МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.................................................................................................................3
1. Халықаралық сауда териясы.................................................................4-8
1.1 Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары..10-17
2. Халықаралық сауда субьектілері......................................................18-20
2.1Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы................21-24
ҚОРТЫНДЫ..........................................................................................................25
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................................................................26
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА ТЕОРИЯСЫ.
Халықаралық еңбек бөлінісі өндірістік өнімге мамандануы нәтижесінде халықаралық
А.Смит Франция, Португалия, Шотландия елдеріндегі шарап өндірісін мысылға
Франция мен Португалияда шарап өндіру шығындары аз болғандықтан,
А.Смиттің теориясын талдау нәтижесінде оның бірқатар артықшылықтары мен
Біріншіден, өндірістің мүмкіндіктері,сол өндірістің жүзеге асырылуының қолайлы жағдайлары
Екіншіден, егер табиғи артықшылықтарға жаңа технологиялардың жетістіктерін қоссақ,
Сонымен қатар бұл теорияның кемшіліктері де бар:
Біріншіден, әдістемелік жолдардың шартты түрде болуы.
Мысалы, А.Смит өз зерттеулерінде екі елді ғана салыстырады,бірақ
Екіншіден, ағылшын саяси экономикасының классигі ақша айырбасының моделі
Үшіншіден, абсолюттік артықшылық халықаралық саудаға маңызды турде әсер
А.Смиттің «Абсолюттік артықшылық» теориясында аталып өтілген кемшіліктерді ағылшын
Елдер арасында айырмашылықтың болуы - Рикардо теориясының негізі
Мысалы, Қазақстанда да лимон өсіруге юолады, бірақ Жерорта
Сондықтан, біз үшін лимонды Қазақстанда өсіруден көрі, сол
Рикардо халықаралық сауда теорияларын дамытудағы сіңірген еңбегі өте
Мысалы,екі елден (Англия мен Португалия)тұратын қарапайым экономиканы қарастырайық.Олар
Бірақ, олар бір ғана еңбек факторын қолданады.
Матаны өндіруге қажетті еңбек мөлшерін А әрпімен, шарап
Егер де әрбір елдің ресурстары шекдеулі болса,сонымен бірге
aLV*QV+aLt*Qt Англия үшін
(2)
a*LV*Q*V+a*Lt*Q*t * Португалия үшін
Осы келтірілген теңсіздіктер негізінде өндірістік мүмкіндіктердің шегін көрсетуге
Әрбір елде пайда әкелетін өнімнің қандай мөлшері шығарылатындығын
Сонда әрбір ел үшін тепе-теңдік қамтамасыз етіледі.
Pt=aLT*Wt (3)
(4)
PV=aLV*WV
QV
Автаркия (елдің басқа елдермен байланасының болмауы) кезінде ел
Шараппен салыстырғанда матанның бағасы әрбір пайда келтіретін дананы
(5)
Басқаша айтқанда,екі игіліктің салыстырмалы бағаларды оларды өндіруге қажетті
Мата мен шарап өндірісіне қолданылатын технологиялар арасында белгілі
әр елде әр түрлі болып келеді.Автаркияның болмауы- сыртқы
Ал мата құнын шарап құнымен салыстарғанда,Англияда мата арзанырақ
1 кесте – Салыстырмалы бағалар
Англия Португалия
Мата Ait=80 a*Lt=120
Шарап ALV=90 a*LV=100
Енді екі игіліктің салыстырмалы бағаларын талдаған кезде, матаның
Ол үшін төмендегі кестені қарастыру керек.
2 кесте - Салыстырмалы бағаларды талдау
Англия Португалия
Матаның бір данасының шараппен өрнектелген құны
Бұл 2 кестеден мынаны байқаймыз, яғни мата өндірісінде
А.Смит, Д.Рикардо және Милль халықаралық сауданың шығу себептерін
Өндірістік факторлар жөніндегі ілімдерін зерттеп,1930 жылғы швед ғалымдары
Бұл үлгіде негізгі тұжырым төмендегідей жағдайларға әкеледі:
1) жұмысшы күшінің артық шамасы бар, бірақ капитал
2) капитал мөлшері артық, бірақ жұмысшы күшінің шамасы
елдер капиталды көп қажет ететін тауар өндірісіне маманданады.
