МАЗМҰНЫ
К і р і с п е 4
Бейімбет Майлиннің баспасөздегі қызметі 10
Бейімбет Майлиннің публицистикалық 21
шығармалары 21
Қ о р ы т ы н д ы
Бейімбет Майлин туралы тілек – лебіздер 40
Сілтемелер 43
Пайдаланылған әдебиеттер: 44
К і р і с п е
Қазақ әдебиетінің аса көрнекті қаламгерлерінің бірі – талантты ақын,
Қалам қызметіне ерте араласқан Бейімбет Майлиннің ширек ғасыр ішінде
Қазіргі қазақ әдебиетінің негізгі жанрларын қалыптастырып, дамытуға сіңірген ерекше
Бірінші, “Талант – еңбек ” деп Горький айтқандай,
Екінші, “Әңгіме – шеберлік мектебі” деп Федин айтқандай, қазақтың
Біздің бұл сөзімізге қазақтың тағы бір сөз зергері Ғабит
“Жаратылысында ерекше қарапайым, аса сирек ұшырасатын кішіпейіл және еңбекқор
Бейімбет ( Бимағамбет ) Жармағамбетұлы Майлин 1894 жылы бұрынғы
Өмірімде көргенім күңдік, құлдық,
Бұл жалғанда бар ма екен біздей мұңдық ? –
Б.Майлин алғаш рет ауыл молдасынан сауат ашып, хат таниды.
1913-1914 жылдарда Бейімбет Майлин Троицкідегі “Уазифа” мектебінде, оны бітіргеннен
Бейімбет Майлиннің медресеге сабақ беретін белгілі татар жазушылары Мәжит
Бірақ, денсаулық жағдайына байланысты Медресе-Ғалияның оқуын аяқтай алмай, 1915
1916 жылғы маусым жарлығы кезінде Бейімбет күрес адамдарын ашық
Бірақ ол тұстағы жағдай да, заң да жалпыға мәлім.
1923 жылы Бейімбет Майлин Қостанай қаласына барып, “Ауыл” деген
1925 жылы Өлкелік өкіметтің арнайы шақыруымен республиканың сол кездегі
Осылармен қатар ұйымдасқан күнінен бастап Қазақстан жазушылар Одағының құрамында
Бұл жылдарда Бейімбет Майлин өз дәуірінің ұлы, өз заманының
“Жұмысының көптігі және өнімділігі жағынан Бейімбетке теңдесетін
Б. Майлиннің өнері өмірімен, яки өз басынан кешкен ғұмыр-тіршілігімен
Ол өмірде нені жете таныса, өнері арқылы жұртқа да
Осыны өзі де жақсы білген “Жаңа әдебиет” журналының
Сенің зарың – зарлайтыным өмірге,
Сенің зарың – арлайтыным өмірде.
Сен жыласаң – көзден жасым тамшылар,
Сен қуансаң – қайғы, шерім аршылар.
Бейімбет Майлиннің “Кедейге” деген осы өлеңіндегі жолдар – оның
Бейімбет Майлин өзінің ширек ғасырлық жылдарында қалам тербеген барлық
Біз бұл кіріспеде Бейімбет Майлиннің қазақ әдебиеті мен журналистика
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен, Бейімбет Майлин
Б і р і н ш і
Бейімбет Майлиннің баспасөздегі қызметі
Үш жүз жылдай көзінің сұғын салған жаулармен найзаның ұшымен,
Бүгінгі күн биігінен өткенімізге көз салсақ, қуанышы мен қасіреті,
Халқымыздың тарихына, оның зиялы азаматтарына жағылған қара күйе, тағылған
Сондай зиялылардың бірі – Бейімбет Майлин еді. Ол
Тума талант Бейімбет Майлиннің есімі кемелденген Ұлттық әдебиетіміздің парақтарына
Б. Майлиннің шығармашылығы толық зерттеліп болды десек, ол дұрыстыққа
Әркезде әртүрлі баға берілді оған. Бір кезде ”ауыл ақыны”,
Б. Майлиннің жазушылық және журналистік шығармашылығы жөнінде жиырмасыншы жылдардан
Б. Майлинді де қайта танып бағалау, жаңа көзқараспен зерделеу
Ендігі міндет – Бейімбеттің де болмыс бітіміне, шығармаларына өзгеше
Б. Майлиннің ғұмыры мен шығармасының қыр-сыры түгел ашылды, айтылды,
Б.Майлиннің өмірі аласапыран, соқтықпалы заманда өтті. Жарық дүниеге ана
Бейімбет бір жасқа толмай әкесі қайтыс болып, жетімдік зардабын
Осыдан кейінгі Бейімбеттің өмірі туралы зерттеулерде кейбір шатастырулар болып
Сол кездердегі талабы тасқа шағылып, қиналып, жаны күйзеліп жүрген
Ай, Мұқтаждық, кесел болып тұрдың ғой!
