ҚР Білім және Ғылым Министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Экономика факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
Макроэкономика пәні
Курстық жұмыс
«Қазақстан Республикасындағы кластерлік экономиканың даму алғышарттары, ерекшеліктері»
АСТАНА -2008
Мазмұны
Кіріспе.......................................................................................................................3
Негізгі бөлім..............................................................................................................4
І. Кластер макроэкономиканың жаңа категориясы ретінде..........................4
1.1. Кластер дегеніміз не?.....................................................................................4
1.2. Кластер және бәсекелестік.............................................................................6
1.3. Жалпы экономикалық саясаттың кластерге ықпалы.................................10
ІІ. Кластердің дүниежүзі мен ел экономикасындағы рөлі, дамуы..............15
2.1. Дүниежүзілік экономикадағы кластерлер маңызы....................................15
2.2. Еліміздегі кластердің негізгі бағыттары және оларға мемлекеттің
тигізетін ықпалы...........................................................................................18
2.3. Республикамызда кластерлерді дамыту жолдары.....................................24
Қорытынды............................................................................................................29
Пайдаланған әдебиеттер.........................................................................................31
Қосымшалар
АЛДЫҢДА НЕ КҮТІП ТҰР, СОНЫ ОЙЛА,
ИГІ МАҚСАТҚА ТУРА ЖҮРГЕН ҒАНА ЖЕТЕДІ.
Фирдоуси
Еліміз Қазақстан өз Тәуелсіздігін алып, күллі әлемге мойындатқалы
Қазақстанда бұрын жүргізілген индустриаландыру саясаты негізінде бірнеше өнеркәсіптік
Елбасы Н. Назарбаев 2004 жылғы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан
Қазақстанның рейтингін арттыру үшін макроортаға да әсер ететін
І. Кластер макроэкономиканың жаңа категориясы ретінде
Қазіргі жаһандану мәселесі әлемдік экономикада терең өзгерістердің орын
1.1. Кластер дегеніміз не?
Кластер немесе өндірістік топ дегеніміз географиялық біріккен өзара
Кластер құрамдарының анықтамасын алдымен ірі фирма тұрғысынан қарастырған
Кластер шекарасын анықтау көбінесе қиын болып келеді. Себебі
Барынша жақсы дамыған шикізаттың өңделуі, қоғамдық өнімнің өндірілуі
Кластерлер барлық салаларда, ірі немесе әрекет ету аясы
Кластерлер шекарасы қатысушы салалардың өзара байланыстары мен бәсекелестіктің
Кластер өлшеміне байланысты да әртүрлі болады. Мысалы, кейбір
Кластерлер шекарасы жаңа фирмалардың пайда болуы немесе бар
Кластерлер анықтамасы әр аймақ үшін әр түрлі болуы
Кластерлер теориясын алғаш рет өз еңбектерінде қарастырған Майкл
1.2. Кластер және бәсекелестік
Соңғы жылдары географиялық орынның бәсекелестікке әсері туралы айтылғанда,
Алайда, мұндай жағдай нақты стратегиялық айырмашылықтардың жаңаруына негізделген
Кең және динамикалық бәсекелестік тұрғысында тұрғылықты жер өнімділікке,
Бірақ та егер фирма өнімсіз жұмыс істейтін болса,
Аймақтардағы фирмалардың өнімділік және іс-әрекеттері бойынша өзара бәсекелестікке
Факторлар саны
және шығындар:
табиғат ресурстары;
адам ресурстары;
капитал ресурстары;
физикалық инфрақұрылым;
заң жүйесі;
ақпараттық инфрақұрылым;
ғылыми-зерттеулік және