Егер басқа елдермен салыстырғанда жұмысшы күшінің шамасы артық
Егер басқа тауарлармен салыстырғанда жұмысшы күшінің шығындарының үлесі
Хекшер- Олин теориясы бойынша мынадай қорытынды жасалған: егер
Хекшер – Олин теориясы бойынша факторларға салыстырмалы баға
Біріншіден, халықаралық айырбасқа қатысушы елдер тауар өндірісінде мол
Екіншіден, халықаралық сауданыың дамуы «факторлық» бағалардың, яғни осы
Үшіншіден, кей жағдайларда өндіріс факторлары халықаралық қозғалыс сипатында
1954 жылы американдық экономист Леонтьев Хекшер- Олин теориясын
АҚШ капиталдың мөлшерін көп қажет ететін тауатларды экспортқа
Бұл жағдайда зерттеу нәтижесі керісінше болып шықты.
Осыған байланысты Леонтьев еңбегі экономикада «Леотьевтің парадоксы» деп
Зерттеу нәтижесі келесі жағдайды көрсетті: көп жағдайда АҚШ
Оған себеп болған нәрсе – АҚШ жұмысшыларының біліктілігінің
1960 жылғы тағы да бір топ экономистер экономикалық
Олар «Леонтьев парадоксын» басқа себептермен, яғни ғылыми-техникалықжетістіктері бойынша
Осы ұғымдар негізінде жаңа теориялар туындайды. Ол экономиканың
РР
1 сурет – Жалпы экономикалық модель
Ғ- ғылымды көп қажкт ететін салалар;
К- капиталды көп қажет ететін салалар;
Ж- жұмыс күшін көп қажет ететін салалар;
Р- ресурстарды көп қажет ететін салалар;
Егер жалпы шығындардың ішінде ғылыми шығындардың үлесі 6-
Осы орайда бір топ жаңа теориялар пайда болды.
1) технологиялық алшақтық;
2) тауарлардың өмірлік циклы;
3) өндіріс масштабының кеңеюінен болған экономия.
1.1 Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың күрделі жүйесінде халықаралық сауда ерекше
Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару халықаралық экономикалық
Осыған қарамастан, халықаралық сауда өзінің масштабы мен функциялары
Халықаралық сауда- әр түрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы
Ғылыми- техникалық революцияның, өнеркәсіптік өндіріс специализациясы мен корпорациясы
Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың жиынтығы – дүниежүзілік нарықты
Дүниежүзілік нарық әлемдегі тауар- ақша қатынастарының даму процесі
Жалпы алғанда, дүниежүзілік нарық күрделі түсінік болып табылады.
Бұл түсінікті терең зерттеу үшін оны екі аспектіде
біріншіден, дүниежүзілік нарық абстрактылық түсінік болып табылады, яғни
екіншіден, дүниежүзілік нарық заттық аспектіде қарастырылады.
Осыған сәйкес дүниежүзілік нарықтың қарастырылу аспектілеріне жеке-жеке тоқталып
Дүние жүзінде халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне қатыспаған елдер
Дүниежүзілік нарықтың мәнін, құрылымын және әрбір элементінің автономиялылығын
Мысалы, А, В, С деген үш мемлекетті жеке-дара
а-сурет
Осы қарастырылып отырған үш ұлттық нарық дүниежүзілік нарықты
Міне, осыдан дүниежүзілік нарықтың абстрактылы түсінік екенін байқаймыз.
Бірақ, суреттен көріп отырғанымыздай, ұлттық нарық дүниежүзілік нарықтың
Жеке алғанда, әрбір ұлттық нарық та күрделі құбылыс
Ұлттық нарық – бұл халықаралық еңбек бөлінісі негізінде
Сонымен, А ұлттық нарығы екі элементтен тұрады (б-сурет).
