Фонетикалық талдау

Мазмұны
Кіріспе
І Қазақ тілін оқытуда жаттығу және талдау жұмысын
1.1.Қазақ тілін оқытудағы берілетін фонетикалық білім
1.2 Орфоэпия, орфография заңдылықтарын меңгерту
ІІ Фонетикалық талдау жүргізудің әдіс-тәсілдері
2.1. Жаттығу мен талдау әдістерінің мазмұны
2.2. Фонетикалық талдау
2.3 Қазақ тілін оқытуда жүргізілетін жаттығулар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Мектептерде қазақ тілін оқытудың негізгі міндеті
Қазақ тілін оқытудың міндеті тек тілге тән белгілерді меңгертумен
Қазақ тілін оқытуда қолданылатын әдістер бір түрлі емес, әр
Мысалы, қазақ тіліндегі материалдарды талдау-жинақтау жолымен үйрету бір әдіс
Талдау әдісі қазақ тілінен фонетика саласын өткенде де, орфография
Соның бірі – фонетикалық талдау. Мұғалім фонетикалық талдау
Тұжырымдағанда, талдау – мектептерімізде тіл пәнін оқытуда ұдайы қолданылып
Тұжырымдағанда, диплом жұмысымыздың тақырыбы өзекті деп білеміз.
Диплом жұмысының мақсаты – фонетикалық талдау қолданылу ерекшеліктерін сипаттау.
Міндеттері:
фонетикалық талдаудың ғылыми негіздерін анықтау;
фонетикалық талдаудың ерекшеліктері мен қолданудың жолдарын көрсету;
фонетикалық талдаудың тұрлерін және оны пайдаланудың аймағын сипаттау.
Диплом жұмысының нысаны: бастауыш сыныпта жүргізілетін жаттығу және талдау
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі: Бақылау әдісі, ғылыми
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі талдау, қорытынды және пайдаланылған
І Қазақ тілін оқытуда жаттығу және талдау жұмысын жүргізудің
І.І. Қазақ тілін оқытудағы берілетін фонетикалық білім және талдау
Қазақ тілін оқытудың мақсаты – тек баланың сауатын ашу,
Оқулықтағы жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерде басталмайды, баланы
К.Д. Ушинский: “Оқушылардың сөйлеу қабілеттігін жетілдіруді ойлаған жетекшілер оларды
Ы. Алтынсарин: “Жаттығу әдісі оқушыларды білім алуға үйретіп, дүние
А.В. Текучев: “Жаттығуды грамматикадан өтілген теориялық материалдарды түсіндіруді ғана
Фонетикалық талдау жұмысы бұрыннан-ақ зерттеле бастады. Фонетика саласындағы ғылыми
А.И. Моисеев орыс тіліне тән дауыстының екпін жасау ерекшелігін
М.И. Матусеивичтің фонетика туралы көлемді еңбегінде орыс тілі консононтизмі
Қазақ тіліндегі академик І.Кеңесбаевтың Ж. Аралбаев, Л.П. Блохина,
Оқушыларға дыбыстық ерекшеліктерді игерту
Мұғалім фонетикаға арналған 4-кластағы алғашқы сабақта одан бұрын өтілген
Дыбыстардың бөлінуі туралы қазақ тілі ғылымынң көрнекті өкілдері Қ.Жұбановтың,
Дауыссыздың буын құрай алмауы, “дауысты дыбыстың әнге салып айтуға
Ескеретін бір жайт – дауысты дыбыс жеке дыбысталғанда кедергіге
Мектептің ІІІ-ІV кластарында дауыссыздардың кедергіге ұшыраудан басқа ерекшеліктерін дәлелдеу
Осы негізде оқушының ұғымы одан әрі былай жүйеленуге тиіс.
Ал, дауысты, дауыссыз дыбыстар тобын осылай топтастыруың методикалық тиімділігін
Бағдарлама мен күнтізбелік жоспарға сәйкес сабақтағы материалды өтіп болып,
Схеманың тиімділігі туралы айтқанда, оны пайдалану жүйесін де ұмытуға
Біздің бұл тұжырымымызды, схемалық жүйеге келтірудің пайдалылығын “Параллель түзулер
Осы негізде дауыстылардың, дауыссыздардың мектеп бағдарламасына қатысты бөліну жолы
Сонда жеке талданатын “а” дыбысының:
1. Жеке дыбыстағанда, кедергіге ұшырамай және қосалқы дыбыс қосылмай
2. Дыбысталу қалпына қарай – жуан дауысты;
3. Жақтың қатысына қарай – ашық дауысты;
4. Езу мен еріннің қатысына қарай – езулік дауысты
Дауыссыз дыбыстарды классификациялау олардың жеке дыбысталу ерекшелігімен ғана шешілмейді,
Дауыссыздарды классификациялауда – к, қ, п, т сияқты дауыссыздардың
Практикада оқушылардың ұғымына айтарлықтай қиындықтар бар, олар ұяң және
Мектеп тәжірибесінде сонордың ұяң дыбыстардан айырмасын оқушыларға ұғындыру оңай
Сабақта оқушылардың дыбыс жүйесін қамту дәрежесін байқауға, оны жетілдіруге
Буын жүйесі ерекшеліктерін игерту
Қазақ тілі курсының бағдарламасында да, оқулықта да буынның ашық,
Мектеп оқушыларына меңгерту үшін буын жүйесін мына тұрғыда қабылдауды
Оқушыларға буындық жік-кідіріс әліппені оқытудан бастап үйретіледі. Сондықтан 3-4
1. Қазақ тілінде буынның, бунақтың синтагмалық ерекшелігі зерттеліп шешілмегендіктен,
Қазақтың он бір буынды өлеңінде бунақтық синтагма үш түрлі
а) Абайдың “Жасымда // ғылым бар деп // ескермедім”
б) егер бунақтық синтагмалардағы буындар 4 – 3 –
в) ал, өлеңдегі бунақтық синтагмалар 4 –4 –3 (
2. Қазақ тіліндегі кейбір бір буынды сөздер кейде бір
Қазақ поэзиясы болмысының анық көрінетін бұл сияқты тілдік құбылысты
3. А.Н. Кононов түркі тілдеріндегі протезалық ерекшеліктердің заңын ашып,
4. Бас әріптер арқылы қысқартылған аббревиатуралар да поэзиялық қолданыста,
Орфоэпия, орфография заңдылықтарын меңгерту
Орфоэпия заңдылықтарын меңгерту жолдары
Әрбір халықтың әдеби тілінде сөз не сөз тіркесі айтылуының
Бұл категория тікелей дыбысталуға байланысты болғандықтан, ол фонетикалық курс
Орфоэпияны меңгертуде мына қажеттіктерге бөлген жөн:
1. Орфоэпиялық айтылуы мен жазылуы бірдей сөздер туралы оқушылар
2. Орфоэпиялық айтылуы жазудағыдан өзгеше болуының екі ерекшелігін көрсету:
Қазақ әдеби тіл орфоэпиясы мәселесін зерттеген ғалым М. Дүйсебаеваның
Қазақ поэзиясында бунақтық синтагма заңдылығына сәйкес бір сөздің екі
Мысалы, Т. Айбергеновте:
О менің // байтақ // мекенім,
Жанымның // қаршы // ғасы сен…
деп өлең пафосы ерекше құйылса, Қ. Мырзалиевте:
Ауыз су // жетпе // геніндей,
Мұхитта // жүрген // кісіге,
болып төгіледі.
Бұл шумақтардағы “қаршы // ғасы сен, жетпе // геніндей”
Мектеп лингвистикасына тікелей қатысты ғылыми салалар фонетика, лексика және
Графика мен орфография фонетикадан бөлек ғылыми сала болғанмен, кейбір
Студент бұл салада А.М. Пешковскийдің алдымен есіту, содан соң
Фонетика методикасымен айналысқан А.П. Медушовский қазіргі орыс алфавитінің ескі
Бұл екі автор да жазуды алфавиттен шығарады. Біздіңше, алфавит
Орфографиялық негіздегі ұғым жүйесі
Орфография – грек тілінен енген термин, сөзді жазбаша берудің
Егер мұғалім бұл сөзді морфологиялық, оның ішінде сөз құрамдылық
Сол сияқты жоғарыда айтылған – С, - Ф дыбыстарының
Біздің мектепте жүргізген эксперименттік жұмыстарымыз және студенттер топтарында жүргізілген
Бұл арада үндестік заңын фонетика зерттейтін объектілердің бірі ретінде
Оқушылардың орфографиялық сауаттылығын қалыптастыру үшін жүргізілетін жұмыстың бірі –
Біздің тәжірибеміз бойынша, дәптер тексерудің және оқушының дәптерінде жазылған
Осы кезге дейін бастауыш кластың да, IV-VIII кластың қазақ
Біздіңше, мұны методикалық жағынан алғанда құптауға болмайды. Өйткені оқушы
Екіншіден, оқушы қателі сөздерін (5-6 сөз ғана болуы мүмкін)
Біз мұнда оқушылардың жұмысындағы орфографиялық сауаттылыққа көмегі тиер мәселелерге
Егер қазақ тілін оқытуда жаттығуды қолданбай білім берілетін болса,
Әдістемелік әдебиеттерде жаттығу жүргізудің мақсаты қазақ тілін оқытуда былайша
оқушыларды сауатты жазуға үйрету;
мәдениетті сөйлеуге баулу;
дұрыстап оқу нормасын білуге дағдыландыру;
сөздігін байытып, дүние танымын кеңейту;
тәжірибедегі іс шеберлігін қалыптастыру;
алған білімдерін сапалы түсініп, тәжірибеде қолдану.
