МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ". з
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1. Биогеография ғылымының қысқаша даму тарихы
1.2."Топырақ биогеография" ғылыми саласының даму тарихы
І.З.Қазақстандағы топырақ биогеографиясының
қалыптасу мүмкіндіктері
1.4.ТМД елдеріндегі биіктік белдеулердің топырақ микроағзалары
мен мезофауналарының зерттелу жағдайлары
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
2.1. ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ
2.1.1. Іле Алатауының терістік беткейінің геологиялық қүрылымы
мен геоморфологиялық сипаттамасы
Іле Алатауының терістік беткейінің климаттық жағдайлары
Іле Алатауының терістік беткейінің гидрологиялық жағдайлары
2.1.4. Іле Алатауының терістік беткейінің
заңдылықтары
2.1.5. Іле Алатауының терістік беткейінің өсімдіктері мен жануарлары
2.2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
3. ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ БИІКТІК БЕЛДЕУЛЕРШДЕГІ ТОПЫРАҚТАРДЫҢ БИОГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1. Іле
3.1.1. Сапрофитті және
зоналарындағы сандық және сапалық таралулары
3.1.2. Актиномицеттер мен микроскоптық саңырауқүлақтардың топырақ
зоналарындағы сандық және сапалық таралулары
3.2.1. Биіктік белдеулердегі
таралулары
3.2.2. Топырақтардың мезофауналық индикациясы мен диагностикасы
Түжырымдық-қорытындылар
Пайдаланылған әдебиеттер
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. ВИОГЕОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚЫСҚАША ДАМУ
ТАРИХЫ
Алғашқы қауымдық қүрылыс кезінде де адамдарға қандай өсімдіктер жеуге
Пайдалы өсімдіктер мен жануарлардың географиясы мен экологиясы туралы мәліметтер
Биогеография ғылымы пайда болғанға дейінгі даму кезеңі - ерте
«Ботаника ғылымының атасы» деп «Өсімдіктер туралы зерттеулер» атты 9
Жаңа эраның шебінде грек мәдениетінің мүрагері болған ежелгі Римнің
«Жаратылыстану тарихы» деген ғылыми еңбегі біздің заманымызға дейін жетті.
Орта ғасырлық Европаға ерте кездегі географиялық және биогеографиялық мәліметтер
Үндістанға баратын теңіз жолын іздеу, жаңа материктер мен аралдардың
Жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтерді картаға түсіру үшін ең
Үлы географиялық ашылулар дәуірі. Үлы географиялық ашылулар дәуірі көптеген
XVII ғ. өзінде біріншіден олардың географиялық орнына байланысты болатын
Биогеографияның ғылым ретінде қалыптасуы. XVIII ғ. дейін табиғаттануда жинақталған
Дарвинизм және биогеография. 1859 жылы жаратылыстану ғылымдарының бүкіл кешенінің
ботаникалық география мен зоогеографияның жылдам дамуымен сипатталды. Жер шары
XX ғасырдағы биогеография. Табиғат зоналары туралы ілімге арналған В.В.Докучаевтың
XX ғ. соңғы он жылдығында биогеографиялық зерттеулерде ғарыштық түсірулер
1.2. «ТОПЫРАҚ БИОГЕОГРАФИЯ» ҒЫЛЫМИ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Қазіргі топырақтану сияқты күшті ғылым саласы бүдан 100 жыл
1903жж) еңбектерінде, өзінің
Мәскеудегі Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық академиясында В.Р.Вильямс биологиялық топырақтану
XIX ғ. ең аяғында ағзаларды өсіру әдістерін және олардың
Топырақтың беткі қабатындағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы көп жағдайда 100
Осындай барлық ерекшеліктер топырақты су мен қүрлық арасындағы өтпелі
Омыртқасыздардың жекелеген көлемдегі топтарына топырақта тіршілік етудің белгілі бір
Әрине, әрбір көлемдегі ағзалардың топтарының биогеографиясы айтарлықтай ерешеленеді, ал
Қазіргі кезде тек топырақты мекендейтін ағзалар үшін мкробиологияда, микологияда,
Топырақ экожүйесі - қүрлықтағы ежелгі жүйе. Оған бірінші болып
Топырақтың сулы фазасындағы балдырлы-саңырауқүлақты «маты» және микроағзалардың бірлестіктері, силур
Топырақ - температурасы, ылғалдылығы, жарықтылығы, минералды, органикалық және механикалық
Топырақ биотасы осы аталған факторлардың әсерімен түзіліп, дамып қалыптасады.
Қүрлыққа алғаш қоныстанған споралы өсімдіктердің қүйрық аяқтылармен тығыз байланысына
қоректенуін, сондай-ақ олардың әртүрлі климаттық жағдайларда кең таралуын атап
Топырақ экожүйесінің ерекшелігі - топырақтағы жануарлардың органикалық субстратты, әсіресе
Осындай қателіктер топырақтың трофологиясын, детритті қоректік тізбектердің жүмыс істеу
сүрақтарға жауап бере алмайды. Бүл мәселені шешпей топырақ экожүйесінің
Ресейдің европалық бөлігінің орталық белдеуінде таралған топырақтарда жауын қүрттарының
В.А.Догелден кейін топырақты мекендейтін ағзаларды көлемі бойынша нанофаунаға (0,1
Топырақты мекендейтін жануарлардың әдеттен тыс әртүрлілігінің себептерін талқылай келе
Кейбір еңбектерде топырақтағы ағзалардың биологиялық әртүрлігіне шолу жасалған 151.