ұлттық нарық
=
2 сурет – Ұлттық нарық
А елінің сыртқы сауда операциясы, дәлірек айтқанда экспорты
Сыртқы сауда дегеніміз – белгілі бір елдің басқа
Сонда барлық елдердің сыртқы сауда операциясын жүзеге
3 сурет – Халықаралық нарық
Сыртқы сауда операцияларының 4 негізгі түрі бар:
экспорттық операция – шетке шығу арқылы шет елдік
импорттық операция – шеттен әкелу арқылы шет елдік
реэкспорттық операция – бұрын импортталған және қайта өңдеуден
реимпорттық операция – бұрын экспортталған және қайта өңдеуден
Ұлттық нарық пен халықаралық нарық бір-бірімен тығыз байланысты,
И.П.Фаминский өз кітабында ұлттық нарықтар мен халықаралық нарықтар
3 кесте. Ұлттық және халықаралық нарық арасындағы айырмашылықтар
Ұлттық нарық Халықаралық нарық
1. Тауарлар қозғалысына экономикалық факторлар (елдің кәсіпорындары мен
2. Ұлттық шаруашылықтар арасындағы тауар қозғалысы шектеулі болады.
3. Ұлттық нарықтарда ұлттық бағалар белгіленеді. 3. Бұл
4. Ұлттық нарықтардың монополизациялану мүмкіндіктері бар. 4. Халықаралық
4 сурет - Дүниежүзілік нарықтың түрлері
Халықаралық сауданың формалары
Халықаралық сауда – бұл халықаралық тауар-ақша қатынастарының сферасы,
Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формаларын 1-схемадан
Халықаралық сауданың формалары төмендегідей жіктеледі:
аукциондар және аукциондық сауда;
биржалық сауда;
халықаралық көрмелер мен жәрменкелер;
машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы;
қарама-қарсы сауда;
шекаралық сауда.
Енді осы формалардың әрқайсысына сипаттама берейік:
Аукцион дегеніміз алдын ала көруге қойылған таурларды белгілі
5 сурет - Тауарлық нарықтың тауарлық-салалық классификациясы
Аукцион белгілі бір тауар түрлері бойынша өтеді, мысалы,
Аукционның ерекшелігі сатушының тауар сапсына жауапкершілігінің шектеулілігі.
Акциондық сауда – нарықтық сауданың түрі, мұнда сатушы
Аукциондық сауда кезінде сатушы тауардың бастапқы бағасын белгілейді,
Мысалы,СанктПетербургте бағалы аң терісінің аукционы бар. Осы аукцион
Сонымен бірге Мәскеуде, Дондағы Ростов, Пятигорск сияқты қалаларда
Акциондық сауда айналым шығындарын қысқарта отырып, әлемдік бағаларға
Тауар өндірісінің дамуы халықаралық айырбасқа көптеген тауар массаларын
Сауда процесінің жетілдірілуі бұл нарықтарды халықаралық биржаларға айналдырды,
Өндіріс пен нарықтың монополизациялануына байланысты еркін бәсеке кезінде
Сонымен, биржалық сауда – биржалардың қатысуымен тауарлар мен
Негізінен биржалар коммерциялық делдалдар болып табылады, олар келісімдерге
Биржалардың бірнеше түрі бар:
1) тауар биржасы;
2) қор биржасы ;
3) еңбек биржасы;
4) валюта биржасы;
Тауар биржасы – сапасы жағынан стандартқа толықтай сай
Мұнда сатуға келісілген тауарлар биржаға әкелінбейді. Бұл тауарлардың
Қор биржасы – таза іскерлік принципінде жұмыс істейді
Валюта биржасы – бұл валюта нарығы. Мысалы,Токиода валюта
Еңбек биржасы – жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкер
Халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер – тауар үлгілерін көрсету
Жәрмеңке – бір орында, белгілі бір мерзімде оқтын-оқтын
Машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы .Аренда бұл жалгерлік шаруашылықты
Жалгерлікке халық шаруашылығының барлық саласында рұқсат беріледі және
Жалға берушілер – меншік иелері атынан мүлікті жалға
Жалгерлер – заңды құқықтық мекемелер және кәсіпорындар,шетелдік
Халықаралық саудада аренданың үш
1) Лизинг – ұзақ мерзімдік аренда (1 жылдан
2) Хайринг - орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан
мерзімге );
3) Рейтинг – қысқа мерзімдік аренда (бірнеше күннен
дейінгі мерзімге)
Халықаралық тәжірибеде ұзақ мерзімдік аренда, яғни лизинг өте
Сонымен бірге лизингке бүтіндей өнеркәсіптік кәсіпорындар берілуі мүмкін.
