Мазмұны
Кіріспе . . . .
1. Саяси партияларды құқықтық тұрғыдан зерттеудің
теориялық негіздері . . . .
1.1. Саяси партиялардың құқықтық құбылыс ретінде
пайда болуының және дамуының мәселелері . .
1.2. Саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің түсінігі
және құрылымы . . . .
1.3. Саяси партиялар конституциялық-құқықтық
институт ретінде . . . .
1.3.1. Саяси партиялардың түсінігі мен функциялары
1.3.2. Партиялық жүйелердің мәні мен типологиясы . .
1.3.2. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың
құқықтық институт ретінде қалыптасуының
конституциялық-құқықтық кезеңдері . . . .
2. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың
қызметінің конституциялық-құқықтық аспектілері . . .
2.1. Саяси партиялардың құрылуының, жұмыс істеуінің
және тарауының құқықтық негіздері . . .
2.2. Саяси партиялардың сайлау процесіне қатысуын
құқықтық реттеу . . . .
2.3. Саяси партиялардың қаржылық қызметін
реттеу . . . .
Қорытынды . . . .
Пайдаланылған қайнар көздердің тізімі . . .
Кіріспе
Саяси партиялар Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің маңызды бөлігі болып
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Саяси партияларды құқықтық реттеудің теориялық және
Осы ғылыми мәселе, сонымен бірге саяси партиялардың орнын құқықтық
Саяси партиялардың құқықтық мәртебесі мәселесі Қазақстанның заң ғылымындағы аз
Бірақ Қазақстан Республикасындағы саяси партияларды құқықтық реттеудегі осы айтарлықтай
Ресей Федерациясында саяси партиялардың құқықтық мәртебесі тақырыбына зерттелген ғылыми
Саяси партияларды зерттеген ғылыми еңбектердің көбі, саясаттану және тарих
Қазақстандық партиялардық құқықтық реттелу мәселесінің өткірлігі, бізден оны құқықтық
Қазақстан Республикасы конституциялық құқығы ғылымының тұрғысынан алғанда саяси партиялардың
Саяси партиялардың орнын реттейтін нормалар тобы Қазақстан Республикасы конституциялық
Осы және осыған шекаралас сұрақтарға осы зерттеу жұмысында жауап
Бітіру жұмысының зерттеліну деңгейі және қайнар көздері
Бітіру жұмысты жазу кезінде негізгі көңіл саяси партиялардың құқықтық
Тиісінше бітіру жұмыстың негізін КСРО-ның 1990 ж. «Қоғамдық бірлестіктер
Бітіру жұмыстың теориялық негізін қазақстандық, ресейлік және өзге де
Бітіру жұмысында Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының, Қазақстан Республикасының
Осы бітіру жұмысының объектісі болып, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың
Осы бітіру жұмысының пәні болып, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың
Бітіру жұмысының мақсаты: саяси партияларды Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының
Бітіру жұмысының міндеттері:
Осы бітіру жұмысының мақсатына төмендегідей міндеттерді шешу арқылы жетуге
саяси партияның конституциялық-құқықтық мәртебесінің ұғымын және мазмұнын, Қазақстан Республикасының
саяси партияның конституциялық-құқықтық мәртебесінің өзгеруін талдау және түсіндіру;
саяси партиялар туралы қазақстандық заңнаманың өзгеру бағытын қарастыру;
саяси партиялар туралы заңның кемшіліктері мен ақаулықтарын анықтау және
Бітіру жұмысының методологиялық негізін жалпы ғылыми диалектикалық тану әдісі
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Бітіру жұмысында Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесіне кешенді
Бітіру жұмысында қорғауға шығарылатын төмендегідей жаңа қорытындылар мен ұсыныстар
- саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесін реттейтін нормалар Қазақстан Республикасы
- саяси партиялар институтын конституциялық деңгейден реттеу қазіргі уақытта
- саяси партиялар туралы қазақстандық заңның кейбір ережелері әлі
Бітіру жұмысының тәжірибелік маңызы.
Бітіру жұмысы материалдарын осы саладағы одан арғы ғылыми зерттеуге
Бітіру жұмысының құрылымы.
Бітіру жұмысы Білім және Ғылым министрлігінің талаптарына сәйкес көлемде
1. Саяси партияларды құқықтық құбылыс ретінде зерттеудің теориялық негіздері
1.1. Саяси партиялардың құқықтық құбылыс ретінде пайда болуының және
Саяси партиялар сияқты әлеуметтік-құқықтық феноменді зерттеу кезінде бірден байқалатын
Мысалы, Дж. Брайтс «локомотивке бу қандай керек болса, Америкадағы
Егер ресейлік саяси партияны зерттеушілерге көшетін болсақ, мұнда да,
Демократиялық режимнің орнауы саяси партиялардың пайда болуы мен дамуына
Жоғарыда айтылғандарға сүйенсек, саяси партиялар саяси режим мен басқару
Сонымен, саяси партияларды зерттеудің бір жолы ол оларды ерекше
Саяси партиялардың әлеуметтік құбылыс ретінде ұзақ тарихы бар. Зерттеушілердің
Партиялар саясатқа, оның ішінде сайлау процесіне тұрғындардың барлық бөлігін
Қазақстандық партия жүйесінің әлсіздігі мен тиімсіздігі негізінен екі факторға
Жалпы алғанда саяси партиялар әлеуметтік құбылыс ретінде әлеуметтанушылармен, саясаттанушылармен
Саяси партияларды зерттеудің тағы бір жолы, ол оларды ғылыми
Саяси партиялар пайда болысымен-ақ, саясаттанушылардың, тарихшылардың және құқықтанушылардың ғылыми
Сондай-ақ Ресейдегі саяси партияларды ғылыми зерттеудің де бай тарихы
И. Владиславлев, Ю. Гамбаров, В. Л. Львов-Рогачевский,
М. Я. Острогорский, Н. Чичерин, В. И. Ленин және
Қазақстандық ғалымдардан Баймаханов М. Т., Зиманов С. З., Сартаев
Алайда атап өту қажет, ғылыми зерттеулердің айтарлықтай бөлігі партияны
Саяси партияларды ғылыми зерттеудің келесі бір жолы, оларды құқықтық
Конституциялық құқық саласының реттеу объектісі ретінде саяси партиялар салыстырмалы
Бірінші себеп ол, мемлекет рөлінің кеңеюі, саяси партияларды құқықтық
Осы сферадағы келесі қадам, XX ғасырдың екінші жартысында, ІІ
Осымен қатар, жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғау, оларды
Егер институционализациялану процесін партиялардың жағдайын реттеген нормативтік құқықтық актілер
Саяси партиялардың құқықтық институт ретінде қалыптасуының іргетасы болып, олардың
Партияларды құқықтық реттеудің келесі кезеңі болып, саяси партиялар туралы
Сонымен, осы тақырыпта партияның пайда болу себептері анықталды. Себептері
Партияларды зерттеудің үш жолы бар екендігі анықталды, яғни, саяси
1.2. Саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің түсінігі және құрылымы
Ғылымға кез келген әлеуметтік құбылысты құқықтық кеңістікке енгізудің бірнеше
Кез келген құбылыстың маңызды сипаттамасы болып құқықтық мәртебесінің мазмұны
Аталған термин ғылымда және заңнамада кеңінен қолданылып келе жатыр.
«Мәртебе» (статус) сөзі латын тілінен аударғанда «тұлғаның (заттың) орнын,
Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық мәртебесін теориялық зерттеудің қажеттілігін атап өту
Сонымен, бірқатар ғалымдардың жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің мазмұны туралы
Сонымен саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің құрылымына нені кіргізуге болады?
