпараттандыру ғасыры болғандықтан БОЛОН процесінде
Бұл электронды оқулық бастауыш педагогтармен орта мектеп оқушыларына арналып,
І. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздік ережелері
1.1 Еңбекті қорғаудың түсінігі және қағидалары
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны,
Еңбекті қорғауды кең және тар мағынада түсінуге болады. Кең
Мысалы, еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік
Дәл осындай жағдайда еңбекті қорғаудың экономикалық аспектісі бұзылған кезде
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген
Тар мағынада еңбекті қорғау дегеніміз – бұл қызметкерлердің өмірі
Бұл шаралар мен құралдар мыналарда көзделген:
- еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқауларда;
- ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін
- әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен
- өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінде;
- қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі ережелерде.
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі қағидалары Қазақстан
- кәсіпорынның өндірістік қызметінің нәтижелеріне қарағанда қызметкердің өмірі мен
- меншік иесінің немесе оның уәкілетті өкілінің толық жауапкершілігі;
- еңбекті қорғау міндеттерін осы мәселелерге қатысты мемлекеттік бағдарламалардың
- еңбекті қорғау саласында меншік нысанын және шаруашылық қызметіне
- кәсіпорындардағы еңбекті қорғау және қауіпсіздік техника талаптарының орындалуына
- еңбекті қорғауға қатыстыалдыңғы қатарлы ұлттық және шетелдік тәжірибені,
- еңбекті қорғауды қаржыландыруға мемлекеттің қатысуы;
- қызметкерлерді арнайы киіммен және аяқ киіммен, жеке қорғану
- өндірісте қайғылы оқиғалардан жәбір шеккен немесе кәсіптік аурумен
- жоғары және орта арнайы оқу мекемелерінде еңбекті қорғау
- қызметкерлердің, қоғамдық бірлестіктердің, кәсіпорындардың және жекеленген тұлғалардың өкілдік
- еңбекті қорғау мәселелерін шешудегі халықаралық одақтастық.
1.2 Қызметкерлер мен жұмыс берушілердің еңбекті қорғауға қатысты құқұқтары
Әрбір азамат еңбекті қорғау құқығына, яғни қауіпсіздік пен еңбек
Еңбекті қорғауға құқық дегеніміз бұл:
- зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан қорғаулы тиіс қауіпсіз
- қайғылы оқиғалар мен кәсіптік ауруларды міндетті түрде тергеу
- ұжымдық және жеке қорғану құралдарымен тегін қамтамасыз ету;
- жұмыстың және еңбек тәсілдерінің қауіпсіз әдістеріне үйрету;
- өзінің жұмыс орнындағы еңбекті қорғау жағдайы туралы, денсаулыққа
- өзінің өмірі мен денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда
- кәсіпорындарды жобалау, салу және қолданысқа беру кезінде еңбекті
- еңбекті қорғау бойынша мамандарды дайындау;
- еңбекті қорғауды қаржыландыру.
Қауіпсіз жұмыс орнына құқық кәсіпорындардағы, әрбір жұмыс орнындағы еңбек
Еңбекті қорғау талаптарын сақтаған жағдайда өндірістегі қайғылы оқиғалар,
1.3 Техника қауіпсіздік ережелері және есептеу техника кабинетіне қойылатын
Есептеуіш техникасы кабинетінде (компьютерлік сыныпта )жұмыс істеу кезінде белгілі
Есептеуіш техника кабинетінде тәртіп сақтау ережелері:
1 Есептеу техникасы кабинетінде кірерде оқушылар бірін-бірі итермелемеуі керек.Стол
2 Есептеу техникасы кабинетіне сыртқы киіммен және ауысымды аяқкиімсіз
3 Есептеу техникасы кабинетінде мұғалімнің бақылауынсыз кіруге болмайды.
4 Есептеу техникасы кабинетінде:
1) қосылушы сымдардың айырғыштарын қозғауға;
2) желілік сымдарға қол тигізуге;
3) монитордың артқы жағы мен экранға қол тигізуге
4) кернеу сөніп тұрған жағдайда пернетақтамен жұмыс істеуге
5) компьютерде ылғалды киіммен және сулы қолмен жұмыс істеуге
6) компьютерде құрамдық тетіктерінің үстіне заттарды қоюға болмайды
Оқушының міндеттері:
Компьютерде жұмысты бастар алдында:
1)компьютерде көзге көрінерлік ақаулықтардың жоқ екеніне көз жеткізуге,ондай болған
2)машиналық уақытты есептеу журналында жұмыстың басталған күні мен уақытын,аты-жөні
3) жұмысқа мұғалімнің нұсқауымен ғана кірісуге міндетті.
