Мазмұны.
Кіріспе....................................................................................................................3-10
І тарау. Бауыржан Момышұлы шағармасының зерттелуі..............................11-20
ІІ тарау. «Ұшқан ұя» романындағы образдар жүйесі......................................21-26
ІІІ тарау. Повестегі қазақ салт дәстүрінің көрінісі..........................................27-34
Қорытынды........................................................................................................35-37
Пайдаланылған әдебиеттер.............................................................................38
Кіріспе
Диплом жұмысының көкейтестілігі: Халқымыз ежелден-ақ бала тәрбиесіне ерекше
Немесе «балалық шақты балалық шағында көктетуді» (Ж.Ж.Руссо.) жөн
Жұмыстың негізгі мақсаты - «Ұшқан ұя» повесіндегі Б.Момышұлына
Міндеті: Осындай өзекті де келелі мәселенің халықтың аяулы,
1. Тәрбиелеуде ұстаздың өзінің не біліп, не істейтіні
2. Баукең шыншылдығының дәрежесі - оның адамгершілік кемелдігі
3. «Ұшқан ұя»
Зерттеу әдістері: «Ұшқан ұя» повесін зерттеу барысында жоғарыдағы
Диплом жұмысының құрылысы кіріспеден, негізгі бес тараудан, қорытынды
Кіріспе бөлімде Б.Момышұлының қысқаша өмір жолы, шығармашылығы, Баукеңнің
Шығармаларының құндылығы мен ұрпақ тәрбиесіне берерлік тәлімі жолдары
1-тарауда «Б.Момышұлы шығармашылығының зерттеуі» жайына шолу. Бауыржанды көзі
Суреткердің көркем туындысының мәні мен тәлімдік биігі, сондай-ақ
2-тарауда "Ұшқан ұя" романындағы образдар жүйесі деген тарауында
3-тарауда ұлттық салт-дәстүріміздің суреткер көзімен көріп, бала кезінде
Қорытынды бөлімде қазақ халқының біртуар ұлы, даңқты қолбасшы,
Кіріспе
Қазақ халқының даңқын шығарып абыройын асырған,
Ол тұтас алғанда Нағыз Қазақ аса қастерлі, мәртебелі
Туған ұлты үшін ұран салып, ұлт намысын таптатпай,
Баукең үйреткен тағлым - Ұлы сенім, Болашаққа
«Жалғандықтың балын жалап өмір сүргенше, шындықтың уын ішіп
Бакең үйреткен тағлым - өз халқыңды ағынан жарылып,
Бауыржан үйреткен тағлым - Ұлт ар - намысына,
Көзден кетсе де көңілден кетпеген және ешқашан кетпейтін
Ал, тарихи кесек тұлғалар тұғырында Б.Момышұлы өнегесі сол
Б.Момышұлы жөнінде көркем дүние де көп жазылды. Мәселен,
Қазақтың қасиетті топырағы - Жуалы жұрты өз перзентіне
Бауыржан аға ғибраты санаға сіңіп, көңіл көгіне жетті.
Алматыдан жасақталған 316- шы атқыштар дивизиясы 1941 жылдың
Ол Отан қорғау мәселесіне кең
Майданда жүрген кезінде тек командир ретінде ғана емес,
Егер мемлекеттік қайраткер, қоғамдық қайраткер бар болса,
Бауыржанның ұлттық рух, ұлттық патриотизм жөніндегі ойлары соғыс
Ата дәстүрімен тәрбиеленбеген адам - ана сүтін ембеген
«Ұшқан ұя» туындысы Б.Момышұлының орыс тілінде «Наша семья»
Бұл шығарма мазмұны мен көркемдігі жағынан жоғары бағаланып,
Б.Момышұлының соғыс кезінде жазған ең көлемді еңбегін -
Баукеңнің Ар, Намыс, Парыз, Ұлттық Рух, Ұлттық патриотизм,
Баукеңнің ұғымында өз ұлтының тәрбиесінен жұрдай адамнан баршаға
Бауыржан Момышұлы соғыс аяқталғаннан кейін Кеңестер Одағы бойынша
Ол енді шығармашылыққа біржола бет бұрды.