Лизингтік операцияның өте қарапайым тәсілін қарастырайық. Жалға беруші
Лизингтік компания банктен несие алады да, өндірушімен есеп
Лизинг кезінде сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді негізінен
Халықаралық тәжірибеде орта мерзімдік арендаға контрактылар көп бекітіледі.
Хайринг құралдарына транспорттық құралдар, жол-құрылыс машиналары, монтаждық құрал-жабдықтар,
Орта мерзімдік арендалар сұраныс пен ұсыныс әсерінен қалыптасады.
Рейтинг контрактылары халықаралық тәжірибеде сирек бекітіледі.
Рейтинг құралдарына транспорттық құралдар, туристік және қысқа мерзімдік
Негізгі бұл контрактылардағы міндеттеме бойынша сақтандыру мен техникалық
Транспорттық құралдар ( су транспорты, авиалайнер, автобус және
Ал экипажы жоқ транспорт құралдарын жалға алу «бербоут»
Қарама-қарсы сауда дегеніміз экспортталған тауардың жартылай немесе толық
Қарама-қарсы сауданың бірнеше түрлері бар:
бартерлік келісімдер
қарама-қарсы сатып алу келісімдері
клирингтік келісімдер
лицензиялық келісімдер
компенсациялық келісімдер
Қарама-қарсы сауданы тереңірек түсіну үшін олардың түрлеріне сипаттама
Бартерлік келісім – валютасыз, бірақ тұтас келісім негізінде
Бағалау үшін мыналар қажет:
айырбастың эквиваленттілігін қамтамасыз ету үшін;
сақтандыру сапасын анықтауға мүмкіндік беру үшін;
жеткізіп берулердің кешіктірілуі кезінде айыптарды есептеу үшін;
сапасыз тауарлардың жеткізілуі кезінде олардың бағасын төмендету үшін;
Қарама-қарсы сатып алу келісімдері.
Клирингтік келісімдер – саудада пайда болатын талаптар мен
Лицензиялық келісім – бөтен сауда маркасын пайдалану келісімі.
Мысалы, Малайзия фирмасы Жапонияның «SONY» корпорацясымен лицензиялық келісімге
Лицензияны сатудың тиімділігі:
біріншіден, белгілі бір технологияны шығаруға кеткен шығындарды орнын
екіншіден, тауар экспорты үшін жабық нарықтарға енуге мүмкіндік
үшіншіден, ішкі нарықтың толығуын жеделдетуге және шығындарды азайтуға
Компенсациялық келісімдер – алынған несиені өтеу үшін ақшалай
Шекералық сауда – сауда, төлем және жыл сайынғы
Мысалы, Қазақстанның Қытаймен шекаралас тұрған Жаркент қаласында осындай
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА СУБЪЕКТІЛЕРІ
Саудада негізгі операцияларды бірнеше субъекттер қамтамасыз етеді. Соның
Брокер – сауда делдалы, ол сату-сатып алу келісімдеріне
Брокер бір реттік тапсырма негізінде және өз клиенттерінің
Қызметі үшін брокер келісімге қатысқан бір жақтан (өз
Брокеридж келісімі құнының белгілі бір проценті мөлшерінде беріледі.
Брокердің негізгі артықшылығы – келіссөз жүргізу барысында брокер
Сондықтан кейбір клиенттердің брокерді делдал етіп алу себебі
Брокер делдалдықпен қатар басқа қосымша қызметтерді де көрсетеді,мысалы,
Дилер - өз атынан және өз есебінен тауарларды
Дилердің пайдасы тауарларды сатқан және сатып алған бағалардың
Тауар және қор биржаларындағы делдалды маклер деп атайды.
Коммивояжер – бұл сауда өкілеттігін жүзеге асыратын сауда
Коммивояжер кәсіпорынмен жедел немесе жедел емес еңбек келісімдері
Агент, коммивояжер, дилер сияқты делдалдардан коммивояжердың айырмашылығы –
Комиссионер – сауда келісіміндегі делдал, белгілі мөлшердегі сыйлық
Тауар нарығында таурады сату (айырбастау немесе сатып алу)
Комиссионердің табысы – көрсеткен қызметі үшін комитет тарапрынан
Бонус – көрсетілген комиссиялық қызметтер үшін төленетін комиссиялық
тауардың күйіне қатысты
оған деген сұранысқа;
сату каналдарына (дүкен немесе тікелей сату арқылы);
комиссиялық келісімдерге деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына;
комиссионерлер арасындағы бәсеке деңгейіне.
