ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ............................3-6
1. ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 «Ұлт» және «ұлттық идея» ұғымдары...............7-13
1.2 «Қазақ», «алаш» этнонимдері туралы көзқарастар.............14-15
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи кезеңдері....................16-18
2. XVIII-XIX ҒАСЫР АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК-ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік негізі..................................19-20
2.2 Өткенді аңсау идеясы....................21-41
2.2 Атамекен идеясы............................42-56
2.3 Болашақты болжау.........................57-63
ҚОРЫТЫНДЫ...............64-65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.......................66-67
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт және ұлттық идея мәселесі – әлемдік
Еуразия құрлығындағы алып держава – КСРО-ның
Осы орайда кез-келген халықтың ықылым
Қандай халықтың болмасын, ұлттық идеологиясының басты туы тәуелсіздік жолындағы
Қазақ халқының ұлттық идеясының сөз өнері арқылы берілуінің тарихи,
Біздің жұмысымыз қазақ сөз өнерінің алтын шынжыры болып табылатын
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтып өткеніміздей, жыраулар
«Ұлттық идея» ұғымының қазіргі таңда не себептен өзекті
отырғанының сырына бойлау үшін «ұлт» және «ұлттық идея»
«Қазақ идеясы» туралы көзқарастарға талдау жасау;
Қазақ сөз өнеріндегі ұлттық пафостың тарихи кезеңдеріне тоқталу;
Қазақ сөз өнеріндегі «ұлттық идеяның»
Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік себеп-салдарына сипаттама беру;
6. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяны танытатын өзекті мәселелерді
Зерттеудің нысаны мен пәні. Қазақ ақын-жыраулары шығармаларының поэтикалық
Жұмыстың материалдары. Жыраулардың республикалық, жергілікті баспаларда жарық көрген: «Бес
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстыру, талдау, саралау, жүйелеу, сөз
Зерттеудің жаңалығы:
1. Қандай да бір ұлттың өзіндік ерекшелігін, тілін, ділін,
2. «Ұлт» және «ұлттық идея» ұғымдарына анықтама
3. Сондай-ақ, жыраулық поэтикада өткенді аңсау, батырлықты дәріптеу, атамекен,
4. Жыраулар тіліндегі ұлттық идеяның басты уәждері ретінде мына
Зерттеудің нәтижелері:
1. Жыраулар шығармасын зерттеп-зерделеу арқылы оның астарында «жасырынған» қазақ
2. Метафоралардың ұлттық мәдениетті қалыптастырып, кейінгіге жалғаудағы қызметі ашып
3. Жыраулық туындылардың танымдық астарына үңілу барысында оның тағлымдық,
4. Қазақ халқының салт-дәстүрі, дүниетанымы, төлсанасы анық аңғарылады.
Зерттеу жұмысының теориялық, практикалық маңызы
Поэтикалық тілдің лингвистикалық поэтика ғылымы деңгейінде зерттелу тарихы, жыраулық
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
1 ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 «Ұлт» және «ұлттық идея» ұғымдарына түсінік
Әлемдегі тәуелсіздік үшін күрескен тарихи ұлттар мен ұлыстардың қатарында
Әлгі бағыттағы әдебиеттегі тұңғыш тудырушылардың
Ендеше, қаншама қысталаң мен қиямет-қайымды,
Сол тұңғиық тылсымның көзге көрінерлік
Тақырыпқа тереңдемес бұрын « ұлттық идея»
Біле - білсеңіз, бұл оңайлықпен бетін
Сонымен, әрбір халықтың өзін өзгеден айрықшалайтын дара мүсінін,
«Ұлт» ұғымы жайында қазақтар арасында
Әзірге көңіл көншінетіні - «Қазақтардың этникалық
Әдетте ұлттың ұйысу процесі мен
Сөйтіп, біртұтас мемлекетке біріккеннен бергі
«Халықтың құлқы, мінезі, ойы заманындағы әдебиетінен
Француз әдебиетшісі Г.Лансонның пікірі де
Орыс символизмінің ғалымы Эллис бұл
Сайып келгенде, «әр жаратындының бүкіл
Дегенмен, оның жалпы жұрт кермар болмай келісерлік
Сол сияқты, бүгін қай халықтың да өз табиғатынан басқаның
Жер жүзілік дамудың тарихи тұтас
Этностардың тарихи санасы тұлғалана түскен
Олай болса әдебиеттегі ұлттық
Ендігі бір жауабын таппаған жайт: ұлттық рух
Егер ұлтқа тән бұқаралық сананы
Жалпы жаңа идеялардың санада мейлінше
Идея – грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк мағыналарында қолданылады.