Қауіпсіздік техникасының ережелері:
Жалпы қауіпсіздік талаптар
ДК-де жұмысты бастау алдында
Жұмыс істеу кезінде
Апат жағдайларында
Жұмысты аяқтағанда
Жалпы қауіпсіздік талаптары:
Мұғалімнің рұқсатынсыз құрал-жабдықтарды орнынан қозғауға, сымдарға, розеткаларға, штекерге тиісуге
Мұғалімнің рұқсатынсыз сыныпқа кіруге, сыныпта жүруге және сыныптан шығуға
ДК-де су киіммен және су қолмен жұмыс істеуге болмайды.
Корпусы мен сымдарының бүтіндігі бұзылған (ашық) ДК-де жұмыс істеуге
Үстелге, ДК-дің жанына сумка, портфель, кітап қоюға болмайды.
ДК-де жұмысты бастау алдында қойылатын қауіпсіздік талаптары:
ДК электр тогына қосылмаған жағдайда сымдардың, ДК-дің корпусының бүтіндігін
Сымдардың бос салбырап тұрмауына көңіл бөлу керек.
Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.
ДК-де жұмыс істеу кезінде қойылатын қауіпсіздік талаптары:
ЭЕМ-да жұмыс істеу кезінде көздің экраннан ең қолайлы қашықтығын
Келушілер кіргенде оқушылардың орнынан тұруыныңқажеті жоқ.
Көз талғанда немесе шаршағанда орнынан тұрмай көзді демалдыратын бірнеше
Пайдаланушы электр тогымен зақымдағанда алғашқы алғашқы медициналық көмек көрсету
Апат жағдайларында қауіпсіздік талаптары:
ДК-де жұмыс істеу барысында түтін немесе әдеттен тыс дыбыстар
Қажет болса, өртті сөндіруге көмектесу керек.
Есептеуіш техника кабинетінде өртті сумен өшіруге болмайды. Мұнда құмды
Егер зақымданған адам электр тогының әсерінде болса, оны жалаңаш
ДК-де жұмысты аяқтау қауіпсіздігінің талаптары:
ЭЕМ-ді белгілі тәртіп бойынша өшіру керек.
Жұмыс орнын ретке келтіру керек.
Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.
Көз талғанда жасайтын жаттығулар
1-жаттығу
көздеріңнің бұлшық етін қатайтып, бірнеше секунд жұмыңдар
көздеріңнің бұлшық етін босаңсытып, ашыңдар
Бұл кезде бірқалыпты дем алып, 4-5 рет қайталаймыз.
2-жаттығу
кеңсірікке қарап тұрып, 3 рет терең дем алыңдар. Көздеріңді
алысқа қадалып қараңдар.
3-жаттығу
бастарында бұрмай, оңға қарап, көз тікке нүктені белгілендер
алысқа қадалып қараңдар.
4-жаттығу
бастарында бұрмай, солға қарап, көз тікке нүктені белгілендер
алысқа қадалып қараңдар.
5-жаттығу
бастарында көтермей, жоғары қарап, көздерің түскен нүктені белгілендер
алысқа қадалып қараңдар.
6-жаттығу
бастарында бұрмай, төмен қарап, көздерің түскен нүктені белгілендер
алысқа қадалып қараңдар.
7-жаттығу
көздеріңді 20-30 секунд бойы жиі-жиі жыпылықтатыңдар.
Алғашқы медициналық көмек көрсету әдістері:
Электр тогымен зақымданғанда көмек көрсету:
Токты ажырату (тарату тақтасындағы тумблерді өшіру);
Зақымданған адамды электр тогының әсерінен электр тогын өткізбейтін қол
Зақымданған адамды қарап шығып, оған зардабының ауырлығына байланысты көмек
Дәрігер шақыру (мектептің медпунктінен, 03 телефоны арқылы жедел жәрдем
Күйгенде көмек көрсету:
Ауруды сездірмейтін және тыныштандыратын дәрілер беру (аналгин, валерьянка);
Күйген жеріне май жағу (винилин);
Жарақаттанған жерге микробтар түспеуі үшін алдын ала целлофанмен орап,
Дәрігер шақыру.
Талып қалғанда көмек көрсету:
Зақымданған адамды басын бұрып жазық жерге шалқасынан жатқызу;
Дәрігер шақыру.
Демі тоқтағанда көмек көрсету:
Зақымданған адамды тілінің аузындағы қалпын тексеру керек, егер ары
Дәрігер шақыру.