Қазақ тілінен берілетін білім негізінен мынадай мақсаттарды көздейді: “Тіл
Жазу, жаттығу, талдау жұмыстары бастауыш сыныптарда дұрыс жазуға үйретуден
Белгілі тақырып бойынша емлелі ережелерді оқшылардың қаншалықты меңгергенін, түсінгенін,
Мектепте орфографияны үйрету ісінде көзделетін негізгі мақсат – оқушыларға
1. Қазақ тілі орфографиясының сүйенетін негізгі ұстанымдарын игерту;
2. Қазақ тілі грамматикасының ерекшеліктерін, орфографиялық ережелердің сол ерекшеліктерге
3. Оқушылардың орфоргарфиялық дағдысын қалыптастыру т.б.
Жазуға үйрету, соның ішінде жаттығу жүргізу сабақтарында педагогика мен
Саналы түрде жазу, жаттығу дегенде оқушының ойы, санасы екі
Кей жағдайда жазу, жаттығу кезінде оқушының ынтасы, санасы, сөзі
Тіл сабақтарын оқытудың дидактикалық материалдары мазмұнды болуы тиіс. Сондықтан
Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуы тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар,
Екіншіден, әрбір мысал, үзінді, әңгіме, өлең, яғни мәтіндер тіл
Үшіншіден, алынған жаттығу, жазба жұмыс мәтіндері тағы басқа материалдар
Жаттығу, жазба жұмыстар, талдау, тіл дамыту материалдарының сапасы жақсы
Қазақ тілін мектепте оқытуда жаттығу материалдарының сапалы болуына ерекше
- жаттығу, жазу жұмыстарын жүргізу оқушылардың жас ерекшелігіне, түсіну
- жаттығу, жазба жұмыстарының қай түрін орындауға олар оқушылардың
- жаттығу, жазба жұмыстарын жүргізудің білімділік мәні болуы тиіс,
- жаттығу арқылы баланы ойландыратын, өз бетімен жұмыс істейтін
Сонымен жаттығу әдісі қазақ тілін тәжірибелік жақтан үйрету әдістері
Мектептегі қазақ тілі пәнінен теориялық материалды жақсы ұғынып, алынған
Қазақ тілінің лексикалық құрамы, дыбыс жүйесі, грамматикалық құрылысы жөнінде
Амал не, оқушылардың көпшілігінің білімдері осы талапқа сай келмей
Сондай-ақ бұл құралдың тағы бір мақсаты – талдаудың түрліше
ІІ Фонетикалық талдау жүргізудің әдіс-тәсілдері
2. 1. Жаттығу мен талдау әдістерінің мазмұны
Жаттығу әдісі және оның тәсіл, амалдары оқушыларға бағдарлама көлемінде
Қазақ тілінің қандай тарауын өтуде болмасын, жаттығу жұмыстары не
Мұғалім ең алдымен жаттығудың мақсатын, түрін анықтайды. Қазіргі кезде
1. Өтілген тілдік материалдарды оқушыларға қайталап жатқа айтқызу арқылы
2. Өтілген тілдік материалдарға (оқушыларға) мысалдар тергізіп, сол мысалдарды
3. Әріптердің емлесіне байланысты, қалдырылып қолданған сөздегі орнына тиісті
4. Түбір сөздер беріп, оған қосымшаларды жалғатып жаздыру. Мақсаты
а) Жаңа сөздер тудырудың амалдарын білдіру мақсатында. Мысалы: жұмыскер,
ә) Сөйлемдегі қосымшалардың байланысын білдіру мақсатында: көптік-жіктік, ілік-тәуелділік.
5. Жеке әріптерді беріп сөз құрату, бірнеше сөздерді беріп
6. Бір категорияның грамматикалық белгілерін кестеге талдап жаздыру. Мысалы,
7. Сөйлемдер беріп, оны сызбамен жазғызып жаттықтыру. Мысалы:
Септік 1 жақ 2 жақ 3 жақ
Жуан жіңішке Жуан жіңішке Жуан жіңішке
Атау
Ілік балам елім балаң елің баласы елі
8. Белгілі бір орфографиялық ережеге байланысты сөз ішінен әріптерді,
9. Өткен грамматикалық белгілерді тапқызып, астын сыздырады және оны
10. Мәтіннің ішінен белгілі үйретілген грамматикалық белгілерді теріп жаздыру;
11. Сөздік жасату жолымен жаттықтыру (синоним жасау, антоним, зат
12. Бір грамматикалық белгіден екінші грамматикалық белгіні ажырату жолымен
13. Мәтіндердің ішінен грамматикалық белгілерді тауып жаздыру немесе оқушылардың
14. Өтілген тілдік материалдар бойынша мысал тергізіп, сол мысалдарды
15. Сөз мағыналары мен сөздердің жазылу емлелеріне қарай сөздік
16. Талдау жүргізу арқылы жаттықтыру;
17. Мәтінмен жұмыс жүргізу арқылы жаттықтыру;
18. Қазақ тілінен оқытуды көбінесе оқулық пен оқу құралдарында
Жаттығуларды орындаудың да тәртібі бар, яғни жаттығуларды орындағанда оқу
1. Алдымен білімді берік меңгертуді қамтамасыз ететін, яғни жаңа
2. Бұдан соң оқығанды, үйретілгенді жаңғыртуды көздейтін, игеру, жаттау,
3. Енді анағұрлым күрделі жұмысты қажет ететін, білімді қолдана
4. Соңынан оқушылар жаңа білімдерін тәжірибеде қолдануды үйренген соң,
Соңғы кездерде дербестікті дамытуға, қабілеттерді қалыптастыруға және белсенді ойлауға
Жаттығуларды орындағанда нақты, белгілі талаптар сақталғанда ғана тиімді болады.
- оқушы ұсынатын жаттығуды қай материалдар бойынша беріліп отырғанын
- жаттығуды қандай мақсатпен орындалу жолдарын білу (терминдер мен
- жаттығуды қалай орындау қажет екенін білу (мұғалімнің түсіндіріп
Жаттығу жүргізудің әдіс-тәсілдері сан алуан. Тәжірибелі мұғалімдер оны әр
1. Сабақтың құрылысы, бөлшектері мен мақсатына байланысты жаттығу жүргізу.
- өткен материалды қайталап естеріне түсіруге байланысты теориялық анықтама,
- жаңа материалды саналы ұғыну үшін мысалдар іздестіру, табу
- жаңа материалды игеру үшін бекіту жаттығуларын жүргізу;
- үй тапсырмасына байланысты жаттығулар орындаттыру т.б.
2. Оқушылардың бұрынғы білімі мен жаңа игерілетін материалдарды байланыстырып,
3. Оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін жаттығу жүргізу. Онда: ойын
4. Оқушының ойын, тілін дамыту мен тіл мәдениетін жетілдіру
Сондай-ақ жаттығу жұмысы әр сыныптағы қазақ тіл білімі материалдарымен
Әрбір әдіс пен тәсілдемелер грамматикалық категориялардың табиғатына сай қолданылып
Тіл ғылымының әрбір тарауын тақырып-тақырыпқа бөліп, бір-бірімен байланыстыра отырып
Қазақ тілі оқулықтарының барлық жүйеде қалыптасқан құрылымы бойынша фонетика
Тілді оқыту тілдің әлеуметтік мәнін, қоғамдағы қызметін байқатып, тіл
Тілдік талдау тіл салаларына оның тарауларына қарай бөлінеді. Олар:
Фонетикалық.
Лексикалық
Морфологиялық.
Синтаксистік.
Орфографиялық.
Стилистикалық.