Ұлттық идея дегеніміз - этностың мезгілдік
Біз де бұл анықтамамыздың салыстырмалы сипатта
Осы тұрғыдан ойлағанда,шет жұрттық шапқыншылықтың тауқыметін
Ағылшын империалистерімен арпалысқан Үндістанның М.Гупта,
Африка құрлығы мен Антиль аралдарының
Латын Америкасындағы испандық конкистадорларға қарсы қозғалыстың көсемдерінің
Бір кереметі, егемендікке жету жолында күрескен жұрттардың
Мұндай әлемге ортақ әмбебаптылықтың түп
1.2 «Қазақ», «алаш» этнонимдері туралы көзқарстар
Толып жатқан зерттеушілер қазақ сөзінің тарихын қыпшақ заманымен байланыстырады,
Қазақ атауының негізі қазіргі уақытта қолданыстан шығып қалған «қаз»
Бұл суреттелген бүкіл халықтық жиын – шын мәнінде қару
Қазақ саяси ой пікірінің, этникалық санасы мен елдік қасиеттерінің
Ашуланба Абылай,
Ашулансаң Абылай,
Көтерермін көрермін,
Көтеріп қазға салармын,[21] -дейді.
Қай мәселені қазыға салу халықтық жиындарда ірі мемлекет қайраткерлерінің
Кавказ таулы өңірін мекендеген осетин және кабардин халықтарының
Тот на хасе быть достоин,
Кто мечом разрушил горы,
Кто познал просторы мира,
Кто прошел моря и сушу,
Закаляя душу в битвах.
Бұл жерде «қаз» (хаса) ер жауынгерлердің кеңесі, жалпы кеңес
Осылайша ноғайлы аталған көшпелі жауынгер тайпалардың суперэтникалық бірлестігі
Шежіре қазақ этносының бастауын Алаша ханмен байланыстырады. Тарихтағы мұндай
Деректерге сүйенетін болсақ, салыстырмалы-тарихи тілдік материал «алаш» ұғымының
Түйіндей келгенде, ел болғанымызды, жұрт болғанымызды өзгеге танытайық де
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи кезеңдері
Хронологиялық тұрғыдан келер болсақ, Қазақстандағы ұлттық идеяның жасы -
Едiл менен Жайықтың
Бiрiн жазға жайласаң,
Бiрiн қыста қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың
Алтын менен күмiске![21] –
деген жыр жолдарында ұлттық мұраттың сол дәуiрдегi аңсағаны -
Жауға шаптым ту байлап,
Шептi бұздым айғайлап,
Дұшпаннан көрген қорлықтан
Жалынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұртты қорғайлап,
Өлiмге жүрмiз бас байлап,[21] - дейтiнi осыдан.
Жақсы менен жайсаңның басын өлiмге байлаған ХVIII ғасыр Абылай
Кеңестiк Қазақстандағы ұлттық идеяның тарихы мен тағдырын бiр ауыз
Зерттеуші А.Шәріптің пікірі бойынша қазақ тарихында поэзиямыздыңұлттық
1.Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы
2.ХҮІІІ ғасырдағы жоңғар - қалмақ шапқынщылығы
3. ХХ ғасырдың басында жетекші
4. Кеңестік империя кезеңіндегі ұлттық геноцид , мәдени
5. Егемен елге айналған Қазақстан Республикасының жаңғырып – жаңару
2. XVIII-XIX ҒАСЫР АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК-ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік
негізі
XIX ғасырдың екінші жартысы – қазақ елінің Ресей патша
ХҮІІІ ғасыр –қазақ поэзиясының кең өріс алған тұсы.Бұл, бір
ХҮІІІ ғасыр қазақ қоғамы үшін, Шоқан Уәлиханов сөзімен айтсақ,қан
Бұл кездегі көркем поэзия уәкілдерінің көпшілігінің негізгі лейтмотиві –ел
Сонымен қатар өткен ғасырларға қарғанда, ХҮІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясында
Үшінші тақырып –дінге, мұсылман дініне қатысты. ХІХ ғасырдың
Бұл ғасырда да жыраулар туындыларының негізгі мақсаты дидактикалық
ХҮІІІ ғасырдың авторлы поэзиясының тақырыбы белгілі бір оқмғаларға, адамдарға
2.2 Өткенді аңсау идеясы
Ұлттың салт - дәстүрі, ұстанған әдет-ғұрпы, өзінің мәдени ортасы
Соңғы кезде А.Керейұлының бұрын белгісіз болып келген бірнеше
Қазақ үшін идеалды болмыс – оның сән-салтанатты тұрмысы, қазақы
Кешегі бір кең күнде
Біз — қазақ деген ел едік,
Мандала мен мақпалдан
Бешпент-шалбар салдырған.