топырақтың аймақтық биотасы өзінің қалыптасуының тарихи дамуы бойынша да
Бүл биоәртүрлілік бірінші кезекте олардың тіршілік ортасын қорғауды қажет
Ресейде Қызыл кітапқа жауын қүрттардың 5 түрі, Халықаралық қызыл
Топырақтағы суды мекендейтін өте үсақ микроағзалар, қарапайымдылар, коловраткилер, тихоходкилер,
. Сондықтан мезофауна үшін М.С. Гиляров анық тауып, бөліп
Топырақ мезофаунасының ареалдарының алғашқы картасы 1996-2001 жж.
қызметкерлері қүрастырып, басылып шығарылды. Ол қазіргі уақытта биогеография ғылымы
М.С.Гильяров 1939-1965 жж. топырақтың кез-келген типін мекендейтін жануарлардың қүрылымы
Сонымен қатар зерттеулер көрсеткендей топырақтағы жануарлар түрлерінің көптеген ареалдары
Топырақтағы ағзалар - аралдық биотаның қалыптасуының жолдары мен заңдылықтарын
Үлгілі бірлестіктер ретінде колониялы түрлермен қүрылған (бактериялар, саңырауқүлақтар, энхитреидтер,
Солтүстік Европада мүз басу дәуірінде рефугиумдардың жергілікті таралуы аралдық
Провинциялар мен округтардың биогеографиялық шекараларын екі
жағдай: қазіргі топырақ климаты мен тарихи өткен кезеңдері анықтайды.
Ылғалдылық, температура, аязсыз кезеңнің үзақтығы, топырақтың қысқы
тоңдану дәрежесі және т.б. топырақ биотасының қалыптасуына әсер етеді,
бүған Ресей территориясында 1913 жылы алғаш рет М.Михаэльсон көңіл
аударып, топырақтың фауналық жүтаңдығын мүз басу кезеңімен және қатаң
қысқы жағдайлармен түсіндірді. Топырақ биотасының қазіргі ғаламдық
өзгеруі туралы айтқанда, зерттеушілер бірінші кезекте биогенді элементтердің
циклінің, әсіресе топырақ экожүйесіндегі азоттың климаттық негізделуімен
қарастырады. Мүнда азоттың циклі арнаулы бактериялармен және көк жасыл
балдырлармен реттеледі, одан ары циклға арадағы ағзалар арқылы
бактериялардың, саңырауқүлақтарды, қарапайымдылардың,
омыртқасыздардың әртүрлі топтары қатысады. Алайда барлық зерттелген үш экожүйеде
Топырақ экожүйесінің тарихи өткен кезеңдерімен көп жағдайда биотаның биоәртүрлігі
Сондықтан қазіргі кезде фаунаны, микрофлораны жергіліктіден, «нүктелік» зерттеу үшін,
және олардың географиялық таралуын, ареалын збрггеуді, «удандастыруды талдайтын мәліметтер
Жоғарыда келтірілген деректер қазіргі уақыттағы биогеография, топырақтану және экология
1.3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТОПЫРАҚ
БИОГЕОГРАФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ
МҮМКШДІКТЕРІ
В.И. Вернадскийдің анықтамасы бойынша, топырақ - бүкіл қүрлықты (мүздықтар
ғылымының қалыптасу тарГОШН орыс ғалымы А.Г. ВорОШВ
XVI ғасырдың алғашқы кезеңіне дейінгі үзінді мәліметтердің кездесу кезеңі.
XVI ғ. басы мен XVIII ғ. аяғына дейінгі
аңыздары басым болған флоралық және фауналық мәліметтердің жиналу
кезеңі.
XVIII ғ. аяғымен XIX ғ. ортасына дейінгі "апаттар теориясы"
ботаникалық және зоогеографиялық жүмыстардың жүргізілу кезеңі.
XIX ғ. екінші жартысында Ч. Дарвиннің эволюция теориясы негізінде
Биоценологияның қалыптасуы және ботаникалық-
географиялық, зоогеографиялық, бастапқы экологиялық зерттеулердің даму
кезеңі.
XX ғ. ортасына дейінгі биология ғылымының саласындағы ботаникалық
география мен зоогеографияның жиынтығынан биогеографияның пайда
болуы мен олардың экологиялық және тарихи бағытта дамуы, өсімдіктер
бірлестігі туралы ілімдердің қалыптасу кезеңі.
XX ғ. ортасынан бастап "диалектикалық материализм" идеясы басым
бірқатар елдердегі біртүтас биогеография ғылымының даму кезеңі /18/.
Осы тарихи шолудың ішіндегі «топырақ биогеографиясының» орнына көз жүгіртсек,
Үсынып отырған жүмыстың негізгі мақсаты, биогеографияның бір саласы болып
нақтыланды. Бүл ашылған заңдылық топырақты тек қана жансыз -геологиялық
Сонымен, қазіргі топырақтану ғылымының негізін салушы В.В. Докучаев топырақты
Ол 1886 жылы әлемде бірінші жарық көрген "Топырақтану" оқулығында
Топырақты мекендейтін ағзалардың тіршілігі ерте кезден бері белгілі болғаны
XIX ғ. топырақ микрофаунасының өкілдері: амебалар, нематодалар, кенелер, тихоходкалар,
жатса, жағымсыз әсерлерге зшгакестердщ көбеюіиш вгіспік өнімдерінің көлемінің азаюы
XIX ғ. аяғында С.Н.Виноградский мен М.Бейеринктің микроағзаларды өсіру әдістерін
1881 жылы Ч. Дарвиннің "Жауын қүрттарының іс әрекетіне байланысты
Жануарлар мен өсімдіктердің әлемде таралуларындағы ең негізгі қажеттілік -
Топырақ биотасы осы аталған факторлардың әсерімен түзіліп, дамып, қалыптасады.