Демі қалпына келгенше немесе дәрігерлер келіп жеткенше қолдан дем
Санитарлық-гигиеналық талаптар:
Есептеуіш техника (ЕТ) кабинеті бөлмелерінің санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес табиғи
Негізгі табиғи жарық көздері сол жақтан түсуі керек. Терезелер
ЕТ кабинетінің жарық беру қонырғылары ретінде ДЭЕМ орналасқан жұмыс
Оқушылар отырған үстел беттерінің жасанды жарық көздерінен сәулеленуі 300-500
Жарық көздері ретінде ең тиімді болып саналатын және спектрлік
ДЭЕМ-дер орналастырылған оқу бөлмелері үшін іске қосылуы реттелетін жоғары
ДЭЕМ-дер орналасқан бөлмелердің ауасын органикалық негіздегі антропогенді заттармен және
Кірмелі-шықпалы вентиляция болмаған жағдайда ауаны тазарту ісін тұрмыстық кондиционерлер
ЕТ кабинеті салқын және ыстық суы бар қол жуғышпен
Кабинеттің электрмен жабдықталуы ГОСТ 28139-89 талаптарына және электр қондырғыларын
Мұғалім мен оқушылар үстелдеріне электр кернеуін жалғау тұрақты түрде
Электр беру тақтасы мен оны қорғаныс мақсатында өшіру құрылғысы
ЕТ кабинетінің өртке қарсы қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ол
Қабырғалар мен тақталарды бояу ақшыл реңді бояулар пайдаланылуы керек
Кабинеттегі заттардың, сынып тақтасының, жұмыс үстелдерінің беткейлері жылтыр емес,
Еден беткейлері де тайғанамайтын тегіз, тазалауға, ылғалмен сүртуге ыңғайлы,
ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар орналастырылған бөлмелердің ауасындағы
ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар тұрған бөлмелердің ішкі интерьерін
ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар орналастырылған барлық бөлмелердегі шу
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 «Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы» электронды оқулығының
Бұл электронды оқулықтың басты бағыты Турбо Паскаль тілін меңгеруді
Паскаль тілінің бірінші версиясы Швецария ғалымы профессор Никлау Вирт
Қазіргі кезде Паскаль тілінің кеңейтілген ондаған диалектісі (версиялары) бар,
1992 ж. Borland International фирмасы Паскаль тіліне негізделген екі
1981 жылы Паскаль тілі Халықаралық стандартты қабылдады. IBM PC
Турбо Паскаль тілінің маңызды жетістігі компилятор көлемінің аздығы, стандартты
Паскаль тілі оқып үйреуге жеңіл, түрлі салалық информациямен жұмыс
Тіл алгоритм құрылымын сақтап құрылған.
Мұнда бағдарламаны бірте-бірте дамыту арқылы жинақты түрде құруға болады.
Тілге дамытылған берілгендер типтері енгізілген.
Олар өңделген берілгендер элементтердің толық сәйкестендіріп сипаттау және жаңа
Мұнда кішігірім жеңіл бастамалар мен бірге күрделі құрылымды бағдарламаларды
Тіл синтаксисі қиын емес, нұсқаулардың (операторлардың) саны мүмкіндігінше азайтылған
2.2. Borland Delphі программасы туралы қысқаша түсініктеме
Wіndows терезесі арқылы Borland Delphі-ді іске қосу командасы:
Пуск - Программа - Borland Delphі 7 ( Delphі
3
(1-сурет)
Borland Delphі ортасы
Мұндағы:
1 - Borland Delphі дің негізгі терезесі;
2 - Форма (Form1); 3 - Объект инспекторы терезесі
Жалпы, ортада программа құруға арналған төртінші, модуль терезесі
Borland Delphі-дің негізгі терезесінің құрамына негізгі мәзір, аспаптар панелі
2-сурет
New (Жаңа);
Open (Ашу);
Save (Сақтау);
Open Project (Проектіні ашу);
Vіew Form (Форманы көрсету);
Run (Іске қосу);
Pause (Үзіліс);
Add fіle to Project (Проектіге файл қосу), т.б.
Borland Delphі-де дайындалатын программа проект (жоба) деп аталады. Форма
Құрылатын программада пайдалану үшін формада түрлі компоненттер (форма компоненттері)
Кей жағдайларда экранда форма көрінбеуі мүмкін. Оны экранға шығару
Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің (компоненттер жөнінде келесі тақырыптарды
Форманы не онда орнатылған компонентті программа құру үшін дайындау
Форма қасиеттері:
Name (Атау) – формаға берілген атау. Ол Delphі объектілерінің
Captіon (Тақырып, бетіне жазу) – форма терезесінің тақырыбына енгізілетін
Color (Түс) – форманың түсін орнату қасиеті. Ол таңдалған
Wіdth (Ен), Heіght (Биіктік) – пиксель өлшем бірлігімен берілген
Объект қасиетін программа (программалық код) ішінде орнату да мүмкін.
