Бағалы қағаздар


нарығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ ШЫҒАРУ МЕХАНИЗМІ..............................................5
1.1 Бағалы қағаздарды шығару және оның элементтері..........................................5
1.2 Жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі................8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ..........10
2.1 Бағалы қағаздар туралы Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары..........10
2.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы........11
2.3 Бағалы қағаздар нарығын реттейтін жүйелер....................................................16
3 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ҚАТЫСУШЫЛАР. ҚОР БИРЖАСЫ.......19
3.1 Бағалы қағаздар нарығының мамандары...........................................................19
3.2 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар..........................................................22
3.3 Қор биржасы және оның қызметі.......................................................................23
3.4 Биржалық операциялар........................................................................................24
ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................................26
ҚОСЫМШАЛАР
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазахстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа, нарықтық, мемлекет
Нарықтық экономика — адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
Қаржы нарығы — мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы.
1) Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы.
2) Несие капиталының нарығы.
3) Бағалы қағаздар нарығы.
Осы үш нарықтың ішінде бағалы қағаздар нарығын қарастырайық.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша капитал
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ ШЫҒАРУ МЕХАНИЗМІ
1.1 Бағалы қағаздарды шығару және оның элементтері
Бағалы қағаздар — ең алдымен мүлікті иемденуде құқық
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге,
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға басқа мемлекеттердің
Бағалы қағаздар шығарушылар.
Эмитент
Мемлекет
Мемлекетқолдауындағы мекемелер, ұйымдар
Республикалық басқару органдары
Жергілікті басқару органдары
Акционерлік қоғам
Жеке кәсіпорын
Мемлекеттік рез.еместер
—►
Өндіріс секторының
Жекеменшіктенген кәсіпорындар Осы секторда жаңа құрылған қоғамдар
—► Несие саясындағы қоғамдар
—► Биржалар
—► Қаржы құрылымдары
Инвестициялық компаниялар Инвестициялық қоғамдар
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге сату мына
1- Қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында орналастырылғанда;
2- Қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция
3- заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың облигация
Сонымен қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар арасында
- кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
- шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу
- акция сатуды бастау және сақтау күндері;
- бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция
Эмиссия проспектісінің басқа тарауларын да бұдан бұрынғы эмиссия
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады.
1.2 Жекеменшіктендіру - баҒалы қағаздар нарығын дамытудың негізі
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар ақша қатынастары
Осы айтылғандардан басқа жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
Жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі —
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
2.1 Бағалы қағаздар туралы Қазақстан республикасының қазіргі заңдары
Кез келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және
1995 жылдың 21 сәуіріндегі "Бағалы қағаздар және қор
2. "Шаруашылық серіктестіктері туралы" №2255 Президенттің заң күші
3. "Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" №2155 Президенттің
4. "Акционерлік қоғамдар туралы" №281-1 "Қазақстан Республикасының заңы
5. Басқа заңдар және нормативтік құқықтық актілер.
Оған бағалы қағаздарды шығару және айналымға түсіру мәселелерін,
Басқа нормативті-құқықтық актілердің ішінде төмендегілерді атап айтуға болады:
- бағалы қағаздар нарығының кейбір мәселелерін реттейтін ережелерді
- бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның актілері -
- басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар айналымына
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай қазіргі кезде Қазақстанда
2.2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқаулары Кеңес Одағы
- сұраныс пен ұсыныс;
- делдалдар мен басқа қатысушылар;
- нарықтық инфрақұрылым яғни екінші деңгейдегі банктер, қор
- нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың
біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың элементі - Қаржы Министрлігі;
екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы
Мемлекеттік бағалы қағаздардың төмендегідей түрлері бар:
a) мемлекеттік қазыналық вексельдер;
b) мемлекеттік қазыналық облигациялар;
c) Қазақстан Ұлттық банкінің қысқа мерзімді ноталары;
d) жекеменшіктендіру купондары.