XXI ғ. басында ғалымдар топырақтағы - тіршілік циклінің бөлігінің
ондағы түрақты және уақытша тіршілік ететін ағзалардың географиялық таралу
Әсіресе, Е.Н.Мишустиннің 1925 жылдан бастап жүргізген зерттеулері мен 1947
13, ТМД ЕЛДЕРШДЕГІ БИІКТІК БЕЛДЕУЛЕРДЩ
ТОПЫРАҚ МИКРОАҒЗАЛАРЫ МЕН МШОФАУНАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАҒДАЙЛАРЫ
Топырақ туралы В.В.Докучаевтың, П.А.Костычевтың, В.Р.Вильямстың ілімдерінің негізгі қағидалары тәрізді
Алагез (Арагац) тауының жекелеген топырақ типтеріндегі бактериялық флораны сипаттайтын
Кестеде биік таулы топырақтар бактериялардың және соның ішінде бациллярлы
Кесте 1- Алагез (Армения) тауларындағы әртүрлі топырақтардағы
бактериялардың мөлшері
№ п/п Зерттелген топырақтардың сипаттамасы Топырақтың мың/г. Шіріндінің мың/г.
Бактериялардың жалпы мөлшері Споралардың жалпы мөлшері Бактериялардың жалпы мөлшері
1 Альпілік зонаның топырағы, 3200 м абсолюттік биіктікте 960
2 Таудың қара топырақтары, 1700 м жуық биіктікте 5900
3 Қара-қоңыр топырақтар, 1100 м жуық абсолюттік биіктікте 4400
4 Сүр топырақтар, абсолюттік биіктігі 900 м жуық 12600
Топырақ типтерінің алмасуы кезінде түрлердің топтануын бациллярлы формалардың түрлік
Кавказдағы топырақтардың бактериялды флорасын зерттеу кезінде Е.Н.Мишустин (1947, 1948,
Арменияның аумағындағы әртүрлі зерттелген топырақтардағы бациллярлы ағзалардың түрлік және
Ресейдің Оңтүстік Европалық бөлігіндегі таулы топырақтарды сипаттайтын еңбектерге А.А.Ничипоров
Азиялық тау жүйесіндегі топырақтардағы микробтарға тек бірнеше еңбектер арналған,
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ едіСТЕРІ 2.1. ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ
Іле Алатауы шығысында Шарын өзенінен, батысында Шу өзеніне дейін
Ең биік шыңдары орталық бөлігінде орналасқан, 130 шақырым қашықтықтағы
2.1.1. ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ ТЕРІСТІК БЕТКЕЙШЩ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ МЕН ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ
Іле Алатауының қазіргі жер бедерінің вертикалды дифференциациясы эпикаледон платформасының
Жер бедерінің әлпілік типі таралған, тік беткейлі және жартасты
3000 метрден жоғары абсолюттік белгіде жатқан биік таудағы жер
2000-3000 метр абсолюттік белгіде жеке массивтер түзетін (Соғыты, Бақай,
сипатталады. Аласа таулы жер бедері 1000-2000 метр абсолютті белгіде
Бүл Орталық бөлігі Талғар тау торабы деп аталады. Іле
Батысында, Қастек өзенінің жоғарғы ағысына дейін, тау жотасының биіктігі
Шелек өзеніне дейін шығыс бөлігінде тау жотасы биіктіктері 3000
Іле Алатауының остік бөлігінде жер бетіне гнейстен, кристалды тақтатастан
Іле Алатауының биік таулы, орта таулы және аласа таулы
Аймақтың солтүстік беткейінің орталық және батыс шеттерінде аласа тауға
Аса биік шығыс бөлігінде қышқыл интрузивті жыныстар: кейінгі ордовик,
Тауаралық ойпаңдарда қүба түсімен ерекшеленетін борпылдақ неоген жыныстары кездеседі.
2.1.2. ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ ТЕРІСТІК БЕТКЕЙІНЩ КЛИМАТТЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЫ
Іле Алатауының климаттық жағдайлары өте ерекше болып табылады: егер
Іле Алатауының климаты қыста Сібір максимумына, жазда Орта Азия
Негізінен жауын-шашынды әсіресе көктем мен күзде циклондық ауа-райын қалыптастыратын
Осылармен бірге тауда жергілікті желдер қалыптасады, олар түнде таудан
Солтүстік-батыстан келетін циркуляциялық ауа массалары әсіресе көктем айларында ылғалды
Климаттың маңызды элементтерінің бірі - ауа температурасы. Іле Алатауында
аймағында жылдың ең жылы айы шілде болып табылады, мүнда
Ең төменгі орташа айлық температура барлық деңгейде қаңтар айында
Кесте 2- Ауаның орташа айлық және жылдық температурасы
(Цельсий бойынша)
Метеоста нция Теңіз деңгей інен биіктіг і I II
ДЫҚ
Шелек 605 -9,4 -5,8 3.0 п,
9 16,
4 21,6 23, 1 22, 7 16,9 9,4 1,3
Алматы (аэропор т) 674 12,
7 ю,
6 0,0 ю,
0 15,
7 19,9 22, 4 21, 4 15.1 7,6 1,8
Алматы (обсерва тория) 848 -7,4 -6,6 1,7 ю,
5 16,
-> 20,8 23, 0 22, 4 16,8 9,2 1.4
Қаскелең 900 -5,6
0,5 8,3 13, 6 17,9 20, э 19, 14,1
Малыбай 932 -5,4 -3,6 3,7 12 17, 6 22,3
Талғар 1015 -7,1 -5,5 1,5 9,5 15,
1 19,5 21, 3 20,
3 15 7,4 0,3 -4,4 7,7
Есік 1088 -6,6 -5,8 0,6 9,3 6 15, 0
Каменск платосы 1350 -3,7 -3,2 1,2 8,1 13,
6 18,2 20,
і 19.