Ұжымдық және жеке субъектілердің құқықтық мәртебесінің негізі болып, оның
Алайда, құқықтарды жүзеге асыру, кепілдіктерді өмірге енгізу, ұжымдық
Ұжымдық субъектілер белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болу
Сонымен, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың құқықтық мәртебесі деп құқық
1. 3. Саяси партиялар конституциялық-құқықтық институт ретінде
Осы зерттеудің маңызды мәселесі болып конституциялық құқық жүйесіндегі партиялардың
Бәрінен бұрын партиялардың құқықтық мәртебесі объективті түрде өзінше пәнді,
құқықтық нормалардың құқықтық бірлігі;
құқықтық қатынастардың белгілі бір жиынтығының толық реттелуі; құқықтық институттың
құқықтық институтты құрайтын нормаларды тарауларда, бөліктерде, бөлімдерде және заңның
Аталған белгілерді партияның құқықтық мәртебесіне қолдануға бола ма?
Біріншіден, партиялардың құқықтық мәртебесі реттелетін қатынастардың құқықтық режимінің бірлігімен,
Екіншіден, партиялардың құқықтық мәртебесі Қазақстандағы партиялардың құқықтық жағдайының барлық
Үшіншіден, конституциялық құқықта партиялардың құқықтық жағдайын анықтайтын бірқатар арнайы
Жоғарыда келтірілгендер, Қазақстанның конституциялық құқығында саяси партиялардың дербес институты
Бір жағынан, партиялардың жағдайын реттейтін нормалар тобын, жеке тұлғаның
Сонымен, саяси партиялар қоғамдық бірлестіктердің осы санатының құқықтық жағдайын,
1.3.1. Саяси партияның түсінігі және функциялары
Дамыған демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекеттің міндетті атрибуты ретінде
Қазіргі уақытта демократиялық мемлекеттердегі саяси партиялар, мемлекеттік билік органдарының
Елбасы Н. Ә. Назарбаев бұл мәселеде былай деген: «Күллі
Осыған орай, партияларды мемлекеттік-саяси жүйенің элементі ретінде зерттеу Қазақстан
Сонымен бірге, конституциялық құқық ғылымында саяси партиялардың мәнін және
Саяси партиялардың түп-тегі көне замандарға кетеді деп есептесек, қателеспеген
Аристократиялық саяси ұйымдар мен клубтар ретінде олар сонау Ежелгі
Партиялар (шартты түрде осылай атайық) әр түрлі құлиеленуші таптардың
Көне грек пәлсапашысы Платон полистің тұрақтылығын сақтау үшін, барлық
Платон да, Аристотель де және Ежелгі Грецияның өзге де
Орта ғасырдағы саяси құқық концепциялар бірегей ғаламдық мемлекет туралы
«Партия» сөзінің қазіргі мағынада пайда болуын, XVІІ-XVІІІ ғасырлардағы Еуропадағы
XVІІ ғасырдың ортасындағы Англиядағы буржуазиялық революцияның жеңісі, жаңа экономикалық
Англияда протопартиялардың қалыптасу сатысында, сол кезеңнің прагматиктері партияларды қоғамның
Ф. Бэкон (1561-1626 ж.ж.) партияларды әр түрлі саяси күштердің
Жалпы алғанда, Англияның құқықтық доктринасында буржуазиялық қоғамның саяси өміріндегі
Саяси партиялардың мәнін анықтауға Ш. Монтескье және Ж.Ж. Руссо
Буржуазия идеологы Ш. Монтескьенің ілімлерінде қоғамның стратификациялануының нәтижесі ретінде
Екінші бір француз ойшылы Ж. Ж. Руссо біршама өзгелеу
Ж.Ж. Руссо партиялар, қоғамдағы мүдделер мен қайшылықтарды реттейді, ал
Сөйтіп, француз ойшылдары партияның рөліне әлдеқайда позитивті тұрғыдан баға
Солтүстік Америкада да саяси партияларға құқықтық көзқарастың қалыптасуы өзінше
Сөйтіп, антика дәуірінен басталып, алғашқы буржуазиялық мемлекеттердің классикалық ілімдерімен
В. Хасбахтың пікірі бойынша, партия дегеніміз бірыңғай саяси көзқарастары
Саяси партиялардың қазіргі күні де көптеген анықтамалары бар.
Әдетте, саяси-құқықтық ғылымда «саяси партия» түсінігін анықтаудан қашқақтап, оның
Кейбір мемлекеттанушылар мен саясаттанушылар саяси партиялардың қызметіндегі негізгі фактор
Алайда, саяси партияларды бұлай сипаттау олардың мәнін ашпайды және
Саяси партиялардың сипатын тануға ұмтылатын екінші бір топ, оның
Бұл концепцияның кемшілігі, партияны өзге қоғамдық ұйымдардан ерекшелендіретін оның
Саяси партияларды зерттеудегі үшінші концепция ол партияны таптық ұйым
Алайда, бұл концепцияда субъективті фактор есептелмейді, яғни, тұлғаның белгілі
Саяси-құқықтық ғылымда партияның мәні мен түсінігін зерттейтін өзге де
Конституциялық құқықтың Кіші энциклопедиясының авторлары саяси партияларды «елдің саяси
Қазақстандық зерттеуші Т. Топорина саяси партия ұғымына жан-жақты талқылау
Саяси партияның қысқаша құқықтық анықтамасын конституционалист Юдин Ю. жасаған
Әрине, мемлекеттерде саяси партиялардың мәні, олардың қоғамдық саяси өмірдегі
Қазақстан заңнамасында «саяси партия» терминіне анықтама берілген кезде де,
Саяси партия – мақсаты мемлекеттік билікті жүргізуге қатысу болып
Бұл партиялардың мәнін ашатын және оны қоғамның өзге институттарынан
Ал, кәсіпкерліктің, кәсіби одақтардың, лоббистік топтардың алға қойған міндеттері
Бұл басты белгі, 2002 жылы 15 шілдеде қабылданған «Саяси
Жоғарыда келтірілген екі анықтама да партияның мәнін, олардың негізгі
Саяси партия – бұл азаматтарды саяси көзқарастары мен мүдделерінің
Саяси партияның маңызды белгілерінің бірі оның барлық әрекеттері мен
Бағдарламада әдетте, партияның негізгі стратегиялық мақсаттары және оған жету
Атап өту қажет, қазақстандық қоғамдық бірлестіктер партия болып тіркелу
Саяси партия- бұл тұрақты негізде жұмыс істейтін және ерекше
Аталған белгі «Саяси партияның» анықтамасына кірмесе де, оған үлкен
Саяси партиялар ұйымдасуы жағынан саяси қозғалыстардан біршама ерекшеленеді. Соңғылары
Тұрақты ұйым белгісі партияны сайлау өткізу кезеңінде ғана саяси
Саяси партиялардың жоғарыда келтірілген белгілері олардың мәнін суреттейді, сонымен
Жоғарыдағы тұжырымдарды қорыта келгенде, саяси партия дегеніміз демократиялық жолмен,
Саяси партиялардың қоғам мен мемлекеттегі жалпы рөлі мен маңызы
Мысалы, Ф. Соренауф былай деп жазады: «Саяси партиялардың толық
Қазіргі күні саяси партиялардың функцияларының анықтамасына байланысты бірыңғай пікір
оның таппен, әлеуметтік топпен, қоғаммен байланысын сипаттайтын функциялар;
қоғамның саяси жүйесіне және оның жекелеген институттарына қатысты функциялар;
ішкі тәртіп функциясы, яғни, партияның өзінің жеке проблемаларына қатысты
Баглай М. В. партиялардың – он бір [4. 159-163
А. және Исмагамбетова З. – сегіз [44], Нысанбаев Ә.