Көркем әдебиеттің, оның ішінде соғыс тақырыбына жазылған, жазылатын
Ұлттық әскеріміздің қалыптасып жатқан қазіргі кезеңде біздің әдебиетімізге
Баукең шығармашылығының бір саласы оның өлеңдері мен қанатты
«Ел дегенде езіліп, жұрт дегенде жұмылып қызмет ет»,
Бұл саладағы еңбегі Бауыржанды халқымыздың дуалы ауыз би-шешендерінің
Прозаик Бауыржанның «Офицер күнделігі» (1952ж. Калинин қаласы, орыс
Бәрін екшеп келгенде Баукеңнің өнегесі бізді халқымыздың алдындағы
Аты аңызға айналған Баукең тарихи бейне ғана емес,
Аңыз болған, ғасыр адамы Б.Момышұлы өзінің дүниеге келу
Момышұлының соғыс кезіндегі Ерен ерлігі жөнінде
Момышұлы Ұлы Отан
педагогикалық жұмыспен шұғылданып,
1955 жылы Кубаға барған сапары бойынша жазылған «Куба
Баукең соғыс жылдарында еліміздің көрнекті қоғам қайраткерлерімен, ғалымдармен
1943 жылы желтоқсан айының соңында Алматыға майданнан оралған
Алматыда ол алты күнге
Б.Момышұлы шығармалары жаңа буын ұрпақтарын
1-тарау. Б. Момышұлы шығармашылығының зерттелуі
Өткен ғасырдағы қазақтың біртуар азаматы, көзі тірісінде-ақ аты
Бұл мемуарлық шығарма болғанмен көркем дүние. Мұнда жазушы
Бұл кітабында халқымыздың үлкенді сыйлау ата - ананы
Сондай әңгімелерді жинаған жазушы Мамытбек Қалдыбаев Бауыржанның өз
Бауыржан Момышұлы жайында соңғы кезде аз жазылып жүрген
Бауыржанның өз халқына ұқсаған биік тұлғасы бар, оның
Сол алып тұлғаның тапқырлығы мен ерлігін танытқан, әлемге
Бауыржанның қасиетті шындығы да осында. Шындық - Бауыржанның
Шындығында Бауыржанның «соғыс психологиясы» жайлы жазған еңбектері Отанды
«Тақыр жерге шөп шықпайды». Батыр да, ақын да
Бауыржан ұшқан ұя әсерімен ел намысын ерте сезінген,
Бәлкім адамға деген қалтықсыз сүйіспеншілікпен оның болмыс бітімімен
Баукеңді идеал тұтып, оның өткірлігі мен табандылығы мен
Әділдігі мен шыншылдығы үшін аңызға айналған алып тұлғаның
Бұл туралы: «Менің
СССР азаматы тұлғасындағы қазақтың қалыптасу процессі.
Бұл тақырыптың өзі 1911-1941 аралығын қамтиды. Осы тақырыпты
Суреткер «Ұшқан ұя» повесі арқылы бүкіл қазақ халқының
Санаға жастай сіңген
Салт дәстүр халықтар кәсібіне, сеніміне, тіршілігіне
Ұлттық дәстүрлі тәлім тәрбиенің танымымыздан сызылып, жанымызға жақын
Момышұлын тану, ұғу дәркүмән күйде, себебі оның өзі
Жұмыстың тақырыбына орай, "Ұшқан ұя" повесіндегі
1. Көркем шығармадағы мақал-мәтелдердің маңызы.
2. Ұлттық салт-дәстүрлерге, әдет-ғұрыпқа жазушының көзқарасы.
3. Бала тәрбиесіндегі жоғарыдағылардың
Бала көкейіне тез сіңетін мақал - «Түйе бойына
«Ертексіз өскен бала - рухани мүгедек адам» -
Байлығына сенетін мырзасымақ, реңсіз, кекеш болса да айдай
«Құрығы ұзын қуып жүріп алады, құрығы кысқа құр
Сол секілді жас келіннің мінезіндегі көргенсіз кер мінезді
Ат ардақтаудың биік шыңы мына мақалдан керініс тапқандай.