Талапкерге қарсы тұзақ құрдың ғой!
Қолды созып, бойды жазып жүргізбей,
Ауруы жоқ бір мүгедек қылдың ғой, –
деп іштегі шер-шеменін шығарып, мұңын шағады. Бұл кезде 18-19
Уфадағы “Ғалия” медресесіне ағайындарының көмегімен 1914 жылы келіп оқиды.
“Ғалия” – жоғары мұсылмандық діни оқу орны. Оқу мерзімі
Бұл тұста да Бейімбеттің талпынысы оңынан келе бермеген. Соған
Діни оқудан басқа, орыс, татар тілдері мен әдебиетінен, психология,
Тройцк қаласында емделеді. Еліне барып, оқу-ағарту ісіне араласады. Өзінің
“Іздегенге сұраған” дегендей Б. Майлин редактордың да ісін тап-
1923 жылдың жаз айында Қазақстан өлкелік партия комитетінің ұйғарымы
Б. Майлиннің аса өндірте жазып, қаламгерлік ісін шыңдай түскен
1925 жыл – Б. Майлин өміріндегі елеулі кезең “Ауыл”
Арнайы шақырттырып, өзіне әдеби орынбасар етіп алған С. Смағұлов
Б. Майлиннің ауылды жырлағаны, кедейдің өмірін жазғаны тайға таңба
С. Садуқасовтың пікірімен келісетіндей рай танытып, Б. Майлин «Мен
«Ауыл» атты өлеңінде:
Көнілді ауыл, көрінді ауыл жұмақтай,
Ішсең, тоймас қымызы кәусар бұлақтай.
Малы, жаны, қаз бен қуы, сұлуы
Тартар мені магнитімен шыдатпай, –
десе, «Кедей» деген өлеңінде:
Сен жыласаң, көзден жасым тамшылар,
Сен қуансаң, қайғы- шерім аршылар.
Айт өлеңді ен даланы жаңғыртып,
Қойшы- қолаң, кеше жүрген малшылар, –
деп кедей өмірін жырлаған Бейімбетті, «ауыл ақыны» деп дәл
Бейімбеттанушы Т. Бейісқұлов пен С. Байменшелердің айтуларына қарағанда, Б.
1935 жылғы 1 қаңтарда ашылған Қазақстан кеңестерінің ІХ съезіне
Көзі тірісінде- ақ «Би-аға» деп төбеге көтерген, аса үлкен
Е к і н ш і т
Бейімбет Майлиннің публицистикалық
шығармалары
Б. Майлин тағдыры ерте қиылса да, ел- жұртына мол
Кейінгі кезде Б. Майлин кеңестік кезеңнің кемістіктерін көрсетпеді, сынамады
Тәуелсіздік алғанға дейін кемшіліктерді, келеңсіздіктерді, қиғаштықтарды, билікшілдік пен асыра
Ғасырлар бойы кеңес әлеуметтік теңсіздікпен тепкіде келген қазақ елін
Б. Майлинді қайта танып бағалау, шығармаларына жаңаша қарап талдау,
Мәселен, “Қазаққа” деген өлеңінде:
Келді теңдік, туды теңдік басыңа,
Қатын, еркек, кәрі менен жасыңа.
Туысқандық, құрдастыққа асыға –
Алалықты араңдағы жой, қазақ!
Бұрынғыдай байың, жарлың шашылма!
Бірлікпенен жұмыс атқар, басыл да!