Осы мәселеде қазақстандық зерттеуші Мусин Қ. Қ. саяси партиялардың
Функцияларының бірінші тобы олардың қоғамдық ұйым ретіндегі мәнін білдіреді.
Жеке тұлғаның саяси өзін-өзі идентификациялану, олардың өзінің саяси еркін
Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатындағы неғұрлым басым бағыттарды анықтауға
Дағдарысты жағдайдан шығудың баламалы нысаны мен тәсілдерін қамтамасыз етеді.
Қоғамда үлкен қолдауға ие, болашағы бар жетекшілерді билікке жылжыту
Саяси партиялардың функцияларының екінші тобы мемлекеттік биліктің әртүрлі институттарының
Мемлекеттің өкілді органдарына сайлауды ұйымдастыру және өткізуді қамтамасыз етеді.
Партияның фракцияларды ұйымдастыру және олардың қызметі арқылы парламенттің тиімді
Мемлекет басшысы қызметіне кандидаттарды ұсынған кезде саяси партиялар маңызды
Жергілікті басқару және өзін-өзі басқару органдарының қызметіне ықпал жасайды.
Саяси партиялардың жоғарыда аталған функциялары табиғи болып табылады және
1.3.2. Партиялық жүйелердің мәні және типологиясы
Қазақстандағы саяси партиялардың рөлі мен ықпалының өсуі конституциялық құқық
Әдетте, ғылыми әдебиетте «жүйе» деп (гректің systema – бөліктерден
Бүгінгі күнде «партиялық жүйенің» барлығы мойындаған анықтамасы жоқ.
Америкалық зерттеуші Дж. Лапаламбараның пайымдауынша, партиялық жүйе дегеніміз «екі
С. Ньюмен партиялық жүйені «Өзінің жеке басқару жүйесін қалыптастыруға
Француз зерттеушісі Ф. Борелля партиялық жүйеге әлдеқайда кеңірек анықтама
Партиялық жүйені француз зерттеушісі М. Дюверже өзгеше түсіндіреді. Ол
Кеңестік ғалымдардың еңбектерінде партиялық жүйені талқылайтын сұрақтар сирек көтерілетін.
Зерттеуші Л. Энтин «партиялық жүйені партиялардың қызметі және оны
В. Туманов партиялық жүйенің негізгі элементі ретінде «жалпыұлттық масштабта
Жоғарыда келтірілген «партиялық жүйенің» анықтамаларын талдай отырып, біз партиялық
Жоғарыда аталып өткендей, құқықтанушылар мен саясаттанушылар партиялық жүйенің әртүрлі
Қазіргі күні партиялық жүйе типологиясының кең тараған түрі тек
Көппартиялы жүйе. Саяси және идеологиялық әралуандылыққа негізделген көппартиялылық, кез
Алайда, атап өтуі керек, «нағыз көппартиялық жүйе тек қана
Көптеген елдердің Конституциялары көппартиялылықты бекіткен. Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабына
Демократиялық режимде көппартиялылық ерекше рөлге ие, себебі, ол қоғамдағы
Конституционалист-ғалым М. Баглайдың пікірі бойынша демократиялық тұрғыдан көппартиялық жүйенің
ол, азаматтық қоғамның даму және өзін-өзі реттеу потециалын неғұрлым
ол, партияаралық бәсекелестік пен өзара сынау механизмін іске қосу
ол, шешімдерді қабылдау процесінің тиімділігін жоғарылатады, себебі, әрқашан әралуан
ол, дағдарысты жағдайларда биліктің қажетінше жұмсақ болуын қаматамасыз етеді.
Әйтсе де, аталған жүйені мінсіздендірудің қажеті жоқ. Көппартиялылық жүйе
Көппартиялық жүйенің кемшіліктерін әлдеқайда мұқият көрсеткен Б. Чичерин еді:
адамның белгілі бір партияға жатуы, оның тек бір бағытта
барлық мүдделер қалай болғанда да қарсылас партияны жеңумен байланысты
әр түрлі партиялардың жақтастары өз партиясы жеңу үшін қоғамның
өзінің мақсаттарына жету үшін партиялар кез келген лас әрекеттерге
күшінің негізгі бөлігі оппозициямен үздіксіз күреске жұмсалғандықтан, үкіметтің билігі
Көппартиялық жүйенің жоғарыда келтірілген негативті тұстары шын мәнінде плюралистік
Шетелдік тәжірибе, көппартиялық жүйенің бірнеше түрін жасап шығарды, енді
Жетекші партиясы жоқ көппартиялы жүйе. Бұл, күштері бір-бірімен тең
Жетекші партиясы бар көппартиялық жүйе.
Бұл варианттың ерекшелігі, партиялардың бірі қалғандарынан айтарлықтай басымдыққа ие
Блокты көппартиялық жүйелер.
Әдеттегі жағдайларда бұл жүйе классикалық көппартиялық жүйеден ерекшеленбейді, өзінің
Жалпы алғанда, жоғарыда келтірілген мәліметтерге қарамастан, көппартиялылық - саяси
Қоспартиялық жүйе.
Бұл жүйенің ерекшелігі, партиялар санының көп болуына қарамастан, билікке
Қоспартиялықтың жағымды белгісі, ол, үкіметтің жоғары тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Қоспартиялық жүйеде де айтарлықтай өзгерістер, қоғамдық және мемлекеттік дамудың
Бірпартиялық жүйе. Мемлекетте үкіметті қалыптастыруға монополиялық құқық берілген жалғыз,
Жеке-дара немесе жетекші партияның үстемдігінің рөлі үнемі конституциялық деңгейде
Егер «социалистік» Конституциялар әдетте, компартияның жетекші және бағыттаушы рөлін
Сөйтіп, бірпартиялық жүйе жағдайында «партия» сөзінің өзі шын мағынасын
Бұл жүйенің демократиямен бірге өмір сүруі мүмкін емес. Осыған
Бірпартиялық жүйенің ерекшеліктерін мынадан байқаймыз:
мемлекеттік және партиялық аппаратты біріктіріп жіберу;
өзге партиялардың болмауына байланысты сайлау институтының формализацияға ұшырауы;
идеологиялық плюрализмді жоққа шығаратын, жалғыз партияның идеологиясын мемлекеттік тану
адамның саяси құқықтары мен бостандықтарын шектеу, мемлекет мүддесінің жеке
заңдылықтың болмауы, яғни, биліктің партияның саяси еркін жетекшілікке ала
Басқаша айтқанда, бірпартиялық жүйе бір партияның мемлекетті, қоғамды және
Атап өту қажет, бірпартиялық саяси режим, монополист партияның өзін
Батыстық және отандық конституциялық-құқықтық және саясаттану ілімінде партиялық жүйелер
Партиялық жүйелер типологиясының «сандық» критерийінің кемшілігі, бәрінен бұрын, олардың
Осыған орай, А. Купчиковтың партиялық жүйелерді мемлекеттің саяси жүйесін
Ол партиялық жүйелерді төрт типке бөледі: 1) буржуазды-демократиялық, 2)
Аталған типологияның артықшылығы, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық аспектілерін,
Алғашқы отандық саяси партиялар пайда болғаннан кейінгі бірнеше жылдан
Еуразия сарапшылар институты өзінің әлеуметтік зерттеулерінің бірін жүргізу кезінде
Кесте №1
Партиялық жүйелердің типі
Республика бойынша
Оның ішінде
18-30 31-45 46-60 61+
Бірпартиялық
16,0
15,5
15,2
16,5
18,0
Қоспартиялық
8,9
7,3
8,6
10,7
9,8
Үшпартиялық
9,3
9,0
8,1
10,7
11,4
Төрт және одан көп
6,7
8,4
6,5
5,6
5,3
Шексіз көппартиялық
14,4
18,2
14,5
13,2
8,6
Партияларға қажеттілік жоқ 11,9
10,5
13,3
11,5
11,8
Жауап беруге қиналамын 32,8
31,1 33,8 31,8 35,1
Барлығы
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Қазақстандықтардың көпшілігі, дәлірек айтсақ, үштен бірі (32,8%) өздеріне қандай
Бірпартиялық жүйені қолдап, 16% жауап берген және негізінен бұл
Ал көппартиялық жүйені қолдағандар негізінен ең жас азаматтар болған.