Термелі жаулық, ақ көйлек,
Сусынын шұбат қандырған.
Мырза жігіт сыпайы
Ағыйма шекпен, жадағай,
Атлас, мақпал түрменің
Талайын киіп қызықтап,
Жүрген де жерін таң қылған, [22] -деп толғайды.
Қазақтың идеалды болмысы – оның азаттығының, тәуелсіздігінің, бейбіт, өмірінің
Қазақтың ұлттық психологиясын, мәдениетін танытатын қазақы мінез «үлкенге құрмет,
Сахилықтың белгісі
Қонағын алған шақыртып.
Алыс пен жақын демей-ақ
Көршілес қоңсы шаптырып.
Жер қазығын қақтырып,
Желісін ұзын тақтырып;
Айдаған жылқы жапыртып,
Байлаған құлын бақыртып.
Ащы қымыз, ақ шұбат
Сабадан құйған ақыртып.
Түйенің сүті — ақ шұбат
Бөлек құйып айырған.
Шөлдегендердің талайын
Сусынын беріп қайырған,
Иманшылық қайырдан,
Сахырада өскен қазағым,
Айтайын үлгі жайыңнан.
Желі толы нар тайлақ—
Жануарлардың енесі
Аруана менен айырдан. - деген [22] жолдар қазақы қонақжайлық
Шайдан басқа асы жоқ,
Жақыннан басқа қасы жоқ,
Ендігінің адамы, - десе, [24] Әбубәкір Кердері:
Сары жез самаурыны тағы шықты,
Машина шүмегі бар бұрамалы,
Төсектен ерте тұрып басы ауырса,
Бөтен ем шайдан басқа сұрамады, - деп, [ 24]
Тарантас арба туарып,
Нәпсісін шайға суарып, - деген [25] жолдармен «шай ішуді»
Бауырсақ, секер, жеміспен
Шәйдан басқа ішпеген.
Жолаушы түскен суытпен—
Самаурын, шәйі қайнаған.
Шай табақты ақ аяқ
Құяйын деп сыбанған, - деген [22] жолдар осының
Сондай-ақ «нағыз қазақ» бейнесі материалдық мәдени лексиканың (Ж.Манкеева) танымдық
Қазақтың салтанатты киіміне байланысты атаулар: мақпал, мандаладан тігілген бешпент-шалбар,
қызыл тон, қазық өкше, күміс бас былғары сәнді етік,
Қазақтың салтанатты тұрмысына қажетті бұйымдар: қалы кілем, мақпал көрпе,
Қазақтың байлығын, барлығын паш ететін тағамдары: қазы-қарта, жал-жая, шай,
Осынша байлық пен сән-салтанатты тұрмыстан қол үзген өкініш, мұң-зар
«Қазақтың бүгінгісі» «тар заман» тіркесінің ассоциативті өрісінде анықталады. «Тар
Тар заманның шағында
Тебіреніп көңіл, жата алмай
Көкірегім менің шайылған.
Шайылмай жүрек не қылсын—
Айрылды байлар қайырдан,
Айрылды ерлер зайырдан.
Заманның мынау бораны
Топшымды қатты қайырған.
Шайырда сондай арман бар,
Айтатын әлі пардам бар.
Белеңі бар бедеудей
Біртүрлі заман тап келді—
Жығылып, жұртым, қалмаңдар. [22]
«Тар заманның» сипаты «заманның бораны», «белеңі бар бедеудей,
Қазақтың ағартушылық поэзиясындағы бір – бірінен
Сөз жоқ, елдің кешегі күнін көксеу
Ағартушы ақындарлың өткенді көзсіз,күмәнсіз аңсаудың шырмауынан ақырындап
Ал Маңғыстау ақын - жырауларының өткенді
ХІХ және ХХ ғасырлардың тоғысқан
Бір жағынан, Батыс пен Шығыс өркениеттерінің сахаралық
Ұлттық ояну дәуірі басталды.
Оның басты белгісі «теологиялық тарихты»
Тарихи сана әлеуметтік ойлау жүйесінде
Қазақ идеясы немесе ұлттық идея
Мәселенің мәнін осылай саралау барысында
Бірінші ақиқатқа қатысты, яғни халықтың
Жыраулар толғауындағы концептуалдық құрылымды бейнелейтін
Бәйтерек едік жапанда
Бұтағы бұлт шалатын.