технологиялық инфрақұрылым
жергілікті бәсекелес
жеткізушілердің болуы;
Сапа факторы
Мамандану факторы
1-сурет.Жергілікті бәсекелес басымдықтардың көздері
Дамыған экономикалы ел болу үшін жергілікті бәсекелестік те
Бәсекелестік пен стратегия контекстін екі негізгі бөлікке бөлуге
Бәсекенің келесі контексті болып жергілікті экономикалық саясат болып
Кластерлер ромбының бір қабырғасы ғана болып табылады. (туыстас
Біріншіден, құрамына кіретін барлық фирмалар мен салалардағы өнімділікті
Екіншіден, инновацияға деген икемділікті арттыру арқылы өнімділікті жоғарылату;
Үшіншіден, ынталандыру арқылы инновацияны қолдап, кластер аясын арттыратын
Кластердің көптеген артықшылықтары сыртқы экономикаға негізделеді. Осылайша кластерді
Кластердің бәсекелестік басымдылығы кластердің барынша кең аймақты қамтамасыз
1.3. Жалпы экономикалық саясаттың кластерге ықпалы
Барлық кластерлер өнімділікті арттыру мүмкіндіктерін және жалақы мөлшерінің
Үкімет мүлдем жаңа кластерлер құрмай, бар кластерлердің үлкеюі
Кластерді дамытуға тырысқан кезде бәсекедегі басымдылық пен мамандануда
Кластерлерді жаңарту кезінде келесі шығуы мүмкін кедергілер мен
2-суретте көрсетілгендей кластерді дамыту жолында мемлекеттің атқаратын функциялары
берілген кластер үшін арнайы қажетті ақпараттың жиналып, өңделуіне
білім беру аясында саяси шешімдер қабылдау, бұл шешімдер
кластерге үлкен әсерін тигізетін заң жобаларын анықтау және
кластер ұсынып отырған тауарлар мен қызметтерге деген жергілікті
Қазіргі таңда кластер дамуы мемлекет пен жеке инвестициялардың
Оқыту мен
қайта даярлау
бағдарламаларын
құру
Кластер технологиясымен
байланысты жергілікті
университеттерде зерттеу
жұмыстарын ұйымдастыру
Кластер саласына жататын
ақпаратты жинау және өңдеу
Транспорт пен коммуникация-
ны, инфрақұрылымды жақсарту
Кластер шығаратын өнімдерге
Кластер қатысушыларының
жиналысы үшін өткізілетін
форумдарды қаржыландыру;
Кластердің басқа аймақтардан
жеткізушілер тарту қызығушылықтарын
мадақтап отыру;
Кластерлерге негізделген еркін
экономикалық аймақтар, өндірістік
парктер және жеткізушілер паркін құру.
2-сурет. Мемлекеттің кластерді жақсартуға ықпалы
Кластерлердің дамуы мен өсуіне байланысты олардың бәсекелестік басымдылықтары
Тек шетелдік инвестициялармен кластер құру мүмкін емес дедік.
Кластерлер концепциясы экономиканың жалпы қажеттіліктерінен асып кететін саяси,
Үкіметтік құрылымдардағы кластерге бағытталу үкімет қызметкерлеріне белгілі бір
3-сурет. Кластер және экономикалық саясат.
Бұл бөлімде мен жалпы кластер дегеніміз не, оның
Кластер экономикалық әдебиеттерде технологиялық тізбектер бойынша байланысқан арнайы
Кластер үшін ең алдымен, жеке меншіктің, монополиясыз бәсекенің,
ІІ. Кластердің дүниежүзі мен ел экономикасындағы рөлі, дамуы
Кластерлік дамудың әлемдік тәжірибесіне келетін болсақ, қазіргі уақытта
Кластерлік жүйелердің әлемдегі осындай аймақтық орналасуына бірқатар факторлар
ұзақ мерзімді тұрақты даму ерекшеліктері;
кластерлік жүйе негізінде экономикалық дамудың дәстүрлерінде мықтап орныққан
стратегиялық маңызы бар табиғи ресурстармен қамтамасыз етудегі ерекшеліктер;
өнеркәсіптік өндірістердегі салалық құрылымдардың ерекшеліктері;
ұлттық (аймақтық) нарықтар сиымдылығының әртүрлілігі;
мемлекеттердің әрекет етуіндегі саяси фактордың рөлі мен маңызы
2.1. Дүниежүзілік экономикадағы кластерлер маңызы
1. Солтүстікамерикандық аймақ. Бұл аймақты АҚШ-тың мысалында қарастырамыз.