18-30 жас аралығындағы репондеттердің 20% жуығы қоғамда партиялар санының
Сұрақ салынғандардың 8,9% қоспартиялылықты, 9,3% үшпартиялылықты және 6,7% төрт
Жоғарыда келтірілгендерден, қазақстандық қоғам қандай партиялық жүйе өзіне қажет
Сонымен бірге, біз тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында үлкен қолдауға ие
Әйтсе де, қазіргі сәттегі қазақстандық қоғамның саяси дамуының нәтижесі
Алайда, профессор Е.К. Кубеевтің айтуынша, елімізде өзіне тән сипаттамалары
Еуразия сарапшылар институтының жүргізген әлеуметтік зерттеулерінің нәтижесі жоғарыда келтірілген
Партиялардың дамуының ең өзекті мәселесі ретінде, респонденттердің 32,8% халықтың
Одан кейін өзектілігі бойынша респонденттер жақсы жасалынған бағдарламалардың болмауын
Қазіргі партиялар осы күнгі саяси технологияларды пайдаланып күрес жүргізуді
Кесте №2. Саяси партиялардың дамуының өзекті мәселелері
Мәселе
%
Халықтың мұқтаждықтарына толық назар аудармау 32,8
Жақсы жасалынған бағдарламалардың болмауы 24,1
Партия жетекшілерінің амбициясы 17,0
Электральды бастамасының жетекші болуы 15,0
Жастардың болмауы 14,1
Әлсіз насихаттық жұмыс 13,3
Халықпен жұмыс істеудің ескірген әдістерін пайдалану 13,2
Тек белгілі бір топтың мүддесін көздеу 11,2
Қаржының жетіспеуі 9,5
Билікке қолдау көрсетуге бағытталу 9,0
Аппараттың әлсіздігі 8,9
Сандарының аз болуы
7,1
Ал азаматтар отандық партиялардың кемшіліктері ретінде адам санының аз
Саяси партияның жоғарыда аталған өзекті мәселелері көптеген отандық партияларға
1.3.3. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың құқықтық институт ретінде қалыптасу
Соңғы жылдары жүргізілген түбірлі экономикалық және құқықтық реформалар қоғамдық
Конституциялық құқықтық ғылымда бұл құқықтық феноменнің көптеген анықтамалары бар.
В. Евдокимовтың пікірі бойынша, «Саяси партиялардың институционализациясы олардың ерекше
В. Даниленко партиялардың құқықтық институционализациясы, бұл «олардың құрылу және
Қазақстандық партияның құқықтық институционализациялануы мәселесінде, ғалым Б. Машан былай
Саяси партиялардың конституциялық-құқықтық институт ретінде қалыптасу процесіне хронологиялық зерттеу
Қазақстандық зерттеуші Мусин Қ.Қ. өзінің еңбегінде Қазақстандағы партиялардың құқықтық
Бірінші кезең. Қазақстанда саяси партиялар саяси-әлеуметтік құбылыс ретінде едәуір
Бұл кезеңге тән белгі, ол әртүрлі саяси партиялар мен
XX ғасырдың басында партиялар тек орталықта емес, сонымен бірге,
Қазақ даласында өзінің саны және ықпалы бойынша маңызды орын
Қазақстан тұрғындарының саяси санасының деңгейін жоғарылатуға Мемлекеттік Дума сайлауы
ІІ Мемлекеттік Думаға қазақтардан сайланған депутаттар, егер ертеректе кадеттерге
1917 жылғы ақпан буржуаз-демократиялық революциясы Қазақстанда саяси қозғалыстардың жаңа
1917 жылдың күзінде Қазақстанда тағы бір ұлттық-саяси ұйым -
Бұлардан басқа 1917-1919 жылдарда Қазақстан территориясында «Шуро и ислами»
Екінші кезең. (1917-1986 ж.ж.) Бұл кезең өз бастамасын 1917
Кеңестер Одағының саяси жүйесіне бірпартиялы режимнің қызметі тән болды.
Мемлекеттік өмірдегі коммунистік партияның ерекше рөлі туралы 1978 жылы
Лениндік идеяларға сәйкес, қоғамды қатал орталықтандыру арқылы басқаруды енгізу
Алайда, уақыт, мемлекет пен қоғам арасындағы байланысты жойған бірпартиялық
Үшінші кезең. (1986-1991 ж.ж.) 80-жылдардың соңы КОКП-ға саяси және
Қазақстанда бірлестіктердің құрылуына түрткі болған 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы
1989 жылдың қарашасынан 1990 жылдың наурызына дейін республикада тіркелген,
Алғашқы бұқаралық, жалпы республикадық ұйым ретінде ядролық сынақтарды тоқату
Протопартиялық құрылымдардың қалыптасуының бастауы 1990-91 жылдарға келеді. Дәл осы
Қазақстандағы көппартиялылықтың қалыптасуына конституциялық-құқықтық алғышарт жасаған 1990 жылы 25
1991 жылы 27 маусымда «Қазақ ССР-індегі қоғамдық бірлестіктер туралы»
Бұл кезеңдегі Қазақстандағы көппартиялық жүйенің даму ерекшеліктері болып, жоғарыдан
Төртінші кезең (1991-2003). 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының
1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің тоғызыншы
1994 жылдың өзінде Орталық сайлау комиссиясының деректері бойынша Жоғары
1995 жылы Қазақстан саяси жүйені одан әрі либералдандырды. Осы
Негізгі заңның 5-бабында тұңғыш рет саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесін
1. Идеологиялық және саяси әралуандылықты тану, яғни, түрлі идеологияларға
2. Саяси партиялар тәуелсіз, жеке саяси ұйымдар болып табылады.
3. Конституция барлық саяси партиялар заң алдында бірдей деп
4. Конституция саяси партиялардың ісіне мемлекет органдарының заңсыз араласуына
5. Конституция мемлекеттік органдардың функцияларын саяси партияларға жүктеуге тыйым
6. Конституция саяси партияларды мемлекеттік қаржыландыруға тыйым салады. Олар
7. Конституция мақсаты мен әрекеті еліміздің конституциялық құрылысын күшпен
8. Конституция саяси партиялардың діни негіздегі қызметіне тыйым салады.