Қандай да бір тілдік категорияны өтуде оның анықтамасын, ережесін,
Грамматикалық талдау - өтілген тақырыпты оқушыға терең меңгерту мақсатында
Мектепте қазақ тілін оқытуда талдау жұмысына мол орын беріледі.
Ішінара талдау.
Бөліп талдау.
Жалпы талдау.
Толық және жан-жақты талдау.
1. Ішінара талдау
Бұл талдауда грамматикалық категорияның бөлшегі ғана таптырылып, талданады. Белгілі
Мысалы: омонимдес қосымшаларды дәл анықтай алу дағдысын қалыптастыру мақсатында
Атымды адам қойған соң, қайтіп надан болайын (Абай).
Ағайынға жағам десең – қазанды бол (Жанқұтты).
Таза, терең, күшті, кең тілім тарап кеткен балаларыңды бауырыңа,
Ғылым тозбайды, жоғалмайды.
Күн тіл қатты (Т. Жароков).
Осы сипатты мысалдар беріліп, ондағы сын есім, табыс септігі,
Ішінара талдау бір категорияны жалпы белігісімен талдауды мақсат етпейді.
2. Бөліп талдау
Белгілі бір грамматикалық категорияны немесе форманы барлық ерекшелігімен таптырып
Талдаудың бұл түрін екі мақсатта пайдалануға болады: бірі, жаңа
Бұл әдіспен оқушының білімін, түсінігін анықтап, оқушы білімінің олқы
Осы сөйлемдерді былай талдауға болады:
Сөйлемдегі зат есімді тап.
Зат есімдердің қалай жасалып тұрғанын анықта.
Сөйлемдегі толықтауыштың астын сыз.
Оның қандай толықтауыш екенін анықта.
3. Жалпы талдау
Бұл талдау өзінің қолданатын тәсілі, нысанасы, талабы жағынан ішінара
Алтынды еріте білмеген ірітер, теріні илей білмеген шірітер (Мақал)
Құрылысына қарай құрмалас сөйлем, еріте білмеген, илей білмеген –
Бұлай талдау тәжірибеде қайталау сабақтарында, яғни бір тарауды тұтас
4. Толық және жан-жақты талдау
Жүргізілу тәсіліне қарай жалпы талдаудан да көлемді болады. Мұнда
Қорыта келгенде, талдау жұмысы жаттығудың бір түрі болып табылады
Фонетиканы оқытуға байланысты жаттығу мен талдау жүргізу
Мектеп бағдарламасында 4-сынып оқушыларының білімі мен дағдысына қойылатын негізгі
Сондай-ақ оқушылар мына мәселелерге дағдылануы тиіс деп міндеттейді: “Фонетика
Фонетиканы оқыту кезінде теориялық білім берумен қатар, оқушыларда практикалық
1. дауысты дыбыстардың жуан, жіңішке айтылуындағы ерекшеліктерді ажырата білу
2. дауысты дыбыстардың жуан, жіңішке айтылуын білу;
3.айтылуындағы ұқсас дыбыстардың өзгерісі арқылы сөздік мағынасының да өзгеруін
4. дыбыс пен әріптің ерекшелігін түсініп, фонетикалық талдау жүргізе
5. сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді дұрыс оқып, айта білу;
фонетика – тілдің дыбыстық жүйесі туралы ілім. Орта мектептерде
Алғашқы сабақтардан бастап-ақ фонетика тіл дыбыстарын зерттейтін ілім екендігін,
1. Сөйлемдердің ішінен дыбысы мен әрпінің саны бірдей сөздерді
2. Сөйлемнен дыбыстан әрпі көп сөздерді тауып, сыздыру (сия,
3. Сөздердің ішінен әріпінен дыбысы көп сөздерді тауып, астын
1. Төмендегі сөздердің қайсысы жуан, жіңішке айтылып тұрғандығын, ол
2. Мына сөздерге қалған қосымшаларды жалғап көшіріңдер. Жуан, жіңішке
3. Мына сөйлемдегі сөздерді бірыңғай жуан я жіңішкелігіне қарай
4. Төмендегі мәтінді көшіріп жазып, ондағы ашық дауыстылар мен
5. Берілген мәтіннің ішінде кездескен еріндік дауыстылардың астын түзу,
Фонетикалық жаттығу жұмысы көбінесе оның емлесіне байланысты ұйымдастырылады. Мысалы:
Дауысты дыбыстың емлесін үйрету үшін мына сияқты тапсырмалармен жаттығу
1. Берілген сөздердегі көп нүктенің орнына тиісті әріпті қойып
2. Мына сөздерге Ы, І әріптерін қоысп жаз. Үлгі:
3. Мына сөздерді оқы, ерекшелігін түсіндір. Мысалы: лақ, шек,
Дауыссыз дыбыстар туралы білім беру кезінде:
1. Түбір сөздің соңы қ, к, п дыбыстарына аяқталған
2. Сөз аяғындағы екі дауыссыз дыбыстың қатар келуіне байланысты
3. Мәтін ішінен қатаңнан ұяңға айналған дыбыстарды немесе бір
4. Мәтіндегі сөздердің ішіндегі жазбай қалдырған тиісті әріптерін тауып
Мұндай жаттығу жұмыстарының қай түрі болмасын алдымен оқушылар мұғалімнің
Немесе буын туралы алған білімдерін бекіту үшін мына сияқты
Сөздерді буынға бөліп, арасын сызықшамен белгілеу.
Мәтін ішіндегі сөздерді буынға бөлдіріп, екі дыбысты буынды бір
сызықпен, үш дыбысты буынды екі сызықпен, одан көп дыбысты
3. Мәтін ішіндегі бір, екі, үш, төрт буынды сөздердің
4. Тасымалға бөлдіру т.б
Осы сияқты жаттығу жұмыстарын үндестік заңға байланысты да түрлендіріп
Фонетикалық жаттығуларды талдау арқылы жүргізгенде өтілген материалды қайталап жинақтап
Фонетикалық талдау біріншіден дыбыс түрлеріне қарай жүргізіледі.
Жаттығу – 1. Сөйлемдерді мағыналарына қарай қандай тыныс белгілері
Мараттар ауылға күн шыға жетті. Ол сағынып оралған өз
Жаттығу – 2. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып
Оқ…, Үскірік… Ж…реку Жұлд…з, Құл…н, Күр…к. Маз…н. Көр…, С…уле,
Жаттығуларды білімдерін бағалау үшін де жүргізуге болады. Ол үшін
Бақылау жаттығуларының үлгілері:
Жаттығу – 1. Сөздерге қалаған қосымшаларыңдың жалғап көшіріңдер, жуан,
Кір. Мектеп. Көңіл. Қала. Баспасөз. Рояль. Конверт. Қазық. Бұлбұл.
Жаттығу – 1. Төмендегі сөздердің түбірлерімен қосымшаларын ажыратып, оларды
Аяғым. Тоқу. Шауып. Тамағың. Жүрегім. Сөнген. Қонба. Жазсын. Жұмысшы.
Жаттығу – 3. Көп нүктенің орнына тиісті дыбыстарды қойып
Біз Брест қорғанын қорға…ға қатыс…ық. Аудан еңбеккерлер… көрші аудан…ың
Жаттығу – 4. Асты сызылған сөздерді түбір мен қосымшасына
Ежелгі Қазақстанның тұңғыш кеншілері мен металургтері де осы Андронов
Жаттығу – 5. Төмендегі қарамен жазылған сөздер мен сөз
Алма (жеміс). Кітапты сызба. Бос жүрме. Бояма мата. Көрме
Жаттығу – 6. Мәтіндегі қарамен жазылған сөздердің қосымшаларының неліктенжуан,
Ғалымдар даладағы бір текшеметр ауада 25 грамм шаң болатындығын
Жаттығу – 7. Төмендегі сөз тіркесінің жазылу, айтылу қалпын
Қорқақ болма. Көрік берейін. Жақсы көремін. Жұмыс көремін. Жұмыс
2.2 Фонетикалық талдау
Ана тілінен жүргізілетін жұмыстардың ішінде грамматикалық талдауға біршама ұқсас,
Орта мектепте талап ететін фонетикалық талдаудың көлемі мынандай болу
Әрбір оқушы тіл дыбыстарын жетік білу үшін алдымен дыбыстау
Сондықтан бастауыш сынып мұғалымдері алғашқы “а” дыбысын үйреткен күннен
а) а-а-а… созылып айтылады;
ә) а-а-а… ауыз қуысы кең ашылады;
б) а-а-а… ашық, анық естіледі;
в) а-а-а…-ны айтқанда тілдің ұшы сәл кейін жиырылады;
г) а-а-а… жуан естіледі. Сол себепті “а” дауысты дыбыс
Сондықтан фонетика тарауын өткенде әр түрлі тәжірибелік жұмыс түрлерін
1. Алфавитті жатқа жазу. Тақтаға екі оқушыны қатар шығарып,
2. Ауызша алфавитті айтылуымен айтып беру.