АҚШ ғалымдары экономиканың кластерлік жолмен дамуын алғашқы болып
АҚШ – та кластерлік дамуды қалыптастыру бастамасын талдау
2. Батысеуропалық аймақ. Бұл аймақта кластерлік бастамаларды дамыту
- ұлттық нарықтар көлемінің жеткілікті түрде шағын болуы;
- ұлттық табиғи ресурстардың шектеулілігі;
- өнеркәсіптік өндірістегі салалық құрылымдардың біржақтылығы.
Осы себептерге байланысты Еуропа мемлекеттерінде құрылымдық және басқа
Айқын мысал ретінде Финляндия экономикасының жетістіктерін айтуға болады.
Қазіргі күні Финляндияда 100 мың халқы бар Оулу
Сонымен қатар, Австрия, Германия, Италия, Швейцария, Венгрия, Франция,
Жалпы алғанда, Батысеуропалық аймақта кластерлік бастамаларды әзірлеу саясаты
3. Азиялық аймақ. Бұл аймақта экономикада кластерлерді
Азиялық аймақтың Батысеуропалық аймақпен ұқсастық белгісіне кластерлік бастамаларды
Әсіресе, кластерлік шешімдердің тиімді жүзеге асырылуының айқын мысалы
Қазіргі уақытта өте жоғары қарқынмен дамып келе жатқан,
Индияда ғылыми-техникалық прогресс орталығы Бангалор аймағы болып табылады.
Қазіргі заманғы бәсекелестік өндірістер тек интеграциялық үдерістермен ғана
2.2. Еліміздегі кластердің негізгі бағыттары және оларға мемлекеттің
тигізетін ықпалы
Сонымен, тағы да атап өтетін болсақ, кластерлік даму
Бірақ, бұл экономикалық өсу қарқыны өндіру салалары (құрылыс
Сондықтанда, экономиканың шикізаттық емес секторын, яғни өңдеу саласын
1) Металлургия кластері. Дамыған тау-кен-металлургия кешенiнiң болуы Қазақстан
"Миттал Стил Темiртау" АҚ және "Қазақмыс корпорациясы" ЖШС
М.Портердiң кластерлер теориясы халықаралық ауқымдағы неғұрлым бәсекеге қабілеттi
табиғатымен байланысты.
Бұл көзқарас тұрғысынан, Қарағанды облысы металл өңдеу жөніндегi
2) Көліктік логистика кластері. Қазақстанның экономикалық және географиялық
Осыған орай, Қазақстанның кластерлік бастамасы, нақты нәтижелерге қол
Көлiк-логистикалық кластердiң миссиясы - тасымалдауда және транзиттiк тасымалдау
Көлiк-логистикалық қызметтер кластердiң ерекшелiгiне қарай оқшаулау аумақтық-функционалдық сипатқа
[7, 84-87б].
3) Тоқыма өнеркәсiбi кластері. Бүгiнгi таңда Қазақстандағы тоқыма
Бiздiң көзқарасымызша, тiгiн өнеркәсiбiнiң өсу әлеуетi неғұрлым "тиiмдi"
Қазақстанда үлкен көлемде экспортталатын мақтаның үдемелi өндiрiсi бар,
Тоқыма саласының мақта-тоқыма сегментiнiң қосылған құндары тiзбесiнiң өтпелi
Таңдау мынадай факторларға негiзделеді: шикiзаттың (мақтаның) қол жетiмділігі,
Осыған байланысты, қазiргi кезде iске асырылып жатқан Қазақстан
5) Тамақ өнеркәсiбi кластері. Қазiргi таңда, қазақстандық тамақ
Неғұрлым дамыған экономикалық жүйелер мен табысты фирмалар практикасының
Қатысушылардың географиялық жақын орналасуы, атап айтқанда, ауыл шаруашылығы
Мәселен, осылайша, солтүстiк шығыс және оңтүстiк өңiрлерде сүт
Жүргiзілген талдау нәтижесiнде пилоттық кластерлердi ұйымдастыру үшін неғұрлым
Бұл ретте, сыртқы рынокқа сатуға арналған экспорттың, өндiрiстiк
Туристiк қызметтерге сұраныстың айқындауыштары мыналар: өмiр деңгейiнiң артуы,
Қазақстандық туристiк сала қолда бар туристiк әлеуетке қарамастан
Тек соңғы жылдары ғана оны туристiк қызметтердiң әлемдiк