9. Конституция Қазақстан Республикасында өзге мемлекеттердің саяси партияларының қызметіне
Жоғарыда келтірілгендерден түйетініміз Қазақстан Республикасының Конституциясы саяси партиялардың ұйымдасуы
Сондай-ақ, 1995 жылғы Конституция ережелерін Қазақстан Республикасындағы «Қоғамдық бірлестіктер
«Қазақстан – 2030» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында 2001 жылдың
Дәлірек айтсақ, онда көппартиялық жүйеге жағдай туғызу қажеттілігі көрсетілген,
- аяси партиялар шын мәніндегі беделге, халықтың қолдауына ие
- қазіргі саяси партиялар мен олардың парламенттік фракциялары қоғамның
- партиялар қоғамдық пікірді дауыс беру жолымен білдіруге жағдай
- мемлекеттегі көппартиялылықтың өмір сүруі, азаматтардың саясатқа қатысуына мол
Парламенттегі партиялық фракциялардың рөлін арттыру үшін, Парламенттегі партиялық фракциялардың
2002 жылдың 15 шілдедегі жаңа «Саяси партиялар туралы» Қазақстан
Партияларға жаңа заңның талаптарына байланысты қайта тіркеуден өту ұсынылды.
Егер 2002 жылдың маусымында Қазақстанда «Қазақстанның Халық Конгресі» партиясы,
Келесі 4 партияға, яғни, «Алаш» ұлттық партиясына, Орыс партиясына,
Еңбектің республикалық саяси партиясы мен Халықтық-кооперативтік партиясы «Отан» республикалық
Қалған 6 партия, яғни, «Қазақстанның Халық Конгресі» партиясы, Социалистік
Саяси процестердің дамуына байланысты елімізде тағы бірнеше әртүрлі бағыттағы
Кесте №3. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде тіркелген партиялар тізімі
Партия атауы
Куәлік нөмірі мен тіркелу мерзімі
Жетекшінің аты-жөні
Мүшелер саны
Тіркелген филиалдары жайлы мәлімет
1 « Ақ жол » Қазақстанның демократиялық партиясы №580р
12.12.2002ж.
Бәйменов Әлихан Мұхамедияұы
57406*
барлық облыстарда
2 Қазақстанның азаматтық партиясы №15р
10.01.2003ж Перуашев Азат Тұрлыбекұлы 63458* барлық облыстарда
3 «Отан» республикалық саяси партиясы
№14р
10.01.2003ж
Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы 111123*
барлық облыстарда
4 Қазақстанның аграрлық партиясы
№97р
06.03.2003ж
Мадинов Ромин Ризович
52567*
барлық облыстарда
5
Қазақстанның патриоттар партиясы №125р
21.03.2003ж Қасымов Ғани Есенгелдіұлы 51188*
барлық облыстарда
6 Қазақстанның коммунистік партиясы
№123р
20.03.2003ж
Әбділдин Серікболсын Әбділдаұлы 52246*
барлық облыстарда
7 Қазақстанның «Ауыл» социал-демократиялық партиясы №142р
02.04.2003ж
Қалиев Ғани Әлімұлы
61043*
барлық облыстарда
8 «Руханият» саяси партиясы
№
06.10.2003ж
Жағанова Алтыншаш Қайыржанқызы
барлық облыстарда
9 «Асар» республикалық саяси партиясы
№
19.12.2003ж
Назарбаева Дариға Нұрсұлтанқызы
барлық облыстарда
10 Қазақстанның коммунистерінің халықтық партиясы №
21.06.2004ж
Косарев Владислав Борисович
барлық облыстарда
11 Қазақстанның демократиялық партиясы №
14.06.2004ж
Нәрікбаев Мақсұт Сұлтанұлы
барлық облыстарда
*- тіркелген кездегі саны
Партиялар туралы заңды реформалауға қарамастан, елдегі саяси жағдайға байланысты
Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың құқықтық институционализациялануының негізгі кезеңдерін қарастырудың
2. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың қызметінің конституциялық-құқықтық аспектілері
2.1. Саяси партиялардың құрылуының, қызметінің және тарауының құқықтық
Азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесін құрайтын маңызды саяси құқықтардың бірі болып,
Нормативтік-құқықтық актілерде бұл құқық әртүрлі аталады: одақ құру еркіндігі
1993 жылы 28 қаңтарда тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясының қабылдануы
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында да азаматтардың бірлесу еркіндігі
Қазақстан Республикасының азаматтары саяси партияларға бірлесу еркіндігі құқығына ие
Саяси партияға мүшелік, азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеуге негіз
Азаматың қай партияға жататынын көрсетуге міндетті еместігі жайлы норма
Азаматтардың саяси партияларға бірігу құқығы туралы сөз қозғай отырып,
Қазақстан Республикасы «Саяси партиялар туралы» Заңында мұндай шектеулер болмаса
Саяси партияны құруға құқылы субъектілерді анықтауға орай, азаматтық туралы
Алайда, осы мәселеге қатысты басқа да пікір бар. Мысалы,
Қазақстандық заң азаматқа тек бір ғана партияға мүше болуға
Сондай-ақ, партия туралы заң бірлесу құқығын шектейтін өзге де
Заң әскери қызметшілерге, ұлттық қауіпсіздік органының, құқық қорғау органының
Еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы болуына байланысты және мемлекетіміздегі рухани
Сөйтіп, біз жоғарыда саяси партияларға бірігу құқығының мазмұнын қарастырдық.
Саяси партиялардың құрылу және мәртебеге ие болу тәртібінің реттелуі,
Келісімсіз-ақ құрылушы тәртіп бойынша саяси партиялар мемлекеттік органдардың алдын
Алайда, атап өту керек, заңды тұлға мәртебесін алу үшін,
Сөйтіп, саяси партиялар еркін құрылады және қандай да бір
Кез келген партияның стратегиялық мақсаты, оның өмірінің мәні –
Жалпы алғанда, келісімсіз-ақ құрылу тәртібі, партияларды қалыптастырудың демократиялық нысаны
Рұқсат алуды қажет етуші тәртіпте партияны құру шарасын (құрылтай
Рұқсат алуды қажет етуші тәртіп тоталитарлы және авторитарлы жүйесі
Рұқсат алуды қажет етуші тәртіп ерекше жағдайға байланысты, уақытша
Келісімсіз-ақ құрылушы және тіркеуді қажет етуші тәртіп екі белгімен
- саяси партиялар ешкімнің алдын ала рұқсатынсыз, еркін негізде
- бірақ, өкілетті мемлекеттік органда тіркелу арқылы заңды мәртебеге
Сөйтіп, бір жағынан, саяси партиялар келісімсіз-ақ құрылушы тәртібіндегідей еркін
Бұл саяси партияларды заңдастырудың әлемде кеңінен тараған тәртібі және
Атап өту қажет, бұл мәселеге Қазақстанда үлкен мән беріледі.
Қазақстан Республикасының 2002 жылдың 15 шілдесінде қабылданған «Саяси партиялар
1996 жылғы заңда, құрылтай съездін дайындау және өткізу үшін
Құрылтай съездінде (конференциясында) саяси партияны құру, оның атауын, жарғысын,
Әдетте, өзге қоғамдық бірлестіктерден ажырату үшін, заң саяси партияларға
Саяси партиялар мемлекеттік тіркеуден өтуі үшін, оның құрамында партияның
Партия мүшесінің минималды санын 50 000 адам деп белгілеу,
Бұл мәселе сондай-ақ, кейбір партиялардың корпоративті негізде құрылуымен де
Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігімен, ал
Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу үшін мына құжаттар тапсырылады:
1. тіркеуші орган белгілеген нысан бойынша өтініш;
2. саяси партияның басшысы қол қойған саяси партияның екі
3. саяси партияның құрылтай съезінің (конференциясының) хаттамасы ;
4. саяси партия мүшелерінің тізімі;
5. заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алымның төленгені
Аталған құжаттардың ішіндегі ең маңыздылары болып жарғы және бағдарлама
Егер бұрынғы заңда жарғының құрылымы туралы ештеңе айтылмаса, 2002
1. саяси партияның атауы, мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ рәмізінің
2. саяси партияның орталық аппаратының орналасқан жері;
3. саяси партияға мүше болудың және мүшеліктен шығып қалудың
4. саяси партия мүшелерін есепке алу тәртібі;
5. саяси партияны, оның құрылымдық бөлімшелерін (филиалдары мен өкілдіктері)
6. саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен
7. саяси партияның жарғысына және оның бағдарламасына өзгерістер мен
8. депутаттыққа және мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі
9. бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша саяси партия
10. саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің ақшаны және
Партия бағдарламасының жарғыдан ерекшелігі, оның мазмұнын реттейтін нормалардың болмауында.