Жалпы, бір қасиет мәнімен танысу үшін оны қасиеттер терезесінде
Экранда қасиеттер терезесі көрінбесе, оны шығару үшін Vіew-Object Іnspector
Ескерту. Жаңа проект іске қосылған кезде алдымен Delphі
2.3 HTML тілінде WEB құжаттарын құру мүкіндіктері
Интернеттің WWW (World Wide Web) қызметіндегі барлық гипер
HTML тілінде жазылған гипермәтіндік құжаттар браузер терезесінде ықшам түрде
Web-құжат файлдары .html немесе .htm кеңеймесі бар мәтіндік файлдар.
Бірақта Web-құжаттарды арнайы HTML-редакторларда құру ыңғайлы. HTML-редакторлар екі топқа
ASCII - редакторлар (ASCII-editors, Source editors);
WYSIWYG - редакторлар (WYSIWYG-editors).
ASCII - редакторлар қарапайым мәтіндік редакторлар.
Тек олар HTML-құжаттарды құруға арналған қосымша мүмкіндіктерге
ие. Оларға Webber, Macromedia HomeSite, DarekWare HTML Author, WebEdit
WYSIWYG-редакторлар HTML-құжаттарды дайындалу барысында терезеде көру, құжатқа алдын-ала дайындалған
Web–браузерлер HTML тілінде Internet желісіне арнап жазылған Web-сайттар мен
HTML тілінің мәтіндерді белгілеу нұсқаулары тэг (tag) деп аталады.
Web-құжатта түсініктеме жазу үшін тэгінен пайдаланамыз.
Web-құжатты құрудан алдын, оның қай тілде жазылғанын браузер үшін
тэгін орналастырамыз. Бұл қатар құжаттың HTML 4.0 тілінде жазылғанын
Web -құжат құрылымы төмендегі негізгі тэгтерден тұрады:
тақырып
негізгі бөлім
Web-құжат тэгімен басталып, сәйкес тэгімен аяқталады. Осы
Құжаттың тақырыптық бөлімі және тэгтерінің ортасына орналасады
Құжаттың негізгі бөлімі және тэгтерінің ортасында жазылады.
Информатика
HTML негіздері
Жоғарыда көрсетілген , , тэгтері HTML тілінде бекітілгенімен,
Негізгі бөлімде қолданылатын тэгінің атрибуттарын қарастырайық:
text="түс" – мәтін түсін анықтау;
bgcolor="түс" – фон түсін анықтау;
link="түс" – қаралмаған сілтеме түсі;
vlink="түс" – қаралған сілтеме түсі;
alink="түс" – тұтынушы таңдаған уақыттағы сілтеме түсі;
background="URL-адрес" – фондық сурет адресі.
Мысалы: . Мұнда фондық обой ретінде graf01.gif
Түсті анықтауда түстердің RGB (red, green, blue) моделінен пайдаланып,
Мысалы: . Терезенің фоны ретінде жасыл түсі алынады.
ІІІ. Арнайы бөлім
3.1. Delphi ортасында электронды оқулық ЖҮЙЕСlН
ДАЯРЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Компьютерлiк оқыту жүйелерiн жобалауда жасау құралдарын тиiмдi таңдау
Инструменталдық жабдықтар ретiнде компьютерлiк оқыту жүйелерiн құру барысында орындалуы
«Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы» электронды окулық жасауда бiз
Жаңа құрылған программманы (проектiнi) сақтаған
1-сурет
Delphi ортасында «Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы» курсының компьютерлiк
Оқыту жүйесінiң бас мәзiрiнiң интерфейсiн жобалау;
Курс мазмұнын даярлау;
Есеп шығару жолдары жүйесін даярлау;
Тест жүйесін даярлау;
Оқыту жүйесінiң интерфейсiн жобалау технологиясы
1. Delphi ортасын iске қосып, 2-суреттегi форма дайындамасын жасау
2-сурет. Delphi ортасында электронды оқулыктың
оқыту жүйесінiң интерфейсi
2. Негiзгi программаны ашып, тақырыптар шертiлген кезде шақырылатын сәйкес
3-сурет
3.Бас мәзiр даярланып болған соң оның әрбiр пунктiнiң қызметiн
4-сурет
4. Тақырыптар бөлiмiн аяқтағаннан соң, Тест тапсыру бөлiмiне көшемiз.