Азын-аулақ миың болса басыңда,
Партия, штат, дау-шарыңды қой, қазақ! –
деп ел-жұртты бірлікке шақырған ақын үнінің асқақ рухы, азаматтық
Тағы бір ескертетін нәрсе, осы өлең сол кездің ұр
«Заман» деген шағын әңгімесінде Б. Майлин ашықтан-ашық былай деді:
1923 жылы жазылған бұл әңгімеде ешкімге опа бермеген заман
Б. Майлин байларды тәркілеу және колхоздастыру мәселесін көрсетуге мол
Бейімбеттің ерекшелігі – науқан кезіндегі кемшіліктерді де, белсенділердің бей-берекет
Жазушы шығармаларынан байқайтынымыз – ұжымдасуға кедейлер де сене
Жолсыздық, күштеу «Ұлбосын» әңгімесіндегі мына штрихтан анық аңғарылады. Ұлбосынның
Қай шығармасында болмасын, Б. Майлин өзінің сынап отырғанын тұспалдап,
Б. Майлин өз туындыларында сын тұрғысынан қарастырған тақырыптары мен
Б. Майлиннің сынына бюрократтық, шенеуніктік психология, кеңес органдарындағы әпербақандық
Сөйтіп, Б. Майлин ату жазасын беру жөніндегі үкім шығаруда
1925 жылы С. Садуақасовтың көмегімен шыққан «Өлеңдерінен» кейін Б.
Ал “Ел мектебі” деген кітап болып шыққан бір перделі
1927 жылы да бірнеше кітаптары шықты. Олар: «Ел көркі»
1928 жылы «Сойқанды содырлар» деген жинағы «Еңбекші қазақ» кітапханасы»
1929 жылы «Кесінділер» деген ұсақ оқшаулар, «Көзілдірік» пьеса, 1930
аралағанда” жинағына Шымкент және Қарағанды өндіріс орындарында
1935 жылы “Мырқымбай” (өлеңдер), “Алтын сандық” (әңгімелер), “Шұға” (пьеса),
Оның сыртында Бейімбет Майлиннің қатысуымен әр жылдарда “Әдебиет тану
Бейімбет Майлин орысшадан аудармамен де шұғылданған. Олардың ішінде В.Бонч
Әр жерде шашырап жарияланған шығармаларының басын құрап, тұтас жинақтап
Енді Бейімбет Майлиннің 1957 жылы ақталғаннан кейінгі шығарылған туындыларын
1958 жылы өлең, поэма, әңгімелерінен құралған “Таңдамалы шығармалары” деген
Репрессияның салдарынан немесе басқа да себептерден Бейімбет Майлиннің біраз
Осы оқулықтардың орнын толтырады деген 1960 – 1964 жылдары
“Шаншар молда”, ”Ауыл мектебі”, ”Жасырын жиылыс”, “Келін мен шешей”,
Осылардың әрқайсысы жеке-жеке тексеріп жатпай-ақ, жалпы алып бір шолып
Міне, осындай белгісіз шығармаларын іздеп, тауып, жарыққа шығарған С.Ордалиев
Бейімбет Майлиннің жүзге келген торқалы тойы кезінде толық жинағын
Бейімбет Майлин біздің зерттеуімізше 66 кітап жазған қарымды, құнарлы
Бейімбет Майлин әңгіме жанрында жазудың қас шебері болып танылған
Біз бұл тарауда Бейімбет Майлиннің публицистикалық және әдеби шығармаларына
Қ о р ы т ы н д ы
Көзі тірісінде- ақ Бейімбет Майлин “Би-аға” деп төбеге көтерген,
Аумалы - төкпелі, асау толқынды заманның уақыт кезеңдері бір
Оның айтуымен кейбір қазақ азаматтарына “Ұлтшыл уклонистер” деген айып
Әсіресе, “Ұлтшыл” деген айыптың ұшы жазушылар арасына кең жайылып,
1932 жылы социологиялық содыр сынның сойылына ілінген Б. Майлиннің
Артынша Бейімбет Майлиннің 20 жылдық ақындық өмірі аталып өткенде
Әуелде есеңгіреген, қанатын жаза алмай дағдарған Б. Майлин ес
Енді шабытына мініп, құлашын кең жазып, ұзаққа шабатын сәйгүліктей
Оған дейін жыл басынан басталған сынау, әшкерелеу науқаны қызу
“Би-ағаң халық жауы болса, мені де сол кісінің нақақ
Көре алмаушылар, бақталастар болмаса, бүкіл жұрт Бейімбет Майлинді құрмет
1937-1938 жылдар – бірін-біріне атыстырып-шабыстырып “халық жауы” дегізіп, қазақтың
Б. Майлинге де өршіге тиісіп, тырнақ астынан кір іздеген
Ақыры “халық жауы” етіп шығарған Б. Майлин темір
Ол кезде соның ақ-қарасын ажырату мүмкін емес еді. Сонымен,
Адам тағдыры он бес-ақ минутта шешілді. Қазақтың адал перзенті,
Қорыта айтқанда, Бейімбет Майлиннің публицистикалық және әдеби шығармаларының басым
Осы тұжырымдардың дәлдігін, яғни Бейімбет Майлиннің мол әдеби мұрасы
Бейімбет Майлиннің есімі қазақ әдебиеті тарихында алтын әріптермен жазылды.