а) Вексель дегеніміз — вексель берушінің вексель иесіне
Жай вексель — бұл 2 адамның өзара келісімі,
- Ұзақ мерзімді қазыналық міндеттемелер жөніндегі табыс жыл
- Орташа және қысқа мерзімді міндеттемелер номиналға процентпен
қазыналық вексельдер номиналдан кемітіліп сатылады, бірақ вексельдер толық
Қазақстан Республикасының заңды ұйымдарының облигацияларынан басқа айналымға мемлекеттік
Орта мерзімді бондар Қаржы Министрлігімен шығарылады, ал ұзақ
Ұзақ мерзімді қазыналық бондар 5 жылдан 25 жылға
Ұзақ мерзімді бондарға қарағанда, орта мерзімді бондар 1
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни
- ішкі мемлекеттік және жергілікті займдар облигациялары;
- кәсіпорындар облигациялары.
Кәсіпорындар облигацияларының барлық түрлерін өздерінің еңбек ұжымдары қарамағына
Ішкі мемлекеттік және жергілікті займдарды сатудан түскен қаржы
b) Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қысқа мерзімді валюталық
1. Аукцион әдісі.
2. Алғашқы агентпен келісілген баға бойынша сату әдісі.
Ноталарды орналастыруға байланысты барлық ақпарат Қазақстан Республикасы Ұлттық
Егер алғашқы агенттен белгіленген уақытқа дейін валюта ноталарының
Құнды қағаздардың төмендегідей түрлері бар:
1. Акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы
Акция курсы = Д/Қарыз проценті х 100%.
Акция курсы сұраныс пен ұсынысқа байланысты үнемі ауытқуда
1 акция құны = номинал құны/шығарылған акция көлемі.
2. Варрант - ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте,
З. Депозиттік сертификат — ол эмитенттің мерзімді салымын
атаулы чектер;
ордерлі чектер;
иесі ұсынушы чектер.
2.3 Бағалы қағаз нарығының реттейтін жүйелер
Бағалы қағаз нарығының реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті.
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия оның төрағасы және
Дүниежүзілік тәжірбиеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екі
1) Мемлекеттік органдар уәкілі қатысуымен тікелей араласу;
2) Іс-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу.
3) Тікелей араласу шараларына мыналар жатады:
- бағалы қағаздар нарығы мәселелері жөнінде заң шығаратын
- Осы мәселелер бойынша атқару атқарушы үкімет органдарының
- Бағалы қағаздар нарығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
Несие үшін процент мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша
- Мемлекеттік салық саясаты,
- Депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет кепілдігі,
- қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы арқылы мемлекет
- мемлекеттік сыртқы экономикалық саясаты,
- мемлекеттік сыртқы экономикалық іс-шаралары.
Реттеуші органдар инвесторлардың қаржысын қорғауға бағытталған негізінен 3
Біріншіден, нарықта шаруашылық субъектілері ретінде қызмет істейтін барлық
Екіншіден, экономиканың барлық субъектілерін нақты хабарлармен қамтамасыз ету.
Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру және
3 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ҚАТЫСУШЫЛАР
3.1 Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары.
Бағалы қағаздар нарығының жұмысын қамтамасыз етіп, оның міндетін
Тікелей;
Арадағы кісі арқылы.
Тікелей келісім шарт.
Сатушы
Бағалы
қағаздар
Сатып алушы
2. Арадағы кісі арқылы келісім шарт.
Сатушы
Келісім
шарттың
қорытындысы
Брокер
ақша
Келісім
шарттың
қорытындысы
Сатып алушы
Баға белгілеу үшін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік
І. Брокерлер — делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар.
2. Джобберлер — нарық коньюктурасын бақылаушылар.
3. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар.
Осы мамандармен катар бағалы қағаздар бағалы қағаздар нарығына
Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлер құқықтың тұлға ретінде тіркелген
1. Консалтинг (кеңес беру).
2. Бағалы қағаздарды бірінші және екінші нарыққа орналастыру.
3. Инвестициялық қорларды құру және оны басқару.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыкқа алады:
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасағанда барлық тапсырма
2. Брокер клиенттің белгіленген сомасы шамасында әрекет жасайды.
3. Брокер тапсырманы орындағаны
4. Брокер мәмілені ерекше кітапқа тіркеуі қажет. Клиент
5. Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы токтатуға үнім
Сонымен бірге, брокерлік фирма мен клиент арасындағы келісім
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель.
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100% құрайтын сома
3. Брокердің атына ағымдарды шот ашылуы мүмкін
4. Брокерге сақтандыру полисі және с.с. кепілдер.
Осылар жөнінде брокерлік фирма клиентке хабарлан тұруы қажет.