Заң талаптарына сәйкес істелінген саяси партия мүшелерінің тізімі, саяси
Егер партия немесе оның филиалдарын мемлекеттік тіркеуден бас тартылған
Заң, сондай-ақ саяси партияның қызметін тоқтата тұру мүмкіндігін де
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын бұзған;
2. Саяси партияның жарғысына қайшы келетін қызметті үнемі жүзеге
3. Саяси партия басшыларының Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп
Алайда, тоқтата тұру, әлемдік тәжірибеде тарала қоймаған құбылыс. Бірақ,
Саяси партияны тарату оны тоқтатып қоюға қарағанда, әлдеқайда күрделі
Саяси партиялар өз қызметін ерікті түрде екі жағдайда тоқтатады:
1) өзінің жоғары органының шешімі бойынша;
2) аймақтардың кемінде жартысының өкілі болып табылатын мүшелерінің кемінде
Саяси партияларды мәжбүрлі тарату мемлекет бастамасы негізінде, тек сот
Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы саяси партиялардың ұйымдастыру, қызмет
2.2. Саяси партиялардың сайлау процесіне қатысуын құқықтық реттеу
Сайлау институты демократиялық, құқықтық мемлекет қалыптастыру жағдайында халық билігін
Демократиялық мемлекеттердегі саяси партиялар мен олардың кандидаттарының сайлауға қатысуының
мүмкіндіктер теңдігі – барлық кандидаттарға сайлауға, теле-радио уақытқа және
мемлекеттік аппараттың бейтараптығы – атқарушы органдардың сайлау алдындағы күреске
Бұл қағидаларды Қазақстанда жүзеге асыру сөз жоқ, елімізде демократиялық
Отандық саяси партиялардың сайлауға қатысуының құқықтық аспектілеріне назар аударатын
Саяси партиялар туралы заң нормативтік тәртіппен, олардың Президенттікке, Парламент
Сайлау процесінің маңызды сатысы болып, ол саяси партиялардың кандидаттарды
«Сайлау туралы» Конституциялық Заңның 55-бабының 3-бөлігіне сәйкес, Президенттікке кандидаттарды
Қоғамдық бірлестіктердің Парламент Мәжілісі депутаттығына кандидаттарды ұсынуы Президенттікке кандидаттарды
1999 жылғы 6 көкектегі Конституциялық заңға сәйкес сайлау туралы
Партиялық тізімдегі тұлғаларды орналастыру тәртібін партия дербес белгілейді және
Жалпы алғанда, әртүрлі сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға кандидаттарды ұсыну сатысы
Президенттікке, Мәжіліс және Сенат депутаттығына кандидаттарды ұсынғаннан кейін, оларды
1) саяси партияның жоғары органы отырысының осы саяси партияның
2) азаматтың өзін ұсынған саяси партиядан осы сайлау округі
3) кандидат туралы өмірбаяндық деректер;
4) кандидаттың сайлау жарнасын енгізгенін растайтын құжат;
5) кандидаттың өзін ұсынған саяси партияның мүшесі екендігін растайтын
6) психикалық денсаулық жағдайы туралы медициналық анықтама.
Аумақтық сайлау комиссиясы кандидаттың заңға сәйкестігін тексеріп, ол туралы
Осыған ұқсас әрекеттерді, Орталық сайлау комиссиясы да біртұтас жалпыұлттық
Партиялық тізімдерді ресми тіркеу аяқталған соң бірыңғай жалпыұлттық сайлау
Аталған ереженің 1-бөліміне сәйкес жеребе ОСК-ның отырысында, партиялық тізім
Президенттікке, Мәжіліс және Сенат депутаттығына кандидаттарды тіркеген сәттен, сайлаушылар
Насихат жұмыстары өзінің маңыздылығына қарамастан, ең аз құқықтық реттеуге
Мысалы, «Сайлау туралы» Заңның 27-бабына сәйкес, сайлауалды насихат:
- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы;
- жариялы түрдегі сайлауалды шараларын, кандидаттардың, олардың сенімді өкілдерінің,
- баспа, аудиовизуалды және өзге де насихатту материалдарды шығару
Атап өту қажет, мемлекет қоғамдық бірлестіктерге (саяси партияларға) белгілі
Тиісті сайлау комиссиясы сайлауалды шараларды өткізу үшін бір мандатты
Плакаттар, үнпарақтар, лозунгтер және өзге де насихаттық баспа табақтарын
Насихат материалдарын кез келген үй-жай, ғимарат және өзге де
Жоғарыда аталған жеңілдіктер, саяси партиялардың Президент, жоғары және жергілікті
Кандидаттардың сайлауалды бағдарламаларына белгілі бір талаптар қойылады. Яғни, онда
Кандидаттардың еркі бойынша азаматтардың бастамашыл тобы құрылуы мүмкін. Оның
Сайлау процесінің келесі бір маңызды сатысы дауыс беру болып
Дауыс беру бір күн бойы жергілікті уақыт бойынша таңғы
Сайлау учаскесіне келген сайлаушы сайлау комиссиясының мүшесіне жеке басын
Сайлау уақытында әрбір учаскеде қоғамдық бірлестіктер мен саяси партиялардың
Алайда, аталған құқықтар дауыс беру процесіне тиіміді бақылауды қамтамсыз
Сайлау процесінің қорытынды бөлімі болып дауыстарды санау және сайлау
Сондай-ақ, дауыс беру қорытындысы, қолданылатын сайлау жүйесіне де тығыз
Қазіргі күні әлемде сайлау жүйесінің екі түрі бар –
Қарастырылып отырған қос жүйе де өзінің артықшылықтары мен кемшіліктеріне
Пропорционалды жүйенің артықшылығы оның әділеттілігінде, яғни, әртүрлі саяси партиялардың
Жоғарыда келтірілгендерді есептей отырып, Парламент Мәжілісіне сайлау кезінде Қазақстан
Атап өту қажет, сайлау жүйесінің пропорционалды түрін енгізу,
Кейбір ғалымдар партиялық тізім үшін Парламентте қосымша он орынның
Ал басқалары пропорционалды жүйе бойынша беріліп отырған мандаттар саны,
Осы жерде С. Самалдыкованың ұсынысын ескеру қажет сияқты. Оның
Біздің пікірімізше, бұл ұсыныс Қазақстандағы барлық партиялардың мүдделерін білдіреді
Сондай-ақ, маңызды мәселе болып депутаттық мандатты пропорционалды бөлу үшін
Атап өту керек, шетел тәжірибесінде бұл кедергі әлдеқайда төмен
Шетелдік тәжірибені ескере отырып, мен қазақстандық зерттеуші Мусин К.Қ.