3. “Орныңды тап” деген ойын арқылы оқушыларды алфавиттік қатарға
4. Кітапханашымен әңгіме (Алфавитті реттіліктің пайдасы).
5. а) жан-жануарлар дүниесіне;
ә) географиялық атауларға;
б) өсімдіктер дүниесіне арналған алфавиттік карталар жасату.
Бағдарлама бойынша фонетика бөлімі төменгі сыныптар мен бірінші курстарда
Бағдарламалық материалдардың берілуі сатылы және жүйелі түрде үдемелі өтілуімен
1. Ең алғашқы кезеңдегі фонетикалық талдаулар – дауысты және
Көлдің орта шенінде ноқаттай бір қара көрінеді (Д.Ә.).
Бұл сөйлемдегі дыбыстарды: дауыстыны бір сызықпен сыздыру, дауыссызды екі
2. Төменгі сынып оқушыларының дағдысын жетілдіре түсу үшін мынандай
к – дауысты емес, дауыссыз; л – дауысты емес,
о – дауыссыз емес, дауысты; д – дауысты емес,
3. Кейде жазылған сөйлемнің ішінен дауысты дыбыстарын бір бөлек,
Ө, І, О, А, Е дауыстылар, өйткені:
1) Өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында ешқандай кедергіге ұшырамайды.
2) Бұлармен әннің әуенін салуға болады.
3) Сөздерді буынға бөледі.
4) Айтқанда дауыс шымылдығы қатты дірілдейді.
5) Бұл дыбыстарды айтқанда дыбыстау мүшелері түгел қатысады.
6) Бұлар дыбыстау мүшелерінің жан-жақты қимылымен жасалады.
К, Р, Д, Т, Ш, Қ, И дауыссыздар, өйткені:
1) Өкпеден шыққан ауа қандай да бір кедергіге ұшырайды.
2) Бұлар да үн бәсең болады.
3) Сөздерді буынға бөле алмайды.
4) Айтқанда дауыс шымылдығы баяу дірілдейді.
5) Бұл дыбыстар дыбыстау мүшелерінің біржақты қимылынан жасалады.
Осыдан кейін талдаудың жеңілінен ауырына қарай ьіртіндеп көше бастаймыз.
Дауысты дыбыстардың алтыға бөлінуін ауызша егжей-тегжейлі түсіндіріп алғаннан кейін,
жуан жіңішке ашық қысаң езулік еріндік
Бағандарға жазылатын нысандарды оқушылардың өздері толтырулары керек.
2. Тілсіз кестенің төмендегі аралас түрін де толтыру –
Бір ғана графаны толтыру
Тілдің қатысына қарай немесе жасалу орнына қарай а, ы,
Еріннің қатысына қарай немесе жасалу жолына қарай а, ә,
Жақ пен иектің қатысына қарай а, ә, е, э,
Бір ғана графа толтырылған, қалғанын өздерің толтырыңдар
жуан жіңішке
еріндік езулік
ашық қысаң
Төмендегі тілсіз графаны өздерің шешіп, толтырыңдар
Осындай жартылай ашық, не мүлдем ашық кестелерден оқушылар мен
Дауысты дыбыстың осы жүйеленуін жазып та береді, ауызша да
Ауызша талдау оқушының ойлауы мен сөйлеуін бірдей дамытады. Кестеге
Мысалы:
А – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жуан, иектің
О – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жуан, иектің
Ө - дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жіңішке, иектің
Ұ – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жуан, иектің
Ы – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жуан, иектің
Ә – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жіңішке, иектің
І – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жіңішке, иектің
Ү – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жіңішке, иектің
Е – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жіңішке, иектің
И – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай бірде жуан,
Э – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай жіңішке;
У – дауысты дыбыс. Тілдің қатысына қарай бірде жуан,
Дауыссыз дыбыстың жүйеленуі
Дауыссыздар да үш түрлі үрдіс бойынша жіктелініп жүр.
1. Дауыссыздардың дауыс, үннің қарай жіктелуі. Ең алдымен қазақ
Үні бар дауыссыздар: й, л, м, н, ң, р,
2. Дауыссыздардың жасалу орнына қарай жіктелуі, яғни дауыссыздарда
1. Ерін (билабиаль) – п, б, м, (у);
2. Тіс пен ерін (лабиальденталь) – ф, в;
3. Тіс (денталь) – т, с, з, д, ц;
4. Тіл ұшы (альвеоляр) – н, л, ч,
5. Тіл алды (палаталь) – р, ш, ж, й;
6. Тіл ортасы (препалаталь) – к, г;
7. Тіл арты (веляр) – қ, ғ, ң, х;
8. Көмей (фаригаль) – Һ.
Дауыссыздарды бұлай бөлу дәл деп айту қиын, дегенмен біраздан
3. Талдаудың екінші кезеңінің үшінші жолы дауыссыздардың жасалу тәсіліне
1. Шұғыл: п, б, г, к, қ, д, ч,
2. Ызың: ф, в, ғ, с, ш, х, з,
3. Діріл: р.
Осы үш үрдіске негіздей отырып талдаудың әдістемесі де дауысты
Мектептерде, негізінен, бірінші үрдіс, дауыссыздардың дауыс, үннің қатысына қарай
Оқытудың тәжірибелік міндеттері тұрғысынан алғанда фонетикалық талдау дауыссыз дыбыстарда
Б – ұяң, шұғыл, ерін дауыссызы (билабиаль);
В – ұяң, ызың, тіс пен ерін дауыссызы (лабиальденталь);
Г – ұяң, ызың, тіл ортасы дауыссызы (пре палаталь);
Д – ұяң, шұғыл, тіс дауыссызы (денталь);
Ж – ұяң, ызың, тіл алды дауыссызы (палаталь);
З – ұяң, ызың, тіс дауыссызы (денталь);
И – үнді, ызың, тіл алды дауыссызы (палаталь);
К – қатаң, шұғыл, тіл ортасы дауыссызы (пре палаталь);
Қ – қатаң, шұғыл, тіл арты дауыссызы (веляр);
Л – үнді, шұғыл, тіл ұшы дауыссызы (альвеоляр);
М– үнді, шұғыл, ерін дауыссызы (билабиаль);
Н – үнді, шұғыл, тіл ұшы дауыссызы (альвеоляр);
П – қатаң, шұғыл, ерін дауыссызы (билабиаль);
Р – үнді, ызың, тіл алды дауыссызы (палаталь);
С – қатаң, ызың, тіс дауыссызы (денталь);
Т – қатаң, шұғыл, тіс дауыссызы (денталь);
(У) – үнді, ызың, ерін дауыссызы (билабиаль);
Ф – қатаң, ызың , тіс пен ерін дауыссызы
Х – қатаң, ызың, тіл арты дауыссызы (веляр);
Ц – қатаң, шұғыл, тіл ұшы дауыссызы
Ш – қатаң, ызың, тіл алды дауыссызы (палаталь);
Фонетикалық талдаудың бұл түрлері жоғарғы оқуь орындары мен мектепте
Дегенмен кейбір ғылыми терминдерді енгізіп отыру жағы да көзделеді.
О – жуан, еріндік, ашық дауысты, сөздің бірінші буынында
Л – үнді, шұғыл, альвеоляр дауыссыз, әмбебап емес;
А – жуан, езулік, ашық дауысты, сөздің барлық шенінде
Р – үнді, ызың, палаталь әмбебап емес;
Ғ – ұяң, ызың, веляр дауыссыз, әмбебап емес;
К – қатаң, шұғыл, препалаталь дауыссыз, әмбебап, тек қана
Ө - жіңішке, еріндік, ашық дауысты, сөздің бірінші буынында
П – қатаң, шұғыл, билабиаль дауыссыз, әмбебап;
Т – қатаң, шұғыл, денталь дауыссыз, әмбебап емес;
Е – жіңішке, езулік, ашық дауысты, жуан сыңары жоқ;
Г – ұяң, шұғыл, препалаталь дауыссыз, сөздің аяғында орыс
Н – үнді, шұғыл, альвеоляр дауыссыз, әмбебап;
З – ұяң, ызың, денталь дауыссыз, әмбебап;
Й – үнді, ызың, палаталь дауыссыз, әмбебап емес;
С – қатаң, ызың, денталь дауыссыз, әмбебап;
Ы – жуан, езулік, қысаң дауысты, мейлінше қысаң;
Қ – қатаң, шұғыл, веляр дауыссыз, жуан дауыстылармен ғана
Б – ұяң, шұғыл, билабиаль дауыссыз, сөздің аяғында орыс
Д – ұяң, шұғыл, денталь дауыссыз, әмбебап емес, сөздің
І – жіңішке, езулік, қысаң дауысты, мейлінше қысаң, сөздің
Әрбір жеке дыбыстарға фонетикалық талдау жүргізіп тұрғанда, ретіне қарай
Мектептегі талдауда да, жоғары оқу орындарындағы талдауда санасыз жаттандылыққа
О-ны неліктен жуан дедің?