Ал дилерлер — олар да делдалдар. Олардын брокерлерден
- Бағалы қағаздарды шығару, олардың курсы және сапасы
- Клиенттердің тапсырмасын орындау;
- Бағалы қағаздар нарығындағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер
- Сатып алушылар мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, бағалы
Бағалы қағаздар нарығында дилерлердің қызметі брокерлердің қызметінен өзінің
Джобберлер - бағалы қағаздар нарығы конъюнктура мәселелері жөнімен
3.2 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Қазірге кезде бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет,
Екінші топ, инвестициялық институттер, немесе бағалы қағаздар операциясын
a) екінші деңгейдегі және инвестициялық банктер;
b) сақтандыру қоғамдары;
c) зейнетақы қорлары және сол сияқты ұйымдар.
Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни занды және
Үшінші топ, және инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның
Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығы кәсіби мамандары, яғни
Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және оған
Эмитент — заңды тұлға, ол мемлекеттік орган немесе
3.3 Қор биржасы және оның қызметі
Қор биржасы деген бағалы қағаздар сатып алатын және
- қор биржасы;
- тауар биржасы;
- еңбек биржасы.
Сонымен, биржа —нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен
Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принциптерде жүмыс істейді. Қор
Сонымен, қор биржасы — бағалы қағаз иелерінің биржа
3.4 Биржалық операциялар
Биржада жеке компаниялардың, мемлекеттік органдарын немесе шетелдердің бағалы
Биржа операциялары кассалық және мерзімді болып ірі екі
Кестеде көрсетілгенде мерзімдік мәміле түрлерінің бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы
Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыда айтылғандай бір
Қор биржасындағы стеллаж, пролонгация, репорт, депорттың мәмілелер алып-сатушылардың
Стеллаж — бағалы қағаздар бойынша мерзімді мәміленің түрі,
Пролонгациялық мәміле — бағалы қағаздар бойынша жасалатын мәміленің
Репорт — мерзімді мәміленің түрі, мұнда бағалы қағаздың
Депорт — оған белгілі бір мерзімінен кейін төмен
Қор биржасы акционерлік қоғамдардың жұмысын қадағалап, оны көрсетіп
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында.
А) нарықты реттейтін механизмінің жоқтығы;
В) бағалы қағаздар нарығын дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің
С) зандардың мүлтксіз орындалмауы;
О) салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
Е) бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;
F) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Бағалы қағаздар нарығына мамандарды бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі — кіші
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылығы
1. Нарықта акционерлік капитал үлесінің көптігі.
2. Үлестік бағалы қағаздардың қарыздық қағаздардан көптігі.
3. Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы.
4. Нарықтағы банк емес мекемелерінің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекеттің бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін
1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс
3. Саясат факторы — дүниежүзіндегі сияқты Қазақстанда бос
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы
ҚОСЫМША
Аваль — вексель бойынша кепілдік. Аваль беруші банк
Акцептант (трассат) — төлем уақыты келгенде аудармалы вексельге
Дивиденд — акционерлердің меншігіндегі акция санына пара-пар бөлініп
Дилер — бағалы қағаздарды өз есебінен сатып алып
Дисконт (баға төмендету) қаржы инструментіне төленген нақты бағамен
Индосамент — басқа адамға табыстау жөніндегі жазу. Құжаттың
Индоссант — бағалы қағазға аудару белгісі өз пайдасына
Реверс — кепілге берген вексельді қайта сатып алуға
Ремитент — аударма вексель соның пайдасынан жазылған адам.
Рендит — бағалы қағаздың табыстылығының салыстырмалы көрсеткіші.
Трассант — вексель беруші вексель ұстаушыға вексельде көрсетілген
Трассат — аударма вексель тратта бойынша төлеуге міндетті
Эмиссия — компанияның бағалы қағазды шығаруы және оларды
Эмитент — эмиссияны жүзеге асыратын компания.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының банктермен банк қызмет туралы заңдары
2. Бағалы қағаздар нарығы. Б.А.Көшенова, Алматы, Экономика,
3. Банковское дело. Г.С.Сейткасымов, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
4. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. Г.С.Сейткасымова,
5. Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру. Н.А.
6. Ценные бумаги и их регулирование в
7. "Банки Казахстана" журналы №5 2000ж.
8. Банк хабаршысы. 2000
25