5-сурет
Тест тапсыру бөлiмiне енгеннен кейін БАСТАУ батырмасын шертеміз, аты-жөнімізді
5.1-сурет
Ескерту: жауаптарды тандаған кезде сәйкес реттік нөмірі жасыл түске
Жауаптарын белгілеп болған соң НӘТИЖЕ батырмасын шертіп, жауабымызды аламыз.
5.2-сурет
3.2 Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері
3.2.1 Программалау жүйесі
Программалау жұйесі – программаны құрудың және жөндеудің автоматтануын қамтамасыз
Әр ЭЕМ-нің өз программалау тілдері болады – машиналық командалар
Программалаудың жоғары дәрежелі тілдері адамға үйреншікті терминдердің көмегімен программалар
Шығарылып жатқан есептерге қарай (математикалық, эканомикалық немесе басқа) –
Жоғары деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері көптеген
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы операторды ретімен орындау бойынша,
3.2.2 Есептің ЭЕМ-де шешу басқыштары.
Кез-келген бағдарламаны бағдарламалау тілінде құру бір мезеттік кезеңнен тұрмайтыны
Есептің құрылымы
Бағдарламаны дұрыс құру үшін, бағдарламашы бағдарлама құру барысында алдымен
Есепті шешудің үйлесімді әдісін табу және
сәйкес алгоритм құру.
Қойылған есепті табысты шешу үшін, бағдарламашы тым болмағанда сол
Бағдарламалау тілінде бағдарлама мәтінің жазу.
Бұл кезеңді көбінесе бағдарламаны аударғыш кезеңі деп атайды. Яғни,
Мәтінді редакциялау мағынасы мәтінің түзетілуі, яғни, мәтінде табылған
Бағдарламаның терілген және редакцияланған мәтіні белгілі бір уақытқа дейін
Бағдарламаны тексеру
Бұл кезең бағдарламаның трансляцияға (аударғыш) жүктелуінен басталады. Яғни, бағдарлама
Бағдарламаларды жөндеу, нәтижелерді талқылау.
Бағдарламашы бағдарламаны граматикалық қатесіз дұрыс құрып бірақ нәтижесі дұрыс
Өңдеушінің интеграцияланған ортасы және оның компоненттері.
Бастапқы бірінші, екінші кезеңдерде есепті тиісті жолмен шешіп және
Бағдарламалау тәжірибесінің негізінде жоғарғы дәрежелі тілде қосалқы бағдарламалардың қасына
Қосалқы (қоса салынған) мәтіндік редактор.
Компилятор. Бұл бағдарламалау жүйесінің негізгі ядросы.
Байланыс редакторы. Қажетті стандартты кітапханалармен байланысытырады.
Бағдарлама-тоқтату. Қате табылған жағдайда мәлімет береді, сонымен қатар қатені
Анықтама жүйесі.
3.3 Турбо Паскаль программалау тілі және программалау
жүйесінің негізгі элементтері
3.3.1 «Алгоритм» ұғымы
Адам белгілі бір бағыт бойынша яғни, мақсат қоя жұмыс
Жалпы алгоритм деп алға қойылған мақсатқа жету немесе берілген
Ең қарапайым мысал, жолдан өту ережесі. Оны бірнеше кезеңдерге
Жолдан өтпес бұрын алдымен сол жақ бетке қарап автокөліктің
Автокөлік жолға жақын келіп қалған жағдайда жолдан өтпей автокөліктің
Жолдың бел сызығына жеткен кезде оң жақ бетке
Егер де автокөлк сізге жақын келіп қалған болса онда
Осындай жолдар көптеген арифметикалық, ғылыми т.б. есептерді шешу жолында
Қатардағы барлық сандарды қосу.
Алынған нәтижені қатардағы сандардың жалпы санына бөлу.
Алгоритм қасиеттері
Жоғарыда көрсетілген алгоритмдер әртүрлі ортаға байланысты келтірілген, сондай -
Алгоритмнің үздіктілігі – информацияны өңдеу процесі ретімен жазылған жеке
Дискреттік – бұл қасиет есепті шешу кезінде оны өз
Алгоритмнің түсініктілігі мен анықтылығы – орындаушы (адам немесе компьютер)
Көпшілікке бірдейлік – яғни, алгоритмнің қарастырылып отырған информацияның кез
Дұрыстық – алгоритмді қолданып шешілген есептің шешімі шындыққа сәйкес
Алгоритмнің нәтижелігі – нұсқаулар шексіз көп болмай, қорытындысында оның
Алгоритмнің дұрыс құрылғандығы оның адамның басқаруы бойынша нәтиже беруінде
3.3.2 Алгоритмнің өрнектелу жолдары. Блок-схема
Информацияны өңдеу алгоритмі түрлі жолдармен құрылуы мүмкін, мысалы:
табиғи (күнделікті) тілде;
блок – схема түрінде;
алгоритмдік тілде.