А-ны неге езуілк дедің?
Е-ні неге ашық дедің?
Дауыссыз дыбыстарға да:
Б – неліктен шұғыл?
П – неліктен билабиаль?
Ң – неге үнді?
Й – неге тіл алды емес?
Бұл сұрақтарға оқушылар шамамен былай жауап беруі тиіс:
О-дыбысын айтқанда, тілдің ұшы кейін тартылады да, ортасы дөңестеніп,
А-дыбысын айтқанда, екі езу құлаққа қарай жылжып, езудің осы
Е-дыбысын айтқанда, иек пен жақ төмен түсіп, ауыз молырақ
Б-дыбысын айтқанда, екі ерін бір-біріне жабыса тиіп, іштен ауа
П-екі еріннің көмегі арқылы жасалады.
Н-да салдырдан гөрі үн басым.
И-тілдің алдыңғы шені арқылы жасалады.
Фонетикалық талдаудың алдында енді бір жүргізілетін жұмыс – жеке
Зұлым хан өзіне қарсы келген халықты қызыл қанға бояй
Сұрақ: - Сөйлемдегі хан және қанға сөздері неге екеуі
Жауап: - Өйткені қалыптасқан дәстүрлі үрдіс бойынша жазылу керек:
Сұрақ: - Өзіне қарсы келген; қызыл қанға сөздерінің араларынан
Жауап: - Мұнда ілгерінді ықпалдың заңы бойынша “е” дауысты
Сұрақ: - Демек, сөйлем қалай оқылуы керек?
Жауап: - Сөйлем жазылған қалпында оқылмай, былай оқылуы керек:
Зұлым хан өзіне ғарсы халықты қызыл қанға бояй беріпті
Сұрақ: - Мұндай жағдайды не деп атайды?
Жауап: - Сөздердің айтылуы немесе орфоэпиясы дейді.
Өткен көктемде ұшқыш Жүнісбек Мәскеуден сыйлыққа қолқап әкеліп берген.
Сұрақ: Осы сөйлемді орфоэпиялық нормасын сақтап оқып шық.
Жауап: Өткен көктемде ұшқыш Жүнісбек Мәскеуден сыйлыққа қолғап әкеліп
Сұрақ: Алдыңғы үш сөздегі езулік е, ы дыбыстары неліктен
Жауап: Бірінші буында келген езулік дауыс – айтуда еріндікке
Сұрақ: Жүніспек неге Жүнісбек болып айтылмайды?
Жауап: Мұнда пргрессивтік ассимиляцияның заңы негізінде алдыңғы қатаң “с”
Сұрақ: Неге айтылуы бойынша жазылмаған?
Жауап: Өйткені бұл сөз морфологиялық принцип бойынша жазылады: Жүніс-бек.
Сұрақ: “Сыйлыққа” деген сөз туралы не айтар едің?
Жауап: “сый”, “тый” түбірінен таралған сөздер “и” дыбысының жазылуы
Сұрақ: “әкеліп берді” тіркесінің арасынан не байқайсың?
Жауап: Мұнда да ілгерінді ықпал заңы бар
Кейде осындай сұрақ-жауап арқылы жеке сөздерді анықтап алғаннан кейін,
Сұрақ: Неліктен қазақ тіліндегі еріндік сингармонизмді әлсіз дейміз?
Жауап: Мұның екі түрлі себебі бар: біріншіден, еріндік дауыстылар
Сұрақ: Сөйтіп, сөздің дұрыс айтылуы немен байланысты? Жатық сөйлейтін
Жауап: сөздердің дұрыс айтылуы, сөйлеудің жатық болуы дыбыстардың өзара
Тіл дыбыстарынан кейінгі сөздің бөлшегі - буын
Сөздерді буынға бөлудің практикалық та, теориялық та жолы бар.
Буынның түрлері туралы білімдерін естеріне түсіру мақсатымен бірнеше жаттығу
1. Ашық буын: А В А: ә-ке, а- па.
Тұйық буын: А В В: от, өрт, ант.
Бітеу буын: В А В, В А В В:
Саналы түсіндіру үшін тақтаға сөйлем жаздырып, сол сөйлемдегі сөздерді
Буынның жуан, жіңішке болатындығын мектеп оқушыларына көрсетіп түсіндірудің маңызы
Буынның жуан және жіңішке болуы дауысты дыбыстардың жуанды, жіңішкелігіне
Буынның тағы бір теориялық мәселесі – о, ө, ә,
Тағы бір ескертетін жай – В А В В
Сөйлемдегі сөздерді түгел буындап талдағанда сызықша арқылы бөліп, үстіне
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай).
Мен – жаз-бай-мын ө-лең-ді ер-мек ү-шін
Бұл тармақта үш буынның да түрлері бар екен. Дауысты
- Мен – бір буынды сөз, тасымалданбайды.
- Жаз-баймын
- жазбай-мын үш буынды сөз, екі жолмен тасымалданады.
- өлең-ді үш буынды болғанмен, бір жолмен ғана тасымалданады.
- ер-мек екі буынды сөз, бір жолмен тасымалданады.
- үшін екі буынды болғанмен тасымалдауға келмейді. ұ –
Оқушы буын мен тасымалды осы сияқты талдап та, түсіндіріп
Сонымен фонетикалық талдауға:
1. Дыбыстық талдау (37 дыбысты жоғарыдағыдай);
2. Буын құрамына талдау;
3. Тасымал түріне талдау;
4. Дыбыс үндестігі мен буын үндестігіне қарай талдау;
5. Екпін қойып талдау болып бөлінеді.
Фонетикалық тақырыптарды толық игергенде фонетикалық толық талдау жасатып оқушы
Мысалға, бір сөйлем алып толық талдау жасау үшін:
1. Тұтас сөйлемді буындап оқып беру, буындап жазып, буындарын
2. Тасымалдау үлгісін жазып дәлелдеу;
3. Асты сызылған бір сөзге толық дыбыс құрамына талдау
4. Дыбыс үндестігі мен буын үндестігіне бағынып, бағынбай тұрған
5. Екпін түсіру.
Осылай талдай алғанда ғана фонетикалық тақырыпты толық игеріп, пікірін
Фонетика саласы бойынша талдау үлгісі
Мектеп лингвистикасы қарастыратын салалардың алғашқысы фонетика болғандықтан, бұл сала
1 – тапсырма, оның орындалу үлгісі
“Ә” дыбысының фонетикалық ерекшелігін анықтау.
- фонетика дыбыс жүйесін, буынды, сөздің орфоэпиялық айтылу заңдылығын
1. Дыбыстық негізде:
а) Ә - механикалық дыбыс емес, тілдік дыбыс (1);
б) Ә - дыбыстауда кедергіге ұшырамау, әріптік таңбасын оқығанда,
в) тілдің қатысына (дыбысталу қалпына) қарай – жіңішке дауысты
г) жақтың қатысына қарай – ашық дауысты дыбыс (4);
д) езу мен еріннің қатысына қарай – езулік дауысты
2 – тапсырма, оның орындалу үлгісі
Ұяң мен үнді дауыссыздарын бір-бірінен айырудың қандай жолдарын білесің?
- үнділер дауысты дыбыстарға біршама жақын дыбысталады, бірақ буын
3 – тапсырма, оның орындалу үлгісі
С, ф, ц дауыссыздарының қатаң дауыссыздар екенін немен дәлелдеуге
- ол дыбыстар ұяң естіліп, жіңіщке естілетін сияқты. Бірақ
4 – тапсырма, оның орындалу үлгісі
Мына сөйлемдегі асты сызылған сөздердің айтылуындағы орфоэпиялық дыбысталу ауытқуын
- фонетика зерттейтін объектілердің бірі – орфоэпия, ол сөздердің
- бұл сөздер жазылуында он бес үй болып жазылып,
5 – тапсырма, оның орындалу үлгісі
“Аспанда күн сөнбесін” әнінің авторы есіңде ме? (контекстегі асты
Фонетикалық негізде
1. Дыбыстық негізде:
- бұл сөзде 8 әріп, 8 дыбыс бар:
а) дауысты дыбыс – үшеу (е, і, ө)
- дыбысталу қалпына қарай (тілдің қатысына қарай) 3 жіңішке
- жақтың қатысына қарай екі ашық дауысты (а, е),
- ерін мен езудің қатысына қарай бір еріндік (ө),
б) дауыссыз дыбыс – 5. Қатаң – 2 (с,
2. Буындық негізде – 3 буын бар:
а) буын жасаушы дауысты дыбыстың дыбысталу қалпына қарай 3
б) буындағы дауыссыз дыбыстардың қатысына қарай 1 ашық, 2
3. Орфоэпиялық айтылуы – “сөмбесін”, үндестік заңдары негізінде;
еріндік – б дыбысы әсерінен – н дыбысы –
Бұл дыбыс үндестігі, кейінгі ықпал.