Қорытындылай келгенде, сайлаудағы саяси партиялардың құқық субъектілігін кеңейте түсуге
Сайлау заңына енгізілуі тиіс бұл өзгертулер мен толықтырулар тұрақтандырғыш
2.3. Саяси партиялардың қаржылық қызметін құқықтық реттеу
Саяси партияларды құқықтық институционализациялаудың негізгі элементтерінің бірі болып, олардың
Ресейлік зерттеуші Юдин Ю.: «Ақша мен саясаттың өзара байланысы
Баглай М. саяси партиялардың қаржылық қызметін заңдық тұрғыдан реттеу
Саяси партиялардың қызметінің мұндай криминалдануы жалпы алғанда демократияның және
Саяси партиялардың қызметінің қаржылық қырларын құқықтық реттеу және оны
Қазіргі жағдайда, партияны қаржыландыру сұрақтарын реттейтін нормалардың қалыптасуы маңызды
Саяси партиялар туралы заң бұл мәселеге ерекше мән береді.
Алғашқы екі қайнар көз саяси партиялардың жеке қаражаттары санатына
Ал, саяси партиялардың кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірісі біршама өзгешелеу
Партияларға кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға рұқсат беру, біздің еліміздегі
Қазақстандық саяси партиялар өзге де заңды тұлғалар сияқты меншік
Саяси партияның және оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктері)
Жоғарыда келтірілгендерден байқайтынымыз, партиялардың кәсіпкерлік қызметін реттеу жалпы сипатқа
Саяси партиялардың қаржылық қайнар көздерің ішінде жекелей қаржыландыру ерекше
Әлемдік тәжірибе жекелей қаржыландыруды қайнар көзіне және көлеміне байланысты
Қаржыландырудың тыйым салынған түріне шетелден қаржыландыру жатады. Мысалы, қазақстандық
Отандық құқықтық ғылымда осыған байланысты біртекті көзқарас жоқ. Мысалы,
Отандық саяси партиялар діни бірлестіктер мен қайырымдылық ұйымдарынанан қаржы
Иесі көрсетілмеген қайырмалдық жасауға тыйым салу, партияларды қаржылық бақылаудың
Сондай-ақ отандық заң, қайырмалдық көлемінің шегін белгілемеген. Мысалы, француздық
Қазіргі күндегі саяси партиялар туралы шетелдік заңнамалардың дамуына негіз
Атап өту керек, бұл норма Конституциялық Кеңестің қарауында талқыланған
Қазақстандағы саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан бас тарту әлемдік тәжірибедегі
Мысалы, Сман А., егер шет мемлекеттің тәжірибесіне жүгініп, бұл
Ю. Булуктаевтің пікірі бойынша мемлекеттік қаржыландыру кезінде партияның мемлекетке
Алайда, көптеген ғалымдар партияларды мемлекеттің қаржыландыруын позитивті тұрғыдан бағалайды.
Біздің ойымызша, мемлекеттің көрсететін көмегін, саяси партияларға өз функцияларын
Егер мемлекет саяси партиялардың өз фукцияларын жүзеге асыруына көмектесу
Алайда, бұл мәселені өте абайлап шешу қажет. Қаржылық қолдау
Қазіргі күні мемлекеттік қаржыландырудың үш модельін атап өтуге болады:
«Бірінші модельде – тек Парламентте орын алған партиялар ғана
Екінші модельге сәйкес, мұнда да тек Парламентте орын алған
Жоғарыда қарастырылған модельдер кез келген сайлау жүйесінде ең беделді
Үшінші модель кезінде, сайлауға қатысқан және белгілі бір талаптарды
Мемлекеттік қаржыландырудың бұл моделі өзінің мақсаттарына сай келеді. Ол
Жоғарыда келтірілгендерді қорытындылай келе қазақстандық партиялық жүйені тоқырауға ұшыратып
Осының нәтижесінде мемлекеттік қаржыландырудың субъектілері болып, бір мандатты округтен
Саяси партиялардың қаржылық бастауларының және шығындарының әралуандылығы, олардың қаржылық
Осыған орай, саяси партиялардың салық органдарына өздерінің қаржылық қызметі
Қазақстан Республикасның қазіргі заңы, әзірге сайлауда қолданылатын арнайы қаржылық
Сайлауалды насихаттарын жүргізу үшін саяси партиялар мемлекеттік тіркеуге жататын
Сайлау қорын құрайтын ақша қаражаттары партиялық тізімді тіркеген тиісті
Саяси партия өзінің сайлау қорына түскен қаржының және оның
Арнайы уақытша есеп-шот бойынша жүргізілетін қаржылық операциялар сайлаудың алдындағы
Сайлау нәтижесін қорытындылағаннан кейін бес күннен кешіктермей, саяси партиялар
Егер ақша қаражаттары сайлау кампаниясына толық жұмсалмаған болса, олардың
Сөйтіп, сайлау қорларындағы ақша қаражаттарына бақылауды тиісті сайлау комиссиялары
Саяси партиялардан бір мандатты сайлау округі бойынша түсетін кандидаттарды
Жоғарыда келтірілгендерден түйетініміз, сайлау кезінде партияларға қаржылық бақылау жүргізу
Алайда, партия қызметі тек сайлауға қатысумен шектелмейді. Партия қызметінің
Саяси партиялардың қаржылық аспектілерін қарастырудың нәтижесін қорыта келе, көрсетілген
Қорытынды
Демократиялық бастауларға негізделген саяси жүйенің тиімді жұмысы, саяси партиялардың
Партиялар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін анықтау, негіздеу және білдіруді
Кез келген ғылыми зерттеу қандай да бір құбылысты, өзі
Саяси партиялардың қазіргі күнгі анықтамасы да әртүрлі. Қазақстан Республикасының
Саяси партиялардың конституциялық құқықтық мәртебесін зерттеу барысында аталған институттың
1. аталған институттың, яғни саяси партияның құқықтық мәртебесін зерттеу
2. партиялардың құқықтық мәртебесі оны құрайтын арнайы құқықтық нормалардың
3. партиялардың құқықтық мәртебесін біз конституциялық құқықтың ұжымдық субъектілерінің
4. саяси партиялар институтының іргетасы болып партиялардың жағдайы мен
Сонымен, партиялардың конституциялық құқықтық мәртебесі конституциялық құқықтың жеке бір
Осыған орай, бітіру жұмысында республиканың егемендік алу кезеңіндегі
Бітіру жұмысында саяси партиялардың Қазақстанда құқықтық институт ретінде қалыптасуының
Бітіру жұмысының екінші бөлімінде саяси партиялардың ұйымдасуы мен қызметінің
Қазақстан саяси партиялардың құрылу еркіндігін құқықтық реттеуді жүзеге асыра
Сондай-ақ ғылыми еңбекте саяси партияларды заңдастыру процедурасына да тиісті
Партия қызметін мәжбүрлеп тоқтатудың бітіру жұмысында қарастырылған негіздері партияның
Бітіру жұмысында демократиялық және құқықтық мемлекет қалыптастыру жағдайындағы сайлау
Парламент Мәжілісі сайлауына мажоритарлық жүйе бойынша партиялармен қатар саяси
Саяси партиялар бақылаушыларының құқықтық мәртебесі бүгінгі күні сайлау учаскесіндегі
Саяси партиялардың Парламент Мәжілісі депутаттығына өз кандидаттарын партиялық тізім
Мәжілістегі партиялық өкілдіктің кеңеюіне қатысты маңызды мәселе болып депутаттық
Саяси партиялардың қаржылық қызметі институтына диссертацияда жан-жақты көңіл бөлінді.