Табиғи тілде жазылған алгоритм күнделікті пайдаланылатын сөздер мен алгоритмдік
Алгоритмнің схемалық түрі (блок схема) – информацияны өңдеу алгоритімін
Графикалық форма – алгоритмдер құрылымындағы әртүрлі элементтердің реттелген әрі
1.1-сурет. Графикалық схема құруда пайдалынатын негізгі блоктар
3.3.3 Программалау тілі. Тілдің алфавиті
Турбо Паскаль жүйесіне алғашқы қадам.
Турбо Паскаль бағдарламалау жүйесі файлдардан тұратын комплексті құрайды. Кез
Турбо Паскальға Windows операциялық жүйесі арқылы ену.
Windows операциялық жүйесінде бұл файылға өтудің түрлі жолдарын ұйымдастыруға
а) tubo.exe файлы орналасқан буманы ашып, жүйеге tubo.exe файлын
б) Егер Турбо Паскаль бағдарламалау жүйесі бас мәзірде «тіркелген»
в) Windows жұмыс алаңында tubo.exe файлының жарлығы (ярлык) құрылған
Паскаль бағдарламалау жүйесіне енген кезде компьютер экранында жүйенің бастапқы
Бағдарламалау жүйесінің жұмыс бетін негізгі үш бөлімге бөлеміз: жоғарғы
2.1 - сурет
Төменде бөлімдер орналасу ретімен атап өтілген:
File ............................ файлдармен жұмыс.
Edit ........................... бағдарламаның бастапқы мәтінің редакциялау.
Search ...................... бағдарлама мәтініндегі символдар тобын табу
және ауыстыру.
Run ........................... орындауға жіберілген бағдарлама
компиляциясы.
Compile..................... орындауға жіберілмеген бағдарлама
компиляциясы.
Debug ....................... бағдарламаны дұрыстау (бағдарламадағы қатені
іздеу және орындалғаннан кейін нәтижені көру).
Tools ......................... бағдарламалау жүйесіне қатысы жоқ
бағдарламалармен жұмыс (мысалы, ассемблер).
Options .................... бағдарламалау жүйесінің параметрлерін туралау.
Window ................... ағымдағы ашық терезелермен жұмыс.
Help ......................... бағдарламалау жүйесі туралы мәліметтер алу.
Жаңа файл құру
Бағдарламамен жұмыс істемек бұрын бағдарлама мәтіні терілетін жаңа файл
2.2 - сурет
Ашылған жаңа файылға Noname00.pas атауы беріледі, сәйкесінше келесі ашылған
2.3- сурет
Файл атауы латынның бас және жай әріптерінен тұрады. Файл
* = + [ ]
Паскаль тілінің әліппесі
Бағдарламалау тіліндегі кез келген бағдарлама символдар түрінде жазылады. Адамдар
Паскаль тілінің әліппесінің құрамында:
1. A мен Z- ке дейінгі латын әріптері.
2. 0 ден 9-ға дейінгі арап сандар.
3. Арнайы символдар: + - * = {} []
Құрамды символар: = =. (**) (..)
Арнайы символдар, сандар және әріптермен қатар Паскаль тілінің әліппесі
and
asm
array
begin
Case
const
constructor
destructor
div
do
down
Паскаль тілінде жеке символдармен қызметші сөздер операторлар құрайды. Оператор
3.3.4 Паскаль программасы және оның құрылым
Берілген есепті шешу барысында бағдарлама жүйелі әрекеттер ұсынатыны белгілі.
Константа деп бағдарлама орындалу барысында өзгермейтін көлемді айтамыз. Константа
Бағдарлама орындалу барысында өзгере алатын көлем айнымалы деп аталады.
Кез – келген жеке айнымалы белгілі бір типке сәйкес
Паскальдың әрбір бағдарламасында қолданылатын айнымалылардың типтері міндетті түрде белгілі
Айнымалылар типі берілгендер аумағын ғана құрмай, сонымен қатар айнымалыға
Бағдарламада операторларды, сондай-ақ өңделетін аудандарды ерікті түрде орналастыруға болмайды.
Program Бағдарлама тақырыбы
………………….
Uses Қосымша процедуралар мен функциялар кітапхана – модулімен
.............................
Label Шартсыз өту таңбасын сипаттау бөлімі
.............................
Const Тұрақтыларды сипаттау бөлімі
.............................
Type Мәліметтер типін сипаттау бөлімі
.............................
Var Айнымалыларды сипаттау бөлімі
.............................