Б.Момышұлының "Ұшқан ұя" повесінде өзіндік орнын тапқан
Шығармада адамның қылығын танытатын жаман әдетін аңғартатын мақал-мәтелдер
Шығарма тілі мақал-мәтелдердің молдығымен шұрайлы, көркем. Десе де
Б.Момышұлы суреттеген кезең немесе орта, ондағы тәлім-тәрбиенің өзін
Шығармада суреткер адамның жақсы-жаман қасиеттерін танытатын тәрбиелік құны
«Ұшқан ұя» повесінде автор қазақтың мінезін танытатын тұлпарға
«Жуанның созылып, жіңішкенің үзілер шағы», бұл тіркестерді суреткер
Сөз өнеріне келгенде халқымыздың бай екені рас. Қандай
Әкесі Момыш Үбианды айттырып келген күйеу жігіттің тарапынан
Повесте жоғарыдағыдай сөз тіркестері көптеп кездеседі. Мәселен: сәби
Осындай тіркестердің бірі «Атсыздың аяғы тұсаулы». Бұл тіркес
Адым замандар қойнауынан
2-тарау. "Ұшқан ұя" романындағы образдар жүйесі
Бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп оның сәби шағынан
«Тәрбие адам бойында жақсы мінез-құлық қалыптастырады... Балаға
адамның, азаматтың бойындағы барлық жақсы, асыл қасиеттер ананың
Бауыржанның қанатын қатайтып, биікке самғаған
Ана сүтімен бірге бітетін қасиеттерге ол осы шығармасында
Бауыржан ұясынан көрген - білген, алған өнеге -
Жаңа дүниенің есігін ашқан нәрестеге шілдехана жасалатыны жарқын
Алатаудың қыраны мол еді -
Қырағы болсын, құлыным.
Қойнауы суға толы еді -
Бұлағы болсын, құлыным.
Елінің тілегі зор еді -
Шырағы болсын құлыным.
Ата тілегі он еді -
Құмары болсын құлыным.
Бұл жерде батырлар төрі еді -
Сыңары болсын құлыным.
Осы алғашқы Имаш бабасының Бауыржан Момышұлы өміріне өнеге
Зейнеп Ахметова өз естелігінде былай дейді: «Ағыны жойқын
Б.Момышұлы әділдік пен шындықты сүйетіні "Ұшқан ұясында" да
«Шаруамыз шап - шағын еді. Біздің үй іші
Кубаға сапарының алдында еліне соққан Бауыржанға "Ұшқан ұяда"
Ұлы Абай да өзінің қара сөзінде «Ұялмас нәрседен
Даланың кеңдігі, табиғат сұлулығы, балалықтың аңғалдығы, бәрі-бәрі баланың
«Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» деген ертегіні тыңдаған соң
Бауыржан нәр алған тағы бір бұлақ имандылық, қазақ
Б.Момышұлы шығармада ауылдың нәрлі кештерін, ондағы ақыл-кеңестің ордасы
Ел ішіне келетін ақындар ауыл адамдары үшін үлкен
Қазақтың салт - дәстүр, ата - мұраларынан нәр
Әкеден елтанудың алғашқы сатысын жеті атаны үйренуді бастаған
Қазақтың шешендік өнерін жоғары бағалаған Б.Момышұлы ұлттық мінезді
Қазақтың халық дәстүрін бойына сіңіріп батыр алған тәрбие
Повестегі жыл қайыру қазақтың ой - санасындағы өте
Жыл қайыру, наурызнама, ислам діні әлсіз енген көшпелі
Повесте Зәпира, Зәуре, Үбиан тағдыры да қазақ аулына
Бірге өскен әпкесі Үбиан тағдырын жазушының молырақ суреттеуінің
ұрын келу, қоштасу, қыз ұзату, беташар сияқты толып
Үбиан өмірінің соңғы шағы жазушының «Музей aпa» әңгімесінде
Меніңше Аққұл мен Момынқұл образдарын жиынтық образ деп
«Өз басыңнан өзің ырғи алмайсың» дейді халық. Жазушы
3-тарау. "Ұшқан ұя" шығармасында қазақ салт - дәстүрлерінің
көрінісі
Бала тәрбиесіне, жалпы адамның қалыптасу жолындағы тәрбиесіне терең
Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі тек туған ата
Перзенттің дүниеге келуі үлкен қуаныш, баланы халық артта
1910 жылдың, жиырма төртінші желтоқсанында
Әкесі Әулие атадан оралған соң, ауыл аймақ құтты
- Баланың бауы берік болсын!