9 14,8 7.9 2,4 -1,8 8,1
Медеу 1529 -4,3 "і -> 0,7 6,4 11,
7 15,9 18, 1 17, 6 12,8 6,5 1,8
Жоғары Горельни к 2254 -7,3 -6,5 -3,3 2,0 7,0
Үлкен Алматы көлі 2511 -9,7 -9,2 -4,8 0,3 5,4
6 6,5 1,5 -1,2 -7,8 0,8
Мыңжыл г ЗОЗё П, 11, -7,8 4,2 1,6 4,6
1
9 8
10,
КЫ
9
болып
(-20°-30°)
/ Алайда бүл жерлерде қатты аяздар (-21Г-ЗІГ) да Оолып
Тауда атмосфералық жауын-шашын біркелкі емес. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері
Кесте 3- Абсолюттік биіктік пен жауын-шашын мөлшерінің арасындағы
қатынас.
Метеостанция Теңіз
Алматы (аэропорт) 674 420
Алматы (обсерватория) 848 557
Каменск платосы 1350 779
Медеу 2529 843
Жоғарғы Горельник 2254 881
Мыңжылқы 3036 743
1500-2300 м биіктік шегі жауын-шашынның ең көп жауатын зона
шашын мөлшерінің жартысы түсетінін анықталған (42-48 %). Бүл жылы
Кесте 4- Жауын-шашынның тәуліктік мөлшері (мм) З.Д.Клыкованың мәліметтері бойынша
Метеостанция I II III IV V VI VII VII
Алматы қ. 26 33 35 45 62 74 55
Медеу 22 30 36 50 69 96 70 38
Талғар 25 18 40 36 18
2 53 29 23 58 42 39 66 182
Әрбір станциядағы тәуліктік жауын-шашынның мөлшері 70-90 мм қүрайтынын таблицадағы
Осыдан байқағандай тәуліктік және айлық жауын-шашынның ең көп мөлшері
Іле Алатауының су балансында қар жамылғысының орны ерекше. Жазықта
шашынмен түман, найзағай және т.б. қауіпті қүбылыстар байланысты. Тауда
Сондықтан Іле Алатауының климаты тіпті аз қашықтықтың өзінде де
Төменде климатқа жыл маусымдары бойынша сипаттама берілген:
Қысы - қоңыржай жылы, ауаның орташа маусымдық температурасы 5°-8°
Жазы - ыстық, орташа маусымдық температурасы 21°-22° С. Жылы
Күз - жылы әрі қүрғақ, орташа маусымдық температурасы 7,7°-8,6°
5-кесте Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі ландшафттык зоналар мен белдеулер
Метеостанциялар Абсолюттік Зона,
Орташа айлық температура, С
биіктігі, м белдеу
жауын-шашын, мм
I II III IV V VI VII VIII IX
Орталық бөлігі , биік таулы шалғынды және шалғынды-далалы (И)
Мыңжылқы 3017 п, -11,9 -11,3 -7,8 -3,2 1,9 4,6
17 17 43 82 158
2 127 110
50 40 30 21
Ү. Алматы көлі 2511 ІЬ -9,7 17 -9,5 20
49 01
79 142 7О5 10,5 92 10,5 63 б^
51 1,3 39 -3,2 36 -7,7 27 01
720
Таулы орманды-шалғынды-далалы (III)
Ж. Горельник 2272 ІІІі -7,2 -6,5
25 -13 66 Ш 120 200 10 6 130
51 2Л
47 -Ц. 53 -б^ 31 886
26
Медеу 1713 Ші -4,3 -11 01 6_А 11, 15,
28 30 79 129 7 183 9 116 64
Таулы және тау етегіндегі далалы (IV)
Есік 1088 IV! -6,6
22 -5^8 30 06 63 81 0 95 4
35 45 06
53 -5,0 39 22 594
Талғар 1015 IV, -2А -5^5 1А 90~ 15, 19,
20 25 63
1 115 8
79 41 25 37 35 44 32 570
Алматы 825 IV, -14
12 10,4 16, 20, 23,0 22,3 16.8 48~ 1А
обсерваториясы
27 28 59 90 6 90 7 59 36
46 31 560
Қаскелең 1000 IV, -5,6 -4£ ОІ 8,3 13, Үһ
17 23 51 80 6 98 9 66 34
Тау етегіндегі сүр топырақты (VI)
Іле т.жол ст. 450 VI, -11,2 -8,0 2Л 11,5
05 -7,7
\г еі О'£1 £1 і 6 ое 81 и
2.1.3. ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ ТЕРІСТІК БЕТКЕЙШЩ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
Өзен торларының қалыптасуына атмосфералық жауын-шашынның мөлшері мен ерекшелігі тікелей
Іле Алатауының гидрографиялық торы негізінен Іле өзенінің алабына жатады.
Іле Алатауындағы барлық өзен торларының орналасу жағдайы мен толысу
Биік таулы мүздықты өзендер - оған, Шелек, Түрген, Талғар,
Үлкен Алматы, Қаскелең, Шемалған тәрізді ірі өзендер жатады. Олардың
бастаулары 3000 метрден жоғары биіктікте орналасқан және
қоректену типі мүздықты, қосымша атмосфералық жауын-шашын мен
жер асты суларымен қоректенеді. Бүл типтегі өзендерге су шығынының
екі түрі тән: 1) көктемде таситын, 2) мүздықтардың
қалыптасатын жаз айларындағы су тасу. Сондықтан бүл өзендердегі
судың шығыны үзақ уақытқа - сәуір айынан тамыз айына
созылады. Биік таулы өзендердің суы мол, су жиналатын жері
болып келеді. Оларды егістікке, бау-бақша өсіруге пайдалануға болады.