Procedure
............................. Процедуралармен функцияның ішкі
бағдарламаларын сипаттау бөлімі
Function
.............................
Begin бағдарлама денесінің басы
.............................
бағдарлама денесі
.............................
End. бағдарлама соңы
Бағдарлама құру барысында жоғарыда келтірілген бөлімнің көпшілігі қажетті емес.
Бағдарлама тақырыбы Program түрінде жазылады. Бағдарламаға кез –
Uses қызметші сөзінен бастап қосымша модульдерді қосу бөлімі басталады.
Тұрақтылар мен айнымалылар жазылатын хабарландыру бөлімі. Тұрақтылар const қызметші
Бұл бөлімде сондай – ақ бағдарламаның басқа элементтері де
функциялардан – бұл бөлім Function сөзінен басталады,
процедуралардан – бөлім Procedure сөзінен басталады,
таңбалардан (меток) – бөлім label сөзінен басталады,
берілгендер типінен – бөлім type сөзінен басталады.
Бұл элементтер қай жерде, қалай қолданылатының кейінгі тарауларда түсіндіріледі.
Бағдарламаның маңызды бөлімінің бастамасы (бағдарлама денесі) – begin қызметші
Бағдарламаның негізгі бөлімінде – бағдарлама денесінде функцияның орындалуын қадағалайтын
end – қызметші сөзі бағдарламаның соңын білдіреді. Соңғы end-тен
3.3.5 Мәліметтер типі
Санның тұтастай және заттай екі типі болуы мүмкін. Тұтастай
Типтер Белгілер диапозоны Жадтағы алатын орны, байт
Shorting -128...127 1
Integer -32768...32767 2
Longing -2147483648...2147483647 4
Byte 0...255 1
Word 0...65535 2
1-кесте
Ескерту: Белгілер диапозоны үлкен белгілірден тұратын айнымалыны сақтау үшін
Turbo Pascal тілінде заттық сандар негізгі және көрсетпелі үлгілерде
Мысалы,
1.2; 0.5; 5.0; -123.034; +234.567; 90.
Көрсетпелі үлгідегі (жылжымалы нүктемен немесе Е үлгісінде) сандарды жазу
Мысалы, 8505 санын Е үлгісімен түрлі әдістермен жазуға болады:
Заттың, сандардың жол берілетін белгілер саласы мен орын алатын
Типтер Белгілер диапозоны Жадтағы алатын орны, байт
Real 2*10-39...1.7*1038 6
Double 10-324 ...1 0308 8
Extended 10-4851 ...1 04832 10
Comp -2*1063 +1... 2*1 063 -1 8
2-кесте
Стандартты типтердің сипатталуы
Шамаларға қолданылатын амалдар олардың типтеріне байланысты болады.
Паскаль тілінде тағы да төмендегіше операциялар кездеседі:
+................ қосу
– ............... алу
/ ................... бөлу
* ............... көбейту
div ............... бүтін бөлік
mod ............ қалдық бөлігі
Алғашқы төрт операция қарапайым арифметикадағыдай орындалады, тек жазылуы өзгеше.
mod және div қолданыста келесі нәтижеге ие:
91 div 8 =11
91 mod 8 = 3
яғни, mod және div операциялары тек бүтін типті айнымалы
3.3.6 Өрнектер
Арифметикалық немесе логикалық амалдар таңбасымен біріктірілген айнымалылар, атаулар, функциялар,
Программалау тілінің белгілі бір іс-әрекетті орындай алатын тиянақты мағынасы
Меншіктеу операторы
Өрнектің нәтижесі мен айнымалының типі бір типте болуы керек.
Мысалы: айталық, айнымалылар келесі түрде сипатталсын:
Var i , j, k : integer;
a, b, c: real;
x , y: char;
l , f: Boolean;
онда меншіктеу операторлары орынды:
i:=k+I div j; a:=b/c; x:=y;
l:=a-b; f:=(a-b) and (a’,P)
readln;
end.
4. Үш натурал сан берілген. Олардың арасында тең сандар
program esep4;
var a,b,c:integer;
begin
writeln(’Үш сан енгіз’);
read(a,b,c);
if (ab) and (bc) and (ac) then writeln(‘жоқ’)
else if (a=b) and (b=c) and (a=c) then writeln(‘бәрі
else writeln(‘екеуі тең’);
end.