- Батыр бабасындай рухты болсын!
- Бәйдібектің әруағы қолдасын!
Құтты болсынның арты ұласып,
Ақ тілеудің белгісі - бата. Ол кез -
1. Дастарханға берілетін бата.
2. Ер - азаматқа арналған бата.
3. Біреудің қайырымдылығы үшін ризашылық белгісі.
4. Дүниеге келген сәбиге берілетін бата.
5. Теріс бата.
Батаның тәрбиелік мәні зор. «Батамен ер көгерер жауынмен
Құрық деп берсем құл болма
Шілік деп берсем шіл болма
Бәрінен де қарағым
Баяны жоқ ұл болма - дейді.
Ал шілдехана
Алатаудың қыраны мол еді -
Қырағы болсын, құлыным.
Қойнауы суға толы еді -
Бұлағы болсын, құлыным.
Елінің тілегі зор еді -
Шырағы болсын құлыным.
Ата тілегі оң еді -
Құмары болсын құлыным.
Бұл жерде батырлар төрі еді -
Сыңары болсын құлыным.
Осы алғашқы бата, алғашқы өсиет бала өміріне өнеге
Осы бірер батаның өзінен - ақ көңіліне көп
Тамырын тереңге жайып, біте қайнасқан халықтық салт -
Қазақ халқының салт - дәстүрі - сарқылмайтын кең
Халқымыздың салт - дәстүрлері мен әдет - ғұрыптар
отырып - ақ ойды, пікірді айқын танытып істі
Мысалға, бар істі мақұлдау, қоштау, ризалық шарасына «бәрекелді»
Енді "Ұшқан ұя" повесіндегі салт - дәстүрлердің шығарманың
Шашу - қуаныш айғағы ретінде жасалатын салтанатты дәстүр.
Бесікке салу. «Әлди - әлди ақ бөпем, Ақ
«Қызтумас апамның сүйегі әлдеқашан қурап кетті, ал әлди
- Балам менің қайда екен?
- Қыздарменен тауда екен.
- Тауда неғып жүр екен?
- Алма теріп жүр екен.
- Алмасынан қанеки?
- Жаңа теріп жүр екен.
- Қызыл алма қолында
- Қыз - бозбала соңында - деуші
Бала күнімде әжемнің шешем жұмысқа кеткен осындай әні
Наурыз күні. Наурыз - ежелгі мәдениеті дамыған елдің
Шындығында бұл күні қолы ашылмаған үйдің қатаймайтындығы, молшылық
Базарлық - алыс сапарға, саяхатқа шыққан адамдар
Жеті ата «Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың
Енді ойланып қарасам, орыстар арасында айтылатын «Иван безродный»
Ел аузында сақталып, би - шешендер, аузы
Қыз айттыру дәстүрі бізде осы күнге дейін сақталмаған.
«Атастыру» деген осы. Кейде мұны «бел құда» дейді.
Атастырудың қалың қамытын бұзған жаңа заманмен бірге келген
Қыз бойжеткен, ұл ержеткен соң екі жасты қосу
Қалың мал қызға берілетін көлемді дүние болып табылады.