Бейімбет Майлин туралы тілек – лебіздер
Бейімбет Майлиннің әңгімелерінде терең шыншылдық бар, адам бейнесі, қарым-қатынастары
Мұхтар Әуезов
( ( (
Жазғанының көптігі мен көркемдігінен де Бейімбет алда келеді. Оның
Ілияс Жансүгіров
( ( (
Мен айтып тұрған бұл кісі өзінің өмірінде, өзінің ғажап
Ғабит Мүсірепов
( ( (
Жұмыстың көптігі және өнімділігі жағынан Бейімбетке теңдесетін қазақ жазушысы,
Сәбит Мұқанов
( ( (
Бейімбеттің жаңалықты дәл кезінде танып, терең жырлай білген ерекшелігін
Ғали Орманов
( ( (
Биекең ақ көңіл, адал пейілімен көп жұмыс істейтін еңбеккер
Асқар Тоқмағамбетов
( ( (
… Кейіннен Би ағаңмен «Жаңа әдебиет», «Жаршы» журналдарында да
Жақан Сыздықов
( ( (
Жұмыс істегенде, шығарма жазғанда Бейімбет онша көп орын, жағдай,
Иә Бейімбет жұмысты жылдам, көп істейтін, көркем шығарманы көп
Бейсембай Кенжебаев
( ( (
Шеберлік демекші, Бейімбет Майлиннің драматургиядағы шеберлігі жүре-бара («Майдан» тұсында)
Бір сөзбен айтқанда, «Шұғаның белгісі» – қазақ прозасындағы сөз
Зейнолла Қабдолов
Сілтемелер
1 Ғ.Мүсірепов “Би аға” Алматы “Жазушы”,
2 С.Мұқанов. “Есею жылдары” Алматы,
3 Т.Кәкішев Сәкен Сейфуллин “Жалын”,1976 ж,
4 Ә.Мұстафин Ұмытылмас жылдар “Қазақ әдебиеті” 1965ж, 18маусым
5 М.Бейсенұлы “Ауылдың” жүрегі һәм жұлыны. “Ауыл” 1924 ж,
6 Т.Кәкішев Сәкен Сейфуллин “Жалын”, 1976
7 Ғ.Мүсірепов “Би аға” Алматы “Жазушы”, 1991
8 М.Әуезов “Би аға” Алматы “Жазушы”, 1991 ж,
9 “Советская степь” газеті 1928ж, 25 маусым.
10 Ғ.Мүсірепов “Суреткер парызы” “Жазушы” 1970ж, 88 бет.
11 М.Әуезов “Би аға” Алматы “Жазушы”, 1991 ж,
12 С.Мұқанов “Би аға” Алматы “Жазушы”, 1991
Пайдаланылған әдебиеттер:
С.Мұқанов “Есею жылдары” Алматы “Жазушы”, 1970ж, 199-202 бет
Ғ.Мүсірепов “Суреткер парызы” “Жазушы”, 1970ж, 88 бет
Т.Кәкішев “Сәкен Сейфуллин” “Жалын”, 1976ж, 275 бет
М.Бейсенұлы “Ауылдың жүрегі һәм жұлыны”, “Ауыл” 1924ж,1қыркүйек
Т.Амандосов “Публицистика – дәуір үні”, “Қазақстан”, 1974
Ш.Елеукенов “Мағжан. Өмірі мен шығармагерлігі”, “Санат”,1995ж
Б.Жақып “Мұхтар Әуезов – публицист”, “Ана тілі”, 1997ж
Т.Амандосов “Газет жанрлары”, “Қазменбас”, 1964ж
З.Қабдоллов “Сөз өнері”, “Мектеп”,1976ж
Т.Қожакеев “Жас тілшілер серігі”, “Рауан”, 1991ж
С.Меңдібай “Ауыл газеті қай жылдан бастап шықты?”, “Қостанай
“Советская степь” 1928ж, 25 маусым
“Би аға”, “Жазушы” 1991ж
Ә.Мұстафин “Ұмытылмас жылдар”, “Қазақ әдебиеті”, 1965ж,
С.Ордашев (құрастырған) “Қызыл жалау”, “Жазушы” 1979ж
С.Ордашев (құрастырған) “Ел сыры”, “Жазушы” 1994ж
С.Байменше (құрастырған) “Тұңғыш құрбан”, “Жазушы” 1994ж
1
3