5. Үшбұрыштың қабырғалары x, y және z берілген. Осы
program ushburish;
uses crt;
var x, y, z:real;
begin
clrscr;
writeln;
writeln('Үшбұрыш қабырғаларын енгіз:');
write('x='); readln(x);
write('y='); readln(y);
write('z='); readln(z);
if (zsqrt(sqr(x)+sqr(y))) and (xsqrt(sqr(z)+sqr(y))) and (ysqrt(sqr(x)+sqr(z)))
then writeln('тік бұрышты үшбұрыш бола алмайды');
if (z=sqrt(sqr(x)+sqr(y)))
then writeln('тік бұрышты үшбұрыш бола алады, гипотенузасы z=',z:6:2);
if (x=sqrt(sqr(z)+sqr(y)))
then writeln('тік бұрышты үшбұрыш бола алады, гипотенузасы x=',x:6:2);
if (y=sqrt(sqr(x)+sqr(z)))
then writeln('тік бұрышты үшбұрыш бола алады, гипотенузасы y=',y:6:2);
end.
6. Екі үшбұрыш қабырғалары a, b, c жєне d,
program esep2;
var a,b,c,d,e,f,p1,p2,S1,S2:real;
begin
writeln(’1-ші үшбұрыш қабырғаларын енгіз:’);
readln(a,b,c);
writeln(’2-ші үшбұрыш қабырғаларын енгіз:’);
readln(d,e,f);
p1:=(a+b+c)/2;
p2:=(d+e+f)/2;
S1:=sqrt(p1*(p1-a)*(p1-b)*(p1-c));
S2:= sqrt(p2*(p2-d)*(p2-e)*(p2-f));
if S1>S2 then writeln(‘үлкені 1-үшбұрыш, ауданы =’, S1:8:2)
else writeln(‘үлкені 2-үшбұрыш, ауданы =’, S2:8:2)
end.
7. a, b, c және d төрт түзу сызығының
program esep3;
var a,b,c,d:integer;
begin
writeln(’ұзындықтарды енгіз:’);
write(’a=’); read(a);
write(’b=’); read(b);
write(’c=’); read(c);
write(’d=’); read(d);
if (a=b) and (a=c) and (a=d) and (b=c) and
then writeln(‘Квадрат қабырғалары бола алады’);
if (a=c) and (b=d) then writeln(‘Тікбұрышты төртбұрыштың қабырғалары бола
else writeln(‘Тікбұрышты төртбұрыштыњ да, квадраттың да қабырғалары бола алмайды’)
end.
3.4.3 Таңдау операторы
1. Айдың реттік нөмірі бойынша жыл мезгілін анықтау.
Program jil;
Uses crt;
Var x:byte;
begin
write(‘Айдың реттік нөмірін еңгіз’);
readln(x);
case x of
1,2,12: writeln(‘қыс’);
3..5:writeln(‘көктем’);
6..8:writeln(‘жаз’);
9..11:writeln(‘күз’)
Else writeln(‘ Бір жылда 12 ай’);
end;
end.
2. Реттік нөмірі бойынша сәйкес ай атуын анықтау.
Program ai;
Uses crt;
Var x:byte;
begin
write(‘Айдың реттік нөмірін еңгіз’);
readln(x);
case x of
1: Write(‘Қантар’);
2: Write(‘Ақпан’);
3: Write(‘Наурыз’);
4: Write(‘Сәуір’);
5: Write(‘Мамыр’);
6: Write(‘Маусым’);
7: Write(‘Шілде’);
8: Write(‘Тамыз’);
9: Write(‘Қыркүйек’);
10: Write(‘Қазан’);
11: Write(‘Қараша’);
12: Write(‘Желтоқсан’);
else
Writeln(‘бұл нөмірлі ай жоқ’);
end;
end.
3. Жазықтықтағы A(x,y) нүктесінің қай ширекте жатқандығын анықтау программасы.
Program shirek;
Var k:integer;
Begin
Write(‘қай ширек?’);
Readln(k);
Case k of
1:Write(‘A(x,y) І-ширекте , x>0 және y>0’);
2:Write(‘A(x,y) IІ-ширекте , x0’);
3:Write(‘A(x,y) ІII-ширекте , x0) or (i>n);
write(‘оң сандар саны=’, S);
end.
3. 1-ден 50-ге дейінгі жұп сандардың қосындысын есептеу қажет
Program esep2;
Uses crt;
Var S,x:integer;
Begin
Clrscr;
x:=2; S:=0; {x,S бастапқы мәнін меншіктеу}
While xa[i+1] then
begin
k:=a[i];
a[i]:=a[i+1];
a[i+1]:=k;
end;
end;
S:=0;
for i:=m+1 to n do S:=S+a[i];
writeln(S:8);
END.
9. y=x2 функциясының мәнің есептеу, мұндағы x=1,2,3,4,5,6. Программаның
Program esep1;
Var y,x:integer;
Begin
x:=1; {х-тің бастапқы мәнің меншіктеу}
While x