Бонустың нақты мөлшері мен есептеу жолдары комиссиялық келісімдерде
Консорциум – бірнеше банк немесе өнеркәсіп кәсіпорындарының арасындағы
XIX ғасырдың аяғында – XX ғасырдың басында қосымша
Консорциум ұйымы қатысушылар арасындағы келіссөз арқылы ашылады.
Консорциумға кіретін қатысушылар өзінің заңдылық және шаруашылық еркіндігін
Консорциум лидері басқа мүшелердің оған берген өкілетілігі шегінде
Консорциум тапсырыс беруші адам алдында бірлескен жауапкершілікте болады.
Консорциумға қатысушы көп жағдайда өзінің тапсырыстағы 10% үлесі
Сауда үйі – күрделі құбылыс болып табылады. сондықтан
1) ірі сауда ұйымының типі, оның негізгі ерекшеліктеріне
тауар өндірісі сферасына белсенді түрде ену;
өндіріс коопнрациясын ұйымдастыру;
несие-қаржы операцияларына қатысу;
Дүние жүзінде қызмет ететін сауда үйлерінің негізгі мақсаттарына
делдалдық операцияларды концентрациялау есебінен сыртқы экономикалық қызметті белсенді
дүниежүзілік тауар нарықтарының өзгермелі конъюнктурасына жедел түрде жауап
өндірісті ұйымдастыру және бәсекелестік қабілеті бар тауарларды өткізу;
ұсақ және орташа фирмаларды біріктіру және олардың өткізу
айналым шығындарын, маркетингтік зерттеу мен жарнама құнын төмендету;
Сауда үйлері акционерлік қоғам және жауапкершілігі шектеулі серіктестік
Сауда үйлері және басқа шаруашылық субъектілері арасындағы байланыстың
Сауда үйлері өз қызметін белгілі бір тауар тобы
2) брокерлік фирма, ол өз есебінен немесе белгілі
Көптеген сауда үйлері сонымен бірге саудагерлерден тапсырма алады
Бас жабдықтаушы - өнеркәсіптік, инфрақұрылымдық және басқа да
Субжабдықтаушылардың тапсырмаларды орындаған-орындамағанына қарамастан, тапсырыс беруші алдында бас
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық және
Қазіргі кезде жалпы экономикалық бірігудің әр түрлі жолдары
Қазіргі кезде Қазақстан және Өзбекстан тұрақты халықаралық сауда-экономикалық
а) отандық өнімдерді экспорттаауға әдеттегі тосқауылды алу жағдайы
ә) халықаралық саудадағы теңдік, дүниежүзілік сауда ұйымына кіретін
б) сыртқы сауданы дамытуда ұзақ жылдарға болжам
в) республикалардың дүниежүзілік сауда ұйымының мүше болуынан бастап
г) халықаралық сауда қағидалары мен тараған принцептердің негізінде
ғ) халықаралық сауда ауқымында болып жатқан хабарлар базасын
Халықаралық сауда орталығы ауқымында компьторлік торды қолданумен, өнімнің
Халықаралық сауда жүйесінде қауымдастық процесінде сауда саясатының негізгі
Орта Азия мемлекеттерінің халықының гүлденуіне жету мақсатында өзара
Сауда тәртібінің мейіленше бейтараптығына қол жеткізу;
Республикалардың халықаралық сауда ұйымына толық құқықты мүше болуына
Осы жетістерге жетуде республикалар алдына сауда саясатын ұстауда
Сыртқа және ішкі сауданы одан әрі либерализациялау (босату);
Халықаралық нарықтың жан-жақты дамыған аймақтық сауда жүйесінде кіргізудегі
Экспорттық салалардың даму жолында экономиканың құрылымын қайта құруды
Сауданы реттеуде қолданылып жүрген халықаралық құқық нормаларын ары
Сыртқы және ішкі сауданы дамытуда шетел инвестициясын және
Сауда инфрақұрылымының негізгі элементтерін қалыптастыру;
Экспорттық қадағалау күшейту.