Бұл сөздің түбірі – “сен”, онда 1 буын бар,
болғандықтан, онан кейінгі буындар д жіңішке буын болып тұр,
4. Орфогафиялық жазылуы – “сөнбесін”
5. Графикалық негізде – орыс графикасына негізделген қазақ графикасымен
Толық талдау үлгісі
1. Ұлттың болашағы ұрпақ тәрбиесінде (буындап оқылады).
2. ұлт-тың бо-ла-ша-ғы ұр-пақ тәр-би-е-сін-де.
3. ұлт-тың (1) бо-лашағы, бола-шағы, болаша-ғы (3) ұр-пақ (1)
4. Ұлт-тың – жуан буынды, ілгерінді ықпал; болаша-ғы –
5. Ұлттың болашағы ұрпақ тәрбиесінде.
6. Ұрпақ сөзінің асты сызылған.
Ұ – дауысты дыбыс, тілдің қатысына қарай жуан, жақтың
Р – дауыссыз дыбыс, дауыс қатысына қарай үнді, ауыз
П – дауыссыз дыбыс, дауыс қатысына қарай үнсіз, қатаң,
А – дауысты дыбыс, тілдің қатысына қарай жуан, жақтың
Қ – дауыссыз дыбыс, дауыс қатысына қарай үнсіз, қатаң,
Бір сөйлемге толық фонетикалық талдау жасау арқылы оқушы білімі
Грамматика сабақтарының түрлері.
Ана тілінен класта білім мен дағды беру жолында іске
Совет педагогикасының үйретуі бойынша және көрнекті педагогтардың зерттеуінше, сабақтың
Мектеп практикасында сабақтың таза бір түрі сирек кездеседі. Қазақ
біріккен сабақтың әр бөлігі өзара жымдасып, қабысып, жүйелі бір
мұғалім оқушыларға сабақтың тақырыбы мен мақсатын анық түсіндіреді;
сабаққа қажетті материал алдын-ала іріктеліп жан-жақты толық дайындалады;
сабақтың жоспары да алдын ала дайындалады;
Біріккен сабақ бірде өткен материалды жаңа материалдармен байланыстырудан басталса,
Сабақтың үй тапсырмасын тексеру бөлігінде оқушылар (мұғалімнің сұрауы бойынша
Сабақтың тақырыбы мен мақсатын түсіндіруде мұғалім тақырыпты тақтаға жазады
Жаңа материалды түсіндіру барысында оқушылар мұғалімнің көмегімен тақтаға немесе
Жаңа материалды бекіту бөлімі де түрлі жолдармен ұйымдастырылады. Оқушыларға
Үйге тапсырманы балалар дәптеріне жазып алуға тиіс («Оқушы» сөзін
Сабақтың қорытындысында мұғалім: мысалы, «Заттың атын білдіретін сөздер» тақырыбы
Сабақтың әр бөлімі әр түрлі дәрежеде ұйымдастырылады. Мысалы, үй
Жаңа материал мұғалімнің түсіндіру әдісі арқылы да өткізіле береді.
Үйге берілетін тапсырмада балалардың белсенділігін, өздіктерін орындай алу қабілетін
Сөйтіп, сабақтың әр бөлімі немесе әр кезеңі әр түрлі
2.3 Қазақ тілін оқытуда жүргізілетін жаттығулар
Оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай жаттығулар фонетикалық,
Фонетикалық жаттығулардың міндеті – балалардың айтылған буындар мен
Фонетикалық жаттығулар арқылы кейбір балалардың, жоғарыда көрсетілгендей, тілін тістеп
Бастауыш сыныптарда фонетикадан берілетін мағлұматтар мен фонетикалық жаттығулар тек
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты – ана тілінің морфологиялық құрылысын оқушыларға
Сөз тұлғасын оқу барсындағы жаттығулардың сөздің морфологиялық құрамын, мағыналы
Сол тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады: 1)алдымен,
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді белгілі бір
Жаттығу жұмыстарының барысында оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар: 1) мәтіннен керекті сөздерді
Синтаксистік жаттығуларға әдетте пунктуациялық жаттығулар да қосылады: мәтіндегі қойылған
Қорыта келгенде, оқушылардың алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
1.Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуды орындалық
2.Оқушылар жаттығуды не үшін орындайтынына, оның қандай пайдасы барлығына
3.Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын, ықыласын арттыруға тиіс. Ол үшін
4.Жаттығулар кездейсоқ болма, белгілі бір жүйемен орындалып отырылуы
5.Жаттығу жұмыстары тек таяуда ғана өтілген материалдарға негізделмей, бұрын
6.Бір жаттығу ұзақ уақытқа созылмауы тиіс. Әсіресе, балалардың жасы
7.Творчестволық жаттығулар көбірек болуы қажет.
8.Әр жаттығу оқушы еңбегінің нәтижесін көрсетіп отыруға тиіс.
9.Жаттығулар оқушы ойына әсер етуі жағынан аналитико-синтетикалық болған жөн:
10.Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың оқудан алған білімдері бекіп, өз
Сөз лексикалық мағынамен қатар сол лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы
Сөйлескен кезде жеке лексикалық сөз арқылы білдіруге болмайтын мағыналардың
Грамматика сөздің сөйлемдегі өзгерісін, қолданылу заңдылығын қарастыратын болғандықтан, ол
Морфология- морфема ретіндегі сөз және сөздің формалары, сөз тұлғалары
Синтаксис сөйлемді, сөйлем ішіндегі сөздердің қарым-қатынасын яғни сөз тіркестері
заңдарға орай құалады.
Сөйтіп, морфология сөзді, сөздің тиісті бөлшектерін, олардың мағналары мен
Грамматика осылайша екі салаға бөлінгенімен, олар бір-бірімен тығыз байланысты,
ТҮБІРЛЕС ДЕУГЕ БОЛА МА?
Төмендегі қос сөздерді бір түрленуынан жасалған түбірлес деуге бола
Ой-өріс ой-сезім
ой-пікір ой-шұңқыр
ой-қыр ой-сана
ЖАУАП ТАУЫП ЖАЗЫҢЫЗДАР
Нанды неден пісіреді?
Айранды неден жасайды?
Оқушылар ненің моделін жасады?
Жазуды немен жаздың?
Машина кайда жасалады?
Қандай бас неге тыным бермейді?
ҚОСЫМШАЛАРЫН ТАУЫП ЖАЗ
1. Ақыл жас ұлан...
Жүйрік тай-құнан...
(М а қ а л.)
2. Баулыған партия күніміз,
Отан... жан қияр ұлымыз.
Аттан сап, қойсақ лап, уралап,
Қөк... өрлер дауылпаз үніміз.
(«Отан» деген өлеңнен)
«ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕР ҚАЙРАТКЕРЛЕРІНІҢ АТТАРЫН ТАУЫП ЖАЗЫҢДАР
«Бір адамға» өлеңінің авторы (есімі мен фамилиясы).
«Азат жетті» өлеңі авторынын фамилиясы.
«Қазақстан» атты өлеңнің авторының фамилиясы.
«Сауыншы жеңгейдің жыры» деген өлеңнің авторының фамилиясы.
«Қос алқа» күйін шығарған халық композиторы.
«Әже әлдиі» әнін шығарған композитор.
«Анама» әнінің музыкасын жазған композитор
«Паравоз» деген ән шығарған әнші компазитор.
«16 қыз» әнін келістіре орындайтын әнші компазитор, оның өзі
Күлдіргі, қиын рольдерді көп орындаған артист аталарыңның аты., жөні.
НЕГЕ ОЛАИ?