Орташа таулы өзендер - бастауын 3000 метрден төмен биіктіктен
атмосфералық жауын-шашынмен және грунт сулармен қоректенеді. Олар
бүлақтар мен жер қыртысының жарылымды жерлерінен немесе тау
жыныстарының жарылған жерлерінен басталады. Ондай өзендерге
Қараш және Бақай тау жоталарының солтүстік беткейлерінен басталатын
өзендер: Талдыбүлақ, Белшабар, Қаратүрік, Теректі, Сүгір өзендері; ал
жотаның орталық бөлігіндегі:
Қырғауылды өзендері, батыс
Қаракестек, Қастек, Қыртобылғы өзендері жатады. Негізінен бүл шағын
тау өзендерінің үзындығы 15-20 шақырымнан аспайтын, тік қүламалы
және жылдамдығы жоғары болады. Аталған өзендердегі судың тасуы
көктемде қардың еруінен болады, бірақ үзаққа созалмайды. Жазда суы
азаяды.
Өзендердің үшінші типіне жотаның аласа таулы зонасында орналасқан
маусымдық немесе уақытша ағынды өзендер жатады. Бүл өзендердің суы
көктемде мол болып, ал жазда тартылып қалады.
Шелек өзені - Іле Алатауындағы ең ірі өзен. Бастауы
орналасқан, одан Жаңғырық өзені ағып шығып 20 шақырымнан кейін
Жалаңаш ойпаңынан шыға бергенде өзен Шелек деп аталады да,
Таулы аймақтарда Шелек өзеніне 45 өзен келіп қүятын болса,
Шелек өзені - Іле Алатауындағы лайлы өзенге жатады. Оның
Өзендегі орташа жылдық өлшенген, еріген және шөккен қатты ағынның
Түрген өзені - Іле Алатауының солтүстік беткейінен басталатын үш
Төменде Түрген өзені солтүстікке шүғыл бүрылып, Жайлау және Шөлжота
Таудың етегінде Түрген өзенінің алабы кеңейе түседі. Өзен алабы
Есік өзені — екі өзеннің қосылуынан басталды. Сол жақтағы
Жазықтықта бүл суы аз, баяу ағатын өзен Александровка ауылынан
Есік өзенінің аңғарында террасалар тек таудан ағып шығар жерінде
етегіндегі баспалдаққа алмасуы анық көрінеді. Біршама Жас террасалар өзеннің
Есік өзенінің аңғары 1963 жылы болған жойқын селден дейін
Кесте 5- Іле Алатауының өзендеріне жалпы сипаттама
Өзендер Үзындығы, км Алқаптың ауданы, км Орташа жылдық
ШЫҒЫНЫ, IV!
/сек
Шелек 281 5309 32,7
Түрген 90 905 6,8
Есік 96 550 4,9
Талғар 107 1116 10,0
Кіші Алматы 102 1090 2,3
Үлкен Алматы 80 498 4,0
Ақсай 70 236 2,0
Қаскелең 135 272 3,5
Шамалған 56 332 -
Үзынқарғалы 108 1136 -
Шоңкемін 110 2100 36,6
Шарын 255 8000 33,2
Талғар өзені - Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі ірі өзеннің
тәрізді шағын мүздықтардан басталатын оң жақтағы Талғар өзеніне келіп
Таудан шыға бергенде Талғар өзені бірнеше тармакқа бөлінеді. Оң
Талғар - суы мол өзен, үзындығы 108 шақырым. Алабының
Кіші Алматы өзені - ежелгі Түйықсу моренасының табанынан басталады.
Үлкен Алматы өзені - Озерной мен Проходной өзендерінің қосылуынан
(4100м), солтүстік-батыста көркем пирамида тәрізді Алматы шыңы (3684 м)
Ақсай өзені - бастауы бірнеше тармақтардан қүралады. Батысында сол
Қаскелең өзені шағын мүздықтардан басталтын бірнеше екінші қатардағы салалардан
Шамалған өзені - Қаскелең өзенінің сол жақтағы саласы болып
Үзынқарғалы өзені - өзен алқабының жоғарғы ағысы өсімдік жамылғысының
Шоңкемін өзені - оның бастауы 3800 метр биіктікте Күнгей
Өзен аңғарының жоғарғы бөлігінде кең көлемді трог қалыптасқан, оның
Шарын өзені - жоғары ағысында Шарын өзені Шалқыдысу деп
Кесте 7- Іле Алатауындағы өзендердің орташа айлық және жылдық
шығыны (м3/сек)
Өзендер I II III IV V VI VII VIII
п
дық
Шелек 13 12 11,5 13,7 29,6 42,3 75,6 77,0
Түрген 2,9 2,7 2,6 4,6 10,4 12,8 14,4 13,0
Есік 2,6 2,3 3,1 2,1 3,7 6,3 9,7 11,1
Талғар 4,4 4,1 3,9 4,5 9,2 15,0 23,6 26,7
Кіші 1,1 1Д 1,1 1,6 3,3 3,4 4,1 3,7
Алматы
Үлкен 2,6 2,3 2,3 2,7 5,7 8 10,3 9,7
Алматы
Қаскелең 1,7 1,6 1,6 2,0 3,9 8,5 8 8
Шарын 16,8 17,6 22,5 43,3 64,5 54,9 42,3 33,3
Шарын өзені атмосфералық жауын-шашынмен қоректенеді, сондықтан оның су режимі
Төменгі ағысында өзеннің жайпақ және кең аңғары Сартоғай деп
Су жинау алабы үлкен таудағы өзендер, жауын-шашын аз түскеннің
Күзде өзендердегі су ағыны түрақты болғанымен тез азаяды да,
Сонымен, Іле Алатауының өзендері ауыл шаруашылығында, елді мекендерді, өнеркәсіп
Іле Алатауында жүздеген үсақ көлдер бар деп есептеледі. Олар
Іле Алатауындағы көлдерді су режимі мен қалыптасу түріне қарай
Мүздықты көлдер - өте кең таралған көлдер болып табылады.