7) Мұнай-газ машиналарын жасау кластері. Қазақстан Республикасының бар
Қазақстанның мұнай-газ саласындағы iрi жобалардың бiрi Каспий теңiзiнiң
N 1095 Жарлығымен мақсаты КТҚС-ның көмiрсутектерiн ұтымды әрi
Осы бағдарлама iс-шараларының шеңберiнде iлеспе салалардың iрi мега-жобаларын
Iрi инвестициялық жобаларды iске асыру мұнай мен газға,
Кластерлiк бастама шаєын жјне орта бизнес саласын дамыту
Елдегi кластерлердiѕ дамуындаєы басты рґл жеке бастамаларєа, јлеуметтiк-кјсiпкерлiк
Јлеуметтiк-кјсiпкерлiк корпорациялардыѕ миссиясы бiрлескен жобаларды iске асыру, кластерлiк
Аталєан ќаєидат iске асырылатын бастаманыѕ аумаќтыќ белгiсiне жјне
Јлеуметтiк-кјсiпкерлiк корпорациялардыѕ негiзгi мiндеттерiнiѕ бiрi жобаларды жекеше ќўрылымдармен
Орталыќ мемлекеттiк органдардыѕ мiндетi бизнестiѕ жјне жергiлiктi атќарушы
Кластерлердi ќўрудыѕ тїпкi мiндетi бiрыѕєай ќўрылымєа бiрiгуге жјне
2.3. Республикамызда кластерлерді дамыту жолдары
Қазақстандағы кластерлік бастамаларды дамытуды қолға алу және жетілдіру
білім беру жүйесін жетілдіру;
ғылыми-техникалық саясатты тиімді жүзеге асыру тетіктерін
жетілдіру;
экономиканы ақпараттандыру жұмыстарын жеделдету және
жетілдіру.
1. Білім беру жүйесін жетілдіру Қазақстан экономикасын кластерлік
Қазіргі уақытта, 2005 – 2010 жылдарға арналған Қазақстан
Оқу орындарында білім берудің жоғары стандарттарын ендіру. Жоғары
Профессорлық – оқытушылық құрамды жаңа білім беру стандарттарына
Білім беру мекемелері мен жұмыс берушілер арасында өзара
Кәсіпорындарды білім беру және оқыту жүйесіне қатыстыру. Әлемдік
Орта білімнен жоғары базалық білім алуға дейінгі үрдістерді
Елдегі оқу орындарында экономиканы кластерлік жолмен дамыту бойынша
2. Ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асыру механизмдерін жетілдіру. Дамып
Осыған байланысты бірқатар шараларды жүргізу қажет:
- Ғылым мен техника саласындағы саясат пен елдің
- Зерттеу жұмыстарымен айналысатын жоғарғы оқу орындарын мемлекеттік
- Тиімділікті жоғарылату мақсатында зерттеу мекемелері мен өнеркәсіптік
- Зерттеу жұмыстарын сыйақылау, марапаттау және мадақтау. Компанияның
3. Экономиканы кластерлік дамыту жүйесінде ақпараттық қамтамасыз ету
Осыған байланысты қазіргі уақытта Қазақстан экономикасында «Экономиканың өңдеуші
Қай елдің болмасын халықаралық тауар нарықтарындағы тұтынушы үшін
Дегенмен, ел ғалымдарының айтуынша, кластерлерді дамыту әр кластердің
Сонымен, отандық кластерлер аяғынан нық тұрып жақсы дамып
елде ішкі инвестициялар үшін қолайлы инвестициялық климат жасау.
- заңнама жүзінде экономиканың дамуы үшін дайын тауар
- ел экономикасының Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруіне жан-жақты
- қаржы нарығын одан әрі жетілдіру, әсіресе, банк
- кластерлік даму жобасын және осыған байланысты жүргізілетін
Курстық жұмысымның ІІ тарауында мен әлемдік экономикадағы кластер
Тақырыпты қорытындылай келе, кластер дегеніміз технологиялық тізбектер бойынша
Дамыған елдер экономикасындағы кластерлердің орны ерекше. Сондықтан да
білім беру жүйесін жетілдіру;
ғылыми-техникалық саясатты тиімді жүзеге асыру тетіктерін
жетілдіру;
экономиканы ақпараттандыру жұмыстарын жеделдету және
жетілдіру.