Тойбастар. «Тойдың кешкі ойынын өлеңмен бастайды. Сонда айтылатын
Беташар жаңа түскен келінді бұл дәстүр жасалмай ешкім
Мал шаруашылығымен айналысқан халық ғасырлар бойы қалыптасқан бай
Жасау. «Көрсін деп жиылған жұрт тамашасын, жасауын таудай
Бауыржанның бір естеліктерінде қазақтардың күпісі мен шапаны, тоны,
Жүз жыл жырлаған атақты Жамбыл ақынды қадірлеп, оны
«Қазақтың 1000 әні» кітабының авторы А.В.Затаевичтің Роман Ролланмен
Қорытынды
Қазақтың бай салт-дәстүрінен сусындаған Бауыржан Момышұлы да
әліппені орысша оқыған, бүкіл қызметі орыс тілінде өтті.
Оның орыс достары өте көп еді. Ол орыстың
Баукең адамды ұлтына емес ақыл-парасатына қарап бағалайтын. Сондықтан
Рух туралы озық ойы, өзіндік философиясы бар ол
Ал, Баукең сол соғыс жылдарының өзінді-ақ: «Кеңесарыдан оның
«Егер біз қазақ халқының барлық жақсы дәстүрін керегі
Қазақ халқының өткен тарихындағы барлық жақсы дәстүрлер бүгінгі
Бауыржанның ұлт, ұрпақ тағдырына байланысты осы хатына Н.Оңдасыновқа
«Тәрбие жұмысындағы осындай сорақы жаңсақтықтың салдарынан жастардың кейбір
1944 жылы ақпанда ауруханада жатқан кезінде Қазақстан Компартиясы
«Тіл маманы болмасам да, Алматыға келгелі орталық «Социалистік
Жыл өткен сайын, жылдар өткен сайын Бауыржан шыңының
«Бақыт дегеніміз - өмірді өз орнында, өз қалпында
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Ахметова 3. «Шуақты күндер»
2. Асылов Ұ. (құрастырған) «Дана ойдан шыққан
3. Ахтанов Т. «Ел қасиеті - ер
1983ж.
4. Әлімқұлов Т. «Күйеу келтір, қыз
5. «Санат» 1994ж
6. Әлімжан Е. «Жанартау». Егемен Қазақстан //
7. Баржақсы А. «Мың бір мақал, жиырма
8. Баялиев «Рух күші Б.Момышұлы» Ақ жол
9. Байтуов «Бір сұхбаттың тарихы» Ақ жол
10. «Беташар» (жинақ) Алматы «Өнер» 1991 ж
11. Голушко И.М. «Б. Момышұлы туралы». Қазақ әдебиеті
1983ж
12. Жүнісұлы Ж. «Батылдықтан батырлыққа» Заң газеті 7
13. Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына». 1-2т.т
14. Кенжеахметұлы С. «Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі»
Алматы «Санат» 1998ж
15. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» (жинақ) Алматы «Рауан» 1994ж.
16. Момышұлы Б. «Ұяда не көрсең» Алматы «Жалын»
17. Момышұлы Б. Шығармалар жинағы 1, 2 т
18. Мырзахметұлы М. «Аңызға аты айналған» Тараз 2000
19. Мұртаза Ш. «Рух пен намыстың төресі»
20. Мамытбек Қ. «Баукең айтқан әңгімелер» Жұлдыз
21. Мамыт А. «Баукеңнің беймәлім қырлары» Ақжол
22. Нұршайықов Ә. «Ақиқат пен аңыз» Алматы
23. Нұрышев С.Н. «Қазақтың халық
Алматы 1959ж
24. Ниязбек P. «Бауыржан - Алты алаштың
2000 ж
25. Сейілханқызы «Өнегесін өміріне өзек еткен» Заң газеті
2000 ж
26. Серікбаев К. «Бауыржанмен екі жүздесу» Жалын
27. Темірғалиұлы 3. «Баукең айтқан нақылдар» Заң газеті
2000ж
28. «Өлді деуге бола ма, айтыңдаршы» Жалын
29. «Б.Момышұлының "Ұшқан ұя" повесіндегі мақал - мәтелдердің
тәрбиелік мәні.» Ұлт тағлымы. // № 1
офессору НАИ
2