орналасады. Олардың су режимі мүздықтың еру режимімен тығыз байланысты.
Бүл типке Кіші Алматы аңғарындағы Түйықсу мүздығының шегінде орналасқан
Осыған үқсас көлдер Есік өзенінің аңғарындағы Григорьев мүздығының шегінде
Мореналы көлдер - Іле Алатауында кең таралған және қазіргі
Карлы көлдер - қар шекарасынан төмен орналасқан ежелгі әрекетсіз
Мореналы-бөгесінді көлдер. Олар ежелгі мүздықтардың соңғы моренасының соңынан, аңғардың
түзеді. Осы себептерге байланысты осындай көлдерден ағып шыққан өзендердің
Мүндай көлдерге Үлкен Алматы көлі жатады. Ол осы аттас
аңға^/лнда Алматы қаласынан 25 км қашықтықта, теңіз деңгейінен 2497м
би:И:ікте орналасқан. Көлденең ені 1 км, ені 500 м,
км", ең терең жері 38 км, су массасының көлемі
.у.оғары температурасы 12,8°. Су деңгейінің төмен кезі наурыз айы,
Лтезгілі мүздықтар еритін кезеңде шілде-тамыз айларында болады. Көл Үлкен
[ Алматы өзенінің кең
' мүздықтардың соңғы мореналы аңғарларының иілуінен қалыптасқан.
Опырмалы-тектоникалық көлдер - өзен аңғарларында орналасады. Олардың қазаншүңқырларының пайда
Іле Алатауындағы көлдер өзен аңғарларында орналасқан және көпшілігі осыдан
2.1.4. ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ ТЕРІСТІК БЕТКЕЙІНДЕГІ ТОПЫРАҚТАРДЫҢ ОРНАЛАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Іле Алатауының топырақ жамылғысы вертикальды биоклиматтық зоналықпен анықталатын жағдайларға
I. 3200-3400 м жоғары биіктікте орналасқан биік таулы нивальды-жартасты
II. Таулық-шалғынды, биік таулы шалғынды-далалы және далалы, биік таулы
қошқыл түсті аршалы сталникті топырақты, шалғынды және шалғынды-далалы
биік таулы зона (2400-2500 м -ден 3200-3400 м абсолют
Зона екі белдеуге бөлінеді: альпілік және субальпілік.
III. Таулы-орманның қошқыл-сүр, қара топырақ тәрізді, сілтісізденген қара
топырақты, таулы шалғынды-далалы және таулы-далалы термоксероморфты
топырақтары таралған таулы орманды-шалғьщдьі-дала зонасы (1200-1400 м-2400-2500 м).
IV. Таулы далалы қаратопырақтар
термоксероморфты, тау етегіндегі кәдімгі және оңтүстік қаратопырақтар,
күңгірт қара-қоңыр топырақтар таралған таулы жөне тау етегіндегі дала
(750-800 м-ден 1200-1400 м биіктіктер шегінде).
V. тау етегіндегі ашық қара-қоңыр карбонатты топырақты саванналы шөлді-
дала зонасы (650 м-ден 750-800 м аралығында).
VI. Тау етегіндегі солтүстік сүр топырақты, шалғынды-сүр топырақты және
басқа да интразоналды топырақтар таралған тау етегіндегі жартылай саванналы
шөлденген және шөлді зона (450 м-ден 650 м биіктік
Бүл зоналардың биіктік шекарасы Алматы қаласы орналасқан меридиан үшін
Іле Алатауының және бүкіл Тянь-Шанның топырақ жамылғысының айрықша ерекшелігі
Бірдей зона мен белдеулер шегіндегі топырақ жамылғысы экспозициялық біркелкі
Үйлесуі - бүл әртүрлі типтермен және ылғалдану қатарларына жататын
үлескілерде кездеседі (мысалы, шалғьшды сорлармеи иишынды соріщ топырақтар кешен
Теңбілділігі - бүл жыныстар мен жер асты суларының ерекшеліктеріне
Вариациялығы — түрлік көрсеткіштер шегінде нақты массивтердегі топырақ қасиеттерінің
Берілген мәліметтерге С.И.Соколовтың, М.А.Глазовтың, И.А.Ассингтің және т.б. зерттеулері бойынша
I. Шөлді жазық зонасы, ол 340-460-510 метрге дейін интрозональды
азональды топырақты тақыр
аллювиальды сорларды иемденеді. Ауданның көп бөлігін қырқалы-дөңді
қүмдар алып жатыр. Ақ және қара сексеуіл түрлері, бүйірген,
гигрофиттер, галофиттер, псаммофиттер тән.
II. Тау бөктері-тау алды шөлді-далалы зонасы. Ол 460-510 метрден
метрге дейінгі жерді алып жатыр.
-ашық аз карбонатты сүр топырақты белдеу, ол 600-700 метр
- кәдімгі аз карбонатты сүр топырақты белдеу. Ол 700-750
биіктікті алып жатыр. Шөлденген биік жөптесінді жартылай саванналар.
Эфемероидты астық түқымдасты-жусанды-изенмен, ебелекпен
түрлерімен ассоцияланған.