Мәсей тақтаға Бір қазан ұшып кетті деп жазып балалар
А. Тоқмағамбетовтің «Маймұрынның май шелпегі» деген сықақ өлеңінде Маймұрын
Ми, сый сөздерін 3 жаққа тәуелдеп жазыңдар да, жазылуын
КІМ ТАПСА, СОЛ ТАҚТАҒА ЖАЗАДЫ
Бастаушы төмендегідей біріккен сөздердің алғашқысын не соңғысын атайды. Біріккен
бастуышының сөзі: Балалардың жауабы:
халық халықаралық
кәсіп кәсіпорын
кәсіп өнеркәсіп
ара арасалмақ
түстік оңтүстік
шет . .
еңбек . .
шек . .
шикі . .
ас .
бас . .
әлде . .
сыпыра
әр .
көз . .
т.б. . .
СЕБЕБІН ТҮСІНДІРІҢДЕР
Күні сөзі қандай сөздермен бірігіп және калай өзгеріп жазылады?
Мейрам, жұмыс, келесі, жаз т. б. сөздерде қалай жазылады?
10 СӨЗ
Оқулықта берілген мысалдардан басқа өздерің ойлап, бір сөзімен басталатын
БІРГЕ МЕ, БӨЛЕК ПЕ?
Төмендегі сөздердің алдына бей буынын келтіріп жазыңдар. Ол бірге
Бақ, бастақ, бауырмал, берекет, жай, күнә, маза, мәлім, мезгіл,
Зат есім
«Тізбек» ойыны
Ойнаушылар дөңгелене тұрады немесе партияның ретіне қарай орналасады. Берілген
Оларды орындаған соң ғана орнына барады. Мақсат: зат есімдерді
Ойнап отырып, ойлай отыр
Бастаушы тақтаға бір зат есім сөзін жазып қояды. Ойынға
Мал деген сөздің басқы әрпін өзгертіп жаза отырып, қанша
Қол деген сөздің соңғы әрпін алмастыра отырып, қандай зат
Ақын, алмас, сым, сүт сөздерінің әрқайсысынан (дыбыс қосып,
Айнадан арба жасай аласыңдар ма? Мен жасай алам,— дейді
10 СӨЗ
Әр сөзі и әрпімен басталатын 10 сөз — зат
Көлденең шақпақтарға төмендегі ұғымдардың аттарын
Дерексіз бір ұғымның аты. 2. Адамның туыстық
Кім кідірмей айта алады?
Бастауыш төмендегі сөздерді тақтаға қатарлап жазады да, олардың тұсына
Еркек
Ата
әке
аға
4. Әр сөйлемдегі сөздерді өз орындарына қойып,
тебеді, Асқар, коньки , тікті, жаңа көйлек, балық,
5.Отбасың кімдерден тұрады?
6.Сөзжұмбақ
Мұғалім әр уақытта бала тілінің мазмұнды да мәнерлі, мағыналы
Бақылау арнайы мақсат қойып, қабылдауды белгілі жоспармен жүргізгенде
Бақылау нәтижесінде жинақталған материалдар тіл сабақтарында сөздік қорды байыту,
Мұғалім тілдік жаттығуларды дайындау барысында ақыл-ой операцияларына , атап
Көбінесе оқушылар зат пен құбылыстың негізгі белгілері мен қосалқы
Бақылау жүйелі түрде әр түрлі материалдар бойынша жүрізіледі. Атап
Ұғымдардың белгілерін ажырату мен түрлі ұғымдарды жалпылау грамматиканы, атап
Оқушыларда заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін ажырату дағдылары оқығандары
Мұғалім: Саябақта серуендеу ұнады ма?
Оқушылар: Өте ұнады. Бұл жер өте әдемі. Бұл –
Мұғалім: Күз мезгіліне арналған қандай өлеңдерді білесіңдер?
Оқушылар: Ж.Қашқыновтың «Ұнатам күзді мен), Т.Әлімқұловтың «Күз – береке»
Бұл әңгіме кіріспе бөлімі болды. Мұғалім енді негізгі міндетті
Мұғалім: Балалар, мына ағашқа назар сала қараңдаршы. Күзгі теректің
Оқушылар:Теректің жапырақтары сарғайған. Тек сары ғана емес, қызғылт сары,
Мұғалім: Әне, ана жапырақты қараңдаршы, бұтақтан үзіліп, қалықтап ұшып
Оқушылар: Құсқа ұқсайды.
Мұғалім: Құсқа ұқсай ма? Күзгі тал, қайың жөнінде жазған
Оқушылар:
Қайың, терек басынан
Сарғылт тартып жапырақ.
Жерге түсіп шашылған,
Жел тұрса тек қалтырап
(Т.Жароков)
Ұшты талдан жапырақ
Сары көбелек секілді.
(М.Әлімбаев)
Мұғалім: Көрдіңдер ме, балалар, құсқа емес, көбелекке теңеген екен.
Міне, осылайша, саябақтағы ағаштардың өзіне тән ерекшеліктері бақыланып, сөз
Серуен барысындағы сұхбат әсерлі де қызықты болып, оқушылар келесі
Міне, бесінші сынып оқушылары астра, георгин, хризантема, райхан, раушан
Астра ақ, алқызыл, қызыл, ақшыл көк түсті болып келеді.
Оның жасыл жапырақшалары өте көп. Түзу жапырақшаларымен бірге ширатылғандары
Оқушылардың бұл суреттеуіне мұғалімнің мынандай жетекші сұрақтары негіз болды:
Оқушылар мұғалімнің бағыттаушы сұрақтарынсыз белгілі бір зат не құбылыстарды
Оқушылар: бұл – қант, түсі ақ, тәтті, адамдар шаймен
Мұғалім: Ойлаңдар, тағы қандай белгілерін атамай кеттіңдер?
Оқушылар: Қант қатты болғанмен, суда тез ериді.
Мұғалім: Дұрыс. Қанттың белгілерін атадыңдар. Енді негізгі белгілері мен
Оқушылар мұғалімнің көмегімен қанттың негізгі белгілері (тәттілігі, суда ерігіштігі)
Мұғалім сиырдың суретін көрсетіп, балаларға оның белгілерін атап шығуды
сиырдаң қара ала, мүйізді, ұзын құйрықты, үлкен желінді екенін
Мұғалім: Адамдар сиырды не үшін асырайды? Тағы қандай белгілері
Оқушылар: Сүті мен еті үшін бағады.
Мұғалім: Дұрыс. Енді сиырдың негізгі және қосалқы белгілерін ажыратыңдар.
Оқушылар: Негізгі белгілері: сүттілігі мен қондылығы. Қосалқы белгілері: түсі,
Оқушыларды түрлі заттар мен құбылыстардың түрі мен түсіне, көлемі
Іс-әрекеттің белгілерін анықтауға да арнаулы жаттығулар жүргізіледі. «Жан-жануарлар қалай
Зат пен құбылыстың мәнді белгілерін ажыратуға дағдыландыратын бірнеше
Қауынның (асқабақ, қарбыз, қияр, сәбіз) түрі, түсі, дәмі және
Қауын, қарбыз, асқабақ, қяир, сәбіздердің бірі еркше белгіге ие.
Күннің, айдың, шамның белгілерін айыңдар. Бұлардың бәріне тән белгіні
Әрі жұмсақ, ірі жылы, ірі мамық (биік, сымбатты, сұлу,
Биік деп кімді (немесе нені), аласа деп кімді (немесе
Көктем мен күзге, қарға мен қараторғайға, бидай мен арпаға,
Бір заттың бірнеше белгілерін атаңдар. Мысалы: пышақ (темірден жасалған,
Адамдар асыққанда (мысалы, жұмысқа), жайбарақат асықпаған кезде (саябақта серуен
Адамдар ашуланғанда немесе дауласқанда қалай сөйлейді?
Досына не дұшпанына қалай қарайды?
Күн қалай жарқырайды, ал ай ше?
Бұлбұл қалай сайрайды, ал қарға ше?
Мұғалім осы берілген үлгілер бойынша өтіліп жатқан материалды бақылау
Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу тілін дамытуды жетілдіру бағытында жүргізілетін
жаттығулар
танымдық
шығармашылық
Ізденушілік қабілетті дамытуға арналған жаттығудың бір түрлі - мәтінді
Күшігім менің саққұлақ
Жалқау бала құрысып
Келеді, әне, шапқылап
Өз-өзіне тырысып
Сақтығынды көрейін
Түске дейін жатады
Қойшы атаға берейін
Шешесімен ұрысып
Оқушы осы сияқты та
тапсырмаларды орындау арқылы өлең мағынасын толық түсінуге, шығарманың негізгі
Мысалы, саат ашу кезеңінде «Г» дыбысы мен әрпін
1 деңгей
1. Мына берілген сөздердің ішінен г
Ілгек, мерген, ертегі, бәйге, ірге,
2. Сөздерді үлгі бойынша жаз.