Енді мен еліміздегі қалыптасқан кластерлерді одан әрі қарай
1.Білім беру саласына басым назар аудару. Бұл шетел
мамандарды даярлау мен қайта даярлау процесі кезінде білім
кластердің елімізде қалыптасқан бағыттарына ең қажетті мамандардың даярлануына
мектеп оқушыларына мамандықты абыройына қарап емес, қажеттілігіне қарап
2.Әлем жаңалықтарымен бірге жүріп отыру, яғни инновацияға негізделген
- өнертапқыштарды қолдап отыру;
- фирмалар мен кәсіпорындарда жұмысшылардың идеяларына
назар аудару;
ноу-хау немесе басқа да ғылыми жаңалықтарды талдаудан өткізіп,
басқару менеджментін жетілдіріп отыру.
3.Ақпараттың тез әрі нақты таралуына жағдайлар жасау:
- БАҚ-тың қызмет етуін жақсартуға мемлекеттің
- фирмалар арасындағы ақпарат алмасу жылдамдығын
құралдармен қамтамасыз етілуін қадағалау;
тек жеке фирмалар емес, мемлекеттік ұйымдардың, мекемелердің
жұмыс барысында ақпараттық таралуын жылдамдату.
4.Мемлекеттің кластерлер жұмысына араласуын барынша кластер жұмысына кері
Ұсыныстарымды Годфрейдің: «Қол қусырып қарап отырсаңыз, түзу
Пайдаланылған әдебиеттер
М.Портер. Конкуренция.// Издательство «Вильямс», 2005жыл.
Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация
М.Ж.Тұрсымбаева. Кластерлік жүйе және ел эконмикасы.//ҚазҰУ-нің хабаршысы. Экономика
Намазбеков М. Кластерное развитие в условиях глобализации: опыт
«Қазақстан - 2030» Стратегиясы іс үстінде: табыстың он
Әбенов Е. Ел экономикасында кластерлер рөлі.// Астана хабары.2008жыл,
Ахметова Г. Развитие транспортных услуг – важное направление
Бекенов Е. Тоқыма кластерінің болашағы үлкен.// Егемен Қазақстан.
Т.Есполов. Бізде ауыл шаруашылығы өнімдеріне салық салу мәселесі
Ә.Қайсар. Туризм терезесі.// Егемен Қазақстан. 2006жыл, 7 желтоқсан.
Мұнай-химия кластері. Серпінділік стратегиясы: кластер көкжиегі.// Егемен Қазақстан.
Қазақстан Республикасының Индустриалдық-инновациялық дамуының 2005-2015жылдарға арналған стратегиясы.
Кенжалы Тінібай. Кластерлік стратегияның Қазақстан үшін маңызы //
- 32 -
Фирма стратегиясының контексті мен бәсекеге түсу
Өндіріс факторлары
Жергілікті сұраныс шарттары
Туыстас және бірін-бірі қолдайтын салалар
Инвестициялардың салынуы мен үнемі жаңарып отыруды қолдайтын жергілікті
Жергілікті бәсекелестер арасындағы қатаң бәсекелестік
Кластерлер
Экономикалық ақпаратты жинау мен тарату
Экспорт қозғалысы
Заңи реформалары
Тікелей шетел инвестицияла-рын тарту
Ғылым мен технология саласындағы саясат
Өспелі және арнайы факторлардың дамуы
Жергілікті бәсекелестік үшін кедергілерді жою
Кластерлерге қатысты мемлекеттік ұйымдар құру
Кластерлерге арнап шетелдік инвестиция тартуға дұрыс көңіл бөлу
Кластерлік экспорттық дамуына әсер ететін әрекеттер жасау
Фирма стратегиясының контексті мен бәсекеге түсу
Өндіріс факторлары
Жергілікті сұраныс шарттары
Туыстас және бірін-бірі қолдайтын салалар