- тау алды ашық сүр
орналасқан. Эфемероидты-бетегелі-жусанды дала.
III. Тау алды далалы зонасы. Ол 700-800 метрден 1200-1400
жатыр.
тау алды белдеуінің қара-сүр топырақтары. Ол 850-1000 метр биіктікті
жатыр. Шымды-астық түқымдас даланың әр түрлі шөптесінді және бүталы
өсімдіктерімен ассоцияланған.
тау алды белдеуінің қара топырағы. Ол 1200-1400 метр биіктікте
әртүрлі шөптесінді-астық түқымдасты, шалғынды-бүталы далалар жатады.
IV. Орташа таулы шалғында-орманды далалы зона. Ол 1200-1400 метрден
1700 метр биіктікте
деградацияланған қара топырақ және таулы орманды-шалғында топырақтары
таралған.
V. Аралас орман зонасы. Ол 1600-1700 метрден 2400-2600 метрді
- аралас орман белдеуі. Ол 1800-2000 метр биіктікте орналасқан.
орманның ашық қара-қоңыр және таулы орманның
топырақтары таралған. Көк теректі шыршалы ормандар кездеседі.
-қылқан жапырақты оршндар мен таулы шалғындар. Ол 2#00-26Щ метр
биіктікте орналасқан.
VI. Биік таулы шалғынды зона. Бүл 2400-2600 метрден ЗІ00-3800
биіктікте таралған.
- субальпілік шалғынды белдеу. Ол 2800-3800 метр биіктікте орналасқаң,
таулық-шалғынды және биік таулы шымтезекті топырақтары таралған.
-альпілік
Кесте 8- Іле Алатауының биіктік белдеулеріндегі зоналық топырақтардың диагностикасы
(солтүстік беткей, орталық сектор)
Белдеу, топырағы Қуаттылығ ы А+В (см) Қараші рік мөлшер
карбонат тар ғаныш
1. Биік таулы шалгынды және шалгынды-дала зонасы
Таулы-шалғынды
2,06-2,14
2. Таулы орманды-шалгынды-дала зонасы
Таулы-шалғынды
1,67-1,78
Таудың шыршалы орманды және
1,33-1,50
Таудың үсақ жапыракты
100-120
0,88-0,98
Таудың жемісті орманды, бүталы.
0,69-0,74
3 . Таулы және гпау етегіндегі дала_ зонасы
Таудың әртүрлі шөптесінді астык түқымдас-бетегелі (жиі бүталы)
0,55-0,60
Тау етегіндегі
65-75 150-210 0,39-043
4. Тау етегіндегі шөлді-дала зонасы
Тау етегіндегі жусанды-бозды-бетегелі
5. Тау етегіндегі сур топыракты зона
Тау етегіндегі
15-кесте
Топырақ типі, типшесі Қоректену типі
Геобионттар Геофильдер Геоксендер
Кәдімгі қара топырақ
Күңгірт
Ашық
-
Кәдімгі сүр топырақ
16-кесте
Іле Алатауындағы топырақтардың мезофауналарының түрлік қүрамының биоиндикациясы (0-20 см)
Топырақтың типі мен типшелері Типі Класы Отряды Түқымдасы
Биоиндикациялық көрсеткіштері
Кәдімгі қара топырақ Буылтық күрттар типі (Аппеіісіае) Буылтық аз
Ашық қара-қоңыр топырақ
Кәдімгі сүр топырақ Буынаяқтылар
2.1.5. ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ ТЕРІСТІК БЕТКЕЙШЩ ӨСШДІКТЕРІ
МЕН ЖАНУАРЛАРЫ
Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі өсімдік жамылғысының таралуы биіктік
Осындай қайталанбайтын табиғаттың әсем көрінісін көрген, П.П.Семенов-Тянь-Шанский: «Мүздықтардан және
Атақты орыс ғалымдары П.П.Семенов, Н.А.Северцов, В.С.Титов, В.Н.Шнитников, Р.И.Аболин, И.Х.Блументаль,
Іле Алатауының ландшафтарының барлық басқа элементтері сияқты өсімдіктер дүниесі
Іле Алатауындағы табиғи-ландшафтық белдеулер классикалық болып табылады және бүл
тау сипаты осындай болған. Қазіргі уақытта бүл жерлер суармалы
Астық түқымдасты-алуан түрлі шөптесінді шалғындар мен далалар белдеуі. Бүл
Орманды-шалғынды белдеу. Іле Алатауының орталық бөлігіндегі ормандар 1200-1300 м
Орман белдеуінде атмосфералық жауын-шашын мол түскендіктен, ол өсімдіктердің көптігімен
■Ү\!
Семенов үйеңкісі, ақ қайың ағаштарынан және бөріқарақат, итмүрын, қарақат
А.Ж.Жанғалиеваның деректері бойынша Іле Алатауының 3064 га. жабайы алма
Сиверс жабайы алма ағашы тауда 800-1800 м биіктікте өседі.
Семенов үйеңкісі - жапырағы күміс түсті, көптеген жебелі мәуесі
Қылқанның үзындығына қаррай Б.А.Быков мүның үш экологиялық пішінін атап
шашаққа үқсас деп бөлген. Пішіні тарақ тәрізді шыршаның бас
Н.В.Павловтың пікірінше: таулардың осы бөлігінде таралған 1000-1200 түрдің ішінен,
Бүлардан басқа сәмбі тал, қараған бүталы өсімдіктері кездеседі. Тау
Альпілік шалғындар белдеуі - 2600-3200 м биіктік шегінде орналасқан,
Таудың суайрық бөліктері жайпақ, тегістелген, кейде жалаңаш жартастар мен
Өсімдік жамылғысының белдеулік орналасу заңдылығымен қатар, өзендердің аңғарларында азоналды
Сондықтан Іле Алатауының өсімдік жамылғысы шөлейтті даладан бастап таудағы
Жануарлар дүниесі: Іле Алатауының жануарлар әлемінде сүтқоректілердің 60-қа жуық,
Біршама ірі жыртқыш, денесінің үзындығы 112-125 см, қүйрығы өте
Тянь-Шань қоңыр аюы - сирек кездесетін, жойылып бара жатқан
Тянь-Шань қоңыр аюының Іле Алатауында мекендейтін негізгі орны -таудың
Арқар - жабайы аңдардың ішіндегі ең ірі аң болып
д!