Халықаралық саудадағы мемлекеттің рөлі сауда барысындағы тиімді және
Ұлттық экономиканың дамуы және оны басқару;
Күнделікті ресми қадағалауды жүргізу;
өнім мен қызмет көрсетуде ірі кәсіпорындарды басқару.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы ХЭҚ-та өзінің бағыттарын кеңейтуде.Оған
4 кесте . Макрокөрсеткіштер
Көрсеткіштер
1.Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) 1,1
2.ЖІӨ, адам басына шаққанда (млн.$) 1275
3. Экспорт, млн.$ (ТМД елдерінен) 6230 (3472)
4.Импорт, млн.$ (ТМД елдерінен) 4261 (2964)
5. Импорт ЖІӨ-ге % есебінде -20,2
6. Экспорт ЖІӨ-ге % есебінде 29,6
7. Сауда сальдосы, млн.$ 1969
8. Төлем балансына дефицит -1,8
9. Инфляция 30
10. Жұмсысыздық деңгейі, % 4,1
11. Орташа жалаққы (АҚШ $-ы) 101,8
Қазақстанның басқа елдерде экспортының үлес саламғы 5 кестеде
5 кесте. Экспорт үлесі
1994 1995 1996
Барлығы (млн.$) 3230,7 4974,4 6230,4
Оның ішінде ТМД 1905,2 2801,3 3671,6
%-тік қатысы 58,97 56,31 58,93
Дамушы елдер 635,5 949,4 1226,4
19,67 19,09 19,68
Дамыған елдер 690 1223,7 1332,4
21,36 24,6 21,39
Таблицадан көріп отырғанымыздай ТМД елдердің үлес мөлшері көпшілік
Қазақстан Республикасынының жалпы сырқы сауда айналымы 1996 ж.
Ал алыс шетелдердің сырқы сауда айналымындағы үлес салмағы
Ал дамыған капиталистік елдер мен экспорттың үлесі 1996
1. Батыс пен Шығыс транспорттық тораптарының болмауы.
Барлық транспорт торабының Россия арқылы өтуі.
Қазақстанның негізгі шикізат ресурстарынан тұтынатын Еуропа елдері болып
2. Қазақстан дүниежүзілік нарықта экспорттық өнімдердің маркетингтік зерттеулер
3. Өндірістің дайын бұымдары өздерінің төмен деңгейімен және
4. Қазақстан сыртқы экономикалық қызметті ұымдастыру тәжірибесінің аздығы,
5. Қазақстанның әлемдік нарықта бет-бейнесі әлі қалыптасқан жоқ.
6. Қазақстан дүниежүзілік нарықта өнімнің кей түрлерінен монополиялық
7. Әлемдік шикізат нарығы өндірушілер арасында бөлініп алынған,
8. Қазіргі технологиялық процесстер алғашқы шикізатты пайдалануды қысқартып
9. Қазақстан технологиясы артта деген атақ қалыптасып қалған,
10. Қазазстан сауда және тариф жөніндегі бас ассоцияға
ҚОРЫТЫНДЫ
Алдағы ұзақ жылдар болжамында Батыс серіктестер Қазақстан
Ал Шығыс серіктестерге келсек, олар керісінше болашақта Қазақстанның
4
А
С
В
А
В
С
Дүниежүзілік нарық
Отын-шикізат нарығы
Ауыл шаруашылығы тауарлары нарығы
Тұтыну тауарлары нарығы
Жұмысшы күші нарығы
Қызметтер нарығы
Валюталық нарық
өндіріске арналған тауарлар нарығы
Капитал нарғыы
Қару-жарақ нарығы
Фрахт нарығы
Тауар нарығы
Дайын ұйымдар нарығы
Шикізаттар мен жартылай фабрикаттар нарығы
Қызметтер нарығы
Машиналар мен құрал-жабдықтар нарығы
Тұрмыстық өнеркәсіптік бұйымдар нарығы
Отын нарығы
өнер-кәсіптік шикізат нарығы
Ғылыми өнертабыстың нарығы
Транспоттық қызметтер нарығы
Басқа дайын бұйымдардың нарығы
Ауыл шаруашылығы және орман тауарларының нарықтары
Басқа қызметтердің нарығы