Қорыта келгенде, республикадағы саяси партиялардың институционализациялану процесі әлі аяқталған
Саяси партиялар институтын мұқият құқықтық регламенттеу олардың мүддесіне нұқсан
Сондықтан да, сіздер мен біздердің міндетіміз Елбасымыз
Н. Ә. Назарбаев атап өткендей: « ... халықтың қолдауына
Пайдаланылған қайнар көздердің тізімі:
Дж. Брайтс. Американская республика. М. 1980, 2 б. 267-бет
E.E. Schattschneіder, Party govermment (New York: Rіnnnehart, 1942), p.
Федералист. Политическое эссе. А. Гамильтон, Дж. Мэдисон, Дж. Джей.
Конституционое право зарубежных стран. Учебник. Под. Ред. М.В. Баглая.
Н.К. Кисовская. Партий и преспективы демократизаций в Россий. Политияескме
В. Комарова. Формы непосредственной демократий в Россий. Учебное пособие.
К.Г. Холодковский. Партий: кризис или закат? Политические институты на
М. Доган. Падение традиционных ценностив Западной Европе: Религия, государство,
А. Кулик. Политическое партий постсоветской Россий: опора демократии иликостиль
Аристотель. Сочинения: в 4 т. Т.1. М., 1975. 367-бет
А.С. Автономов. Основные проблемы формирования партийной системы в Россий.
С.А. Авакьян. Политический плюрализм и общественные объединения в Российской
С.А. Боголюбов. Развитие законодательства о партиях в Россий. Право
С.Е. Засловский. Институционализация многопартийности в современной Россий: Генезис, механизмы,
В.Н. Краснов. Система многопартийности в современной Россий. М., 1995
В.В. Лапаева. Право и многопартийность в современной Россий. М.,
Ю.А. Юдин. Политические партии и право в современном государстве.
L. Rіcknell. Statsskіck. Hur vart ststsskіck fundgerar. Stockholm. 1975,
Сборник конституций буржуазных стран. Киев, 1981, 46-бет.
Л.Д. Воеводин. Юридический статус личности в Россий. М., 1997.
Баглай М.В. Конституционное право РФ. Учебник. М., 1998. 158-бет
Конституционное право. Под. ред. А.Е. Козлова. М., 1997. 57-бет
О.С. Иоффе, М.Д. Шагородский. Вопросы теории права. М., 1962.
А.Б. Венгеров. Теория государство и права. Часть 2. Теория
В.Н. Хропанюк. Теория государства и права. Уч. Пособие. М.,
Н.И. Матузова, А.В. Малько. Теория государства и права. М.,
С.С. Алексеев. Общая теория права. М., 1994. 192-бет.
Мысалға, кейбір жағдайларда партиялар әкімшілік, халықаралық және өзге құқық
К. Дегенхарт. Государственное право. Гейдельберг. 1997, 27-бет.
30. Кубеев Е.К. Конституционной строй РК. Караганда. 1998. 271-бет.
31. Назарбаев Н.Ә. Ел Президентінің «Отан» РСП ІV кезектен
32. Бэкон Ф. Сочинения в 2-х томах. М., 1978.
33. Монтеське Ш.А. Рамышления о причинах величмя и падения
34. Бекназар-Юзбашев Т.Б. Партии в буржуазных политико-правовых учениях. М.,
35. Франклин Б. Изранные произведения. М., 1956. 582-бет
36. Евдакимов В.Б. Партии в политической системе буржуазного общества.
37. Малая энциклопедия конституционного права. Баглай М.В., Туманов В.А.
38. Топорина Т.В. Партии и партийные системы современности. Астана.
39. Қазақстан Республикасының Заңы «Саяси партиялар» туралы. 07.
40. «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 02.07.1996. ҚР
41. Рябов В.В. Хаванов Е.И. Общественный интерес, общественне движения
42. Марченко М.Н., Фаркушин М.Х. Буржуазные политические партии. М.,
43. Бандаурин А.П., Власов В.Н., Сорока М.В., Усенко В.А.
44. Булатова А.Н., Исмагамбетова З.Н. Политология. Алматы. 2000. 140-бет
45. Нысанбаев Ә.Н. Политолгия. Алматы. 1998. 171-бет
46. Мусин Қ.Қ. Вопросы правовой институционализаций политических партии в
47. Ильинский И.П., Мишин А.А., Эитин Л.М. Политические системы
48. Советский энциклопедический словарь. М. 1979. 1225 бет.
49. Энтин Л. М. Партийные системы и их роль
50. Партии и выборы в капиталистическом государстве. Отв. ред.
51. Токмаков К. К. Право граждан на обьединение в
52. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. В 4-х томах.
53. Купчиков А. Т. Политические партии и партийные системы.
54. Политические партии Казахстана: региональный аспект. Астана. 2001. 15
55. Даниленко В. Н. Политические партии и буржуазное государство.
56. Машан Б. Конституционно-правовое регулирование организации и деятельности политических
57. Любин В.П. Становление партийной системы в современной России/
58. Қазақстан тарихы: көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы.
59. Аяганов Б. Многопартийность: исторические параллели/ Мысль. 1994. №3.
60. Краснов Ю. К., Кривогуз И. М., Неминущий В.
61. Қазақ ССР-і Конституциясы. 1978. Алматы.
62. Арые Е. М., Абен Е. М., Галямова Д.
63. Чеботарев А. Особенности партийного строительства в РК. Саясат.
64. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация. 1990. 10.
65. «Қазақ ССР-індегі қоғамдық бірлестіктер туралы» Заң. 1991.06.27. Ведомости
66. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заң. Ведомости
67. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995. Алматы.
68. Сапаргалиев Г. Конституционное право Республики Казахстан. Алматы. 1998.
69. «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын жүзеге асыру
70. РКФСР-дің 1918 жылғы Конституциясы. М., СУ 1918. №15.
71. 1966 жылдың 16 желтоқсанында Бас Ассамблеяның 2200 А(XXІ)
72. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы. Алматы. 1993.
73. Сагиндикова А.Н. Конституционное право РК. Алматы. 1999.
74. Политический плюрализм. История и современные проблемы. Под ред.
75. Основы теорий политической системы. Отв. ред. Ю.А. Тихомиров
76. Чеботарев А. Что даст новый закон «О политических
77. Заславкий С. Закон о политических партиях принят. Что
78. Орталық сайлау комиссиясының қаулысы: Жинақ. Астана. 1999. 75-бет.
79. Телебаев Г.Т., Коновалов С.А. Партийное строительство в Казахстане
80. Самалдыкова З. Формирование палат Парламенте РК. Фемида. 2000.
81. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің «ҚР Конституциясының 5-бабының 2-бөлігін
82. Сман А. Политичкские права граждан РК: их состояние
83. Булуктаев Ю. Быть ли партийной реформе? Континент. 2002.
84. Дьяченко С.А. Партия как субъект политического процеса в
85. Мулдабаев Т. Совеошенствование партийного законодательства. Саясат. 2002. №6.
86. Аммельер М. Парламент. М., 1967. 179-бет.
87. Конституция стран СНГ. Составитель Булуктаев Ю. Алматы. 1999
88. «ҚР Парламенті мен оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан
89. Лаврентьев А. Теоретические и практические аспекты формирования в
90. Аубекеров С.Х. Правовая регламентация парламентской деятельности политических партии
91. Кенжалиев З. «Коституция және қоғамдық сана» // Егеменді
92. Кенжалиев З. Конституция и конституционно-правовые акты Казахстана в
93. Кенжалиев З. ҚР Конституциясы және құқықтық саясат тұжырымдамасының
94. Кенжалиев З. Развитие конституционного законодательства в РК: учебное
1
71