деп аталатын, салмағы 150 кг жететін, орақ тәрізді имек
Үнді жайрасы - Қазақстанда сирек кездесетін және жойылып бара
Орта Азиялық тас сусар - кішкене ғана жыртқыш аң,
Бүркіт - үлкен, қайратты, сүлу жыртқыш қүс. Аталығының салмағы
Қыр қояны - салмағы 1,5-2,5 кг, түрқы 40-55 см
қардың төменгі шекарасына дейін көтеріледі. Негізінен тышқан түқымдас кеміргіштермен
Орман кептері - ол 50 жылдары Алматыға әкелінді, бүл
Елік - Іле Алатауының жоталарында елік айтарлықтай кеміп кетті,
Жабайы қабан - үй шошқаларынан айырмашылығы түмсығы анағүрлым үзындау,
Сүрғылт суыр. Ірі кеміргіштерден Тянь-Шань тауларында сүрғылт суырлар жиі
Борсық. Біздің тауларда сусар түқымдас борсықтар да кездеседі. Бүл
самырсын шаттаушнмш, ертүрлі өсімдіктердің гүлдерімш, яашрактарымен
қоректенеді.
Қүстардан Іле Алатауының оңтүстік беткейлеріндегі орман белдеуінде кекілік, қара
2.2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Жүмыстың тақырыбы, мақсаты және шешілетін мәселелеріне сәйкес, негізгі зерттеу
Жүмыстың негізгі мақсатына жетіп, оны іске асыру алдында Іле
Іле Алатауның биіктік белдеулеріндегі топырақтардың биогеографиялық ерекшеліктері екі топтамалық
Микроағзалар туралы мәліметтер мен деректерді әлем деңгейінде белгілі оқымысты,
ерекшеліктері талданып, сапрофитті бактериялар мен актиномициттер және микроскоптың саңырауқүлақтар
Ескерте кететін бір жағдай - топырақ биогеографиясын өз алдына
Магистратураның бірінші курсына түсе салып, ғылыми жетекшімнің үсынысымен "Биогеографияның"
3. ШЕ АЛАТАУЫНЫҢ БИІКТІК БЕЛДЕУШДЕГІ ТОПЫРАҚ БИОГЕОГРАФИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1. Сапрофитті және споратүзуші бактериялардың топырақ зоналарындағы сандық және
Топырақтағы сапрофитті бактериялар. Іле Алатауы тау жүйесінің беткейлеріндегі топырақтардың
Жоғарыда бүл жүмыстың негізіне қойылған теориялық алғы шарттарға қысқаша
Кесте 9 - Іле Алатауының
Топырақ типтері Тереңдігі, Бактериялардың сандары,
см г/млн
топырақтағы шіріндідегі
Сүр топырақ 0-8 3,5 222,7
Қара-қоңыр топырақ 0-19 3,1 87,3
Қара топырақ 0-18 3,0 45,2
Таулы-орманды 0-15 2,3 37,6
Таулы-шалғынды 0-5 0,2 1,9
Кестеде көрсетілгендей топырақтардың жоғарғы қабаттары үшін, бактериялар санын есептеудің
Сапрофитті бактериялардың топыраққа ену тереңдігі біршама жоғары болады. Мысалы,
Сапрофитті бактериялардың топырақ қабаттарына ену сипаты мен тереңдігі, бүл
Е.Н.Мишустин (1949) бойынша топырақтың биологиялық белсенділігі сапрофитті ағзалардың жасушалар
Е.Н.Мишустиннің (1947-1953) зерттеулерінің нәтижелерінде, топырақта споратүзуші бактериялардың таралуы мен
Кесте 10- Іле Алатауының топырақтарындағы споратүзуші бактериялардищ орташа сандық
Топырақ типтері Тереңдігі, Споратүзуші бактериялардың
см. орташа мәні
(А, Топырақта, Шіріндіде,
қабаты) г/мың г/мың
Сүр топырақ 0-8 1482 94999
Қара-қоңыр топырақ 0-19 536 15098
Қара топырақ 0-18 446 6558
Таулық-орманды 0-15 75 1209
Таулық-шалғынды 0-5 10 92
Споратүзуші бактериялар санының орташа арифметикалық мәнін көрсететін бүл мәліметтерді
90 \ таулық-шалғынды
1200 \
\ таулық-орманды
6500 қара топырақ
\
15000 қара-қоңыр топырақ
95000 СПр топыраПты
Сызбанүсқа 2- Биіктік белдеулердегі тың топырақтардағы споратүзуші
бактериялардың мөлшерлері.
Іле Алатауындағы топырақтарда ВасШиз түқымдасының кең таралғай өкілдерінің бірі
Кесте 11- Іле Алатау тау жүйесінің әртүрлі топырақ тииптеріндегі
Топырақ Тектік Споратүзуш Споратүзуші бактериялардың
типтері қабат і түрлері
тары бактериялар
Й
дың саны,
і-ч о "І
топырақтың
1) 'й р
г/мың "о о
"й Ьй і/з
в о