Үлгі: терек – терегі
Білек –
Шелек –
Ілгек –
Жәшік –
2-деңгей
Көп нүктенің орнына тиісті (г немесе
Кө...ершін, се...із, мез...іл, е...ін, ерте...і, де...ен,
2. Берілген сөйлемдерді мына кестедегі
1. Менің әжем қызықты ____________
2. _________ 1 сыныпта оқиды.
3. 8 – Наурыз күні мен
4. _______ қырлы, бір сырлы.
3 - деңгей
1. Берілген әріптерден сөз құрастыр.
Л г ү , р е м
2. Берілген кестедегі сөздерді байланыстырып
Мен
Атамның аты
Көктем
Біз бәйгеге
мезгілі
шеге
көгершін қақтым
қатысты
келді
көрдік
Сабақты пысықтау
Бағалау
Айта аласыңдар ма?
1. Мына қосымшаларды тұсындағы сөздерге
Сөздер:
Еңбек
Мал
Оқы
2. Оқы деген сөзден шәкірт
3. – ист, - изм
4. Мына сөздерден әр түрлі
Әдемі, бау, ауыз, ет, мәдени.
5. Республикамыздағы көмір алыптарының бірінің
Мұғалім «сөз жене оның мағынасы» деген тақырыпты түсіндіру алдында
Демек, баларға сөздің негізгі, тура мағынасын сөйлем ішінде, контекстерде
Бұдан кейін сөздің тура және ауыспалы мағынасы болатынын айтып,
Сөздің тура мағынасы
Бақшада түрлі-түрлі жеміс өседі.
Ана – балаға қамқоршы.
Сөздің ауыспалы мағынасы
Біздің елімізде еңбек етуге, сол еңбектің жемісін пайдалануға жол
Сүйікті Отан – біздің ардақты анамыз.
Мұғалім балаларға бірінші мен үшінші, екнінші мен төртінші сөйлемді
Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда байып, толығып,
Сөз құрамы – бастауыш сынып оқушылары үшін ерекше мәні
Біріншіден, ол сөзді морфологиялық құрамына талдау жұмысы және жаңа
Екіншіден, оқушылар сөз құрамы жөнінен теориялық материалмен танысу арқылы
Үшіншіден, сөз құрамы мен сөз жасау тәсілдерін меңгерту, оқушылардың
Жаңа бағдарлама бойынша «Сөз құрамы» ІІ-ІІІ сыныптарда өтіледі. Екінші
Сөз құрамын меңгерту жұмысында төмендегідей мақсат, міндет қойылады:
1. Көзделген мақсатқа сәйкес ұйымдастырылып жүйелі іс-тәжірибелік жұмыс негізінде
2. Оқушыларды сөзді бөлшектеріне талдай білуге машықтандырады, яғни сөздің
3. Оқушылар орфографиямыздың морфологиялық үрдісімен танысып, бұл термин іс-тәжірибелік
4. Оқушыларға жазу ережелерінің негіздерін білдіріп, оларды ауызекі сөздерінде
Қорытынды
Мұғалім фонетикалық талдау жасатқанда, одан өтілген материалды қайталап жинақтау
Фонетикалық талдау алдымен дыбыс түрлеріне қарай жүргізіледі. Фонетикалық талдау
Мысалы: Ол бес алды деген сөйлемдегі сөздерді дыбысына қарай
Ол деген сөзде екі дыбыс, бес деген сөзде
Сонда: ол деген сөзде бір дауысты (о), бір дауыссыз
Егер мұғалім оқушылардан о дыбысының орфографиясын сұрайтын болса, бұл
Сөйлемдегі екінші, үшінші сөзді де дыбыс жағынан осындай дәрежеде
Екіншіден, фонетикалық талдау жүргізгенде, материалды жақсы білетін жеке оқушылардың
Фонетиканы оқытуда мынадай талдаулардың түрлері жүргізіледі:
1. Дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай. Оған дауысты дыбыстардың тілдің
2. Буын түріне қарай талдау. Оған ашық буын, тұйық
3. Дыбыстардың үндесуіне қарай талдау. Бұған дауысты дыбыстар мен
4. Дыбыстардың жазылу емлесіне қарай талдау. Оған дыбыстардың сөз
Мұндай талдаулар оқушыларды тіліміздің фонетика саласын әр жақты талдап
Фонетикалық талдауды әр түрлі тәсілдермен жүргізіп отыруға болады:
а) Фонетиканың белгілі бір саласына арналып жасалған схемалар мен
ә) фонетикалық тақырыптарға арналып жасалғна таблицалар мен схемаларды пайдалана
Мысалы, таблицадағы сөздерді мына схема бойынша талдап жазады:
Жеке сөздер Ашық буын Тұйық буын Бітеу буын
бақытың
артсын
аналар ба-қы
а-на
-
арт -
- тың
сын
лар
б) әр дыбыстың тұсына өзіндік белгілерін жазып талдату,
мысалы, бал деген сөзді талдаса:
б – дауыссыз, еріндік, ұяң.
а – дауысты, жуан, езулік, ашық.
л – дауыссыз, үнді, тіл алды т.б.
фонетикалық талдау жасату үшін, мұғалімнің ерекше бір көңіл бөлетіні
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Әлімжанов Д., Маманов Б. Қазақ тілін оқыту методикасы.
2. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы
3. Алтынсарин Ы.таңдамалы шығармалары. А., 1957ж., 7 б.
4. Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары (қазақ тілі
5. Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары (қазақ тілі
6. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика,
7. Исабаев А. Мектепте қазақ тілі фонетикасын оқыту методикасы.
8. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954 ж., 18 б.
9. Дүйсенбаева М. Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері.
10. Рахметова С. Қазақ тілі әдістемесінің теориясы мен технологиясы.–
11. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас. Оқулық. –Алматы: «Сөздік-Словарь»,
12. Жиенбаев С. Қазақ тілінің методикасы. А.,Қаз.біріккен мемл. баспасы.
13. Бастауыш мектеп мұғалімдерінің күнделікті пайдалануына арналған кітап .
14. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тілі методикасының очерктері.
15. Бозжанова К. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту.. А.,
16. Әміров Р. Асқарбаева А 2-3 класс қазақ тілі
17. Томанов М 3 класта сын есімді
18. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту.
19. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары.А., Мектеп.
20. Байқуатова О. Бастауыш мектепте синоним материалдарын оқыту.
.21 Буртовой И.Д, Әбдіғалиева Т,Балтабаева Ж. Бастауыш класс оқушыларының
22. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика,
23. Исабаев А. Мектепте қаза тілі фонетикасын оқытуметодикасы. Алматы,
24. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954 ж., 18 б.
25. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Алматы,
1
61
Б
А
Т
А
Түйе баласы ?
Сиыр баласы?
Үй құсы?
Ешкі баласы
ізденушілік
Лингвистика
тіл туралы ғылым
Ғылыми салалары
Фонетика
Зерттеу объектілері
Дыбыс
ФОНЕТИКА
Зерттеу объектілері
Дыбыс
жеке дауыстағанда, кедергіге ұшырамай және қосалқы дыбыс қосылмай дыбысталу
жеке дыбыстағанда кедергіге ұшырап, әріптік таңбасын оқығанда, қосалқы дыбыс
дауысты дыбыс
дауыссыз дыбыс
І. дауысты дыбыстың жуан не жіңішке дыбысталу қалпына
2. жақтық қатысына қарай
қатаң дауыссыз
ұяң дауыссыз
үнді дауыссыз
жуан дауыстыы
жіңішке дауысты
ашық дауысты
қысаң дауысты
3. езу мен еріннің қатысына қарай
Еріндік дауысты дыбыс
Езулік дауысты дыбыс
Фонетика
Зерттеу объектілері
Дыбыс
Буын
Буын жасаушы дауысты дыбыстардың дыбысталу қалпына қарай
Буын құрамындағы дауыссыз дыбыстардың қатысына, орналасуына қарай
Тұйық буын
Бітеу буын
Ашық буын
аб,
абб
б, а, б,
ба, бб
а, ба
Жуан буын
Жіңішке буын
формуласы
Гүл Гүлдана
Тіл білімі
Ғылыми салалары
Фонетика
Зерттеу объектілері
Орфоэпия
Графика
Орфография
Үндестік заңы
Жеке дыбыстардың жазылу емлесі
Жеке сөздердің жазылу емлесі
Дыбыс үндестігі
Буын үндестігі
Дауысты дыбыстар емлесі
Дауыссыз дыбыстар емлесі
Қосымшалы күйінде
Ілгерілі ықпал
Кейінді ықпал
Түбір күйінде
дыбыс
буын