Дария едік шалқыған
Шөлдеген жандар қанатын,[27] -
деп ақын айтқанындай «басы аман,көңілі шат
Ақсақал мен қарыңнан
Берекет дұға қалынған.
Қасиет кетті дінімнен,
Медресе ,мешіт бұ қалды
«Құдай үйі» деп салынған.
Ауыл деп келсең бір үйге,
Ит болмаса үруге,
Қара жоқ маңда жайылған.
Ағарған жүзін көрмедік,
Болмады бір мал сауылған.
Қатықсыз көже, қара шай,
Бүкіржік дерті табылған.
Біреулер жатыр белім деп,
Біреулер жатыр тізем деп,
Ауру көп болды сауынан.
Аяғы саулар шұбырды,
Қалалы жұрт деп қалыңға[27].
Ал Қашаған ақын алдыңғы заман
Батырлар да өтті аруақты
Қанжығасы қанға малынған,
Берік сауытын жамылған.
Дұшпаннан кегі алынған, [27] -
деп зорайта заңғарлау мен хақының
«Сахараның елі шашық, - деп,-
Баруға алыс, қашық, - деп,-
Шанды аяқ елге бармалық,
Келе алмаспыз асып», - деп
Кемітуші еді жек көріп
Қой баққанды қорлық деп,
Наданның сөзі зорлық деп
Сахараның елін көшпелі.
Бүгін дн олар талаптан
Ақша тапты есептеп.
Мамықтан жақсы төсек деп,
Тасқандардан сөз шықты,
Сиырдан жақсы есек деп.
Көп болды сондай тасқандар,
Әлдерін білмей асқандар.
Пиғылынан солардың,
Қабыса жазды аспан, жер, [27] -
деген жолдар осының айғағы. Яғни
Өткенді аңсау идеясы жыраулар тіліндегі батырлықты дәріптеуден
Сонау сақ, ғұн, түркі-монғол замандарынан бері қарай жортармандық,
Сондықтан орыс отаршылдығы әблен орнығып, тілге тұсау салынғанға дейін
Мифтік дәуірдегі ілкі, ата, демург және мәдени қаһарман
Қаһармандық турасындағы дағдылы дүниетаныммен тонның ішкі бауындай жалғасып жатқан
Әлбетте, қолына найза ұстап,онысымен қойдың құмалағын шанышқанның бәрі бірдей
Сонымен, жыраулық поэзиядағы батыр-эпостағыдай «отқа салса-жанбайтын, суға салса- батпайтын»,
...Кешу кешмек сайдан-дүр,
Батыр болмақ сойдан-дүр.
Жалаңаш барып жауға ти,
Тәңірі өзі біледі,
Ажалымыз қайдан-дүр! [21]
...Мен ісімді
хаққа тапсырғанмын һәр жерде [21].
Жоңғар шапқыншылығы кезінде талай-талай сүркіл, сергелдең жорыққа қатысқан Ақтамберді
Қарағайға қарсы біткен бұтақпын,
Балталасаң да айрылман,
Сыртым –құрыш, жүзім –болат,
Тасқа да салсаң майрылман![21] -
деген түйінді тармақтары күрделі метафораның көмегімен батырдың мықтылығын екі
Көшпенділердің ұғымы бойынша, ш ы н б а
т ы қ жаулармен айқас үстінде ғана айқындалады.
Кірмембес ауыр қолға бас болып,
Күн түбіне жортқанмын.
Доспамбет [21].
Майданда дабыл қақтырып,
Ерлердің жолын аштырып,
Атасы басқа қалмақты,
Жұртынан шауып бостырып,
Түйедегі наршасын,
Әлпештеген ханшасын
Ат артына мінгізіп,
Тегін бір олжа қылар ма екеміз?!
Ақтамберді [21].
Бойына бес қаруын асынып, атжалын тартып мінген азаматқа қағаз
Тура осы таным-түсінік жыраулық поэзияның рухына да тән.
ХҮІ ғасырдың белгілі жырауларының бірі - Доспамбет «Қоғалы көлдер,
Екі арыстан жау шапса,
Оқ қылқандай шаншылса,
Қан жусандай егілсе,
Аққан судай төгілсе,
Бетегелі Сарыарқаның бойында
Соғысып өлген өкінбес![21].
Жас уағында «күлдір-күлдір кісінген күреңді мініп», «күдеріден бау таққан
Бар арманым, айтайын,
Батырларша жорықта
Өлмедім оқтан қайтейін!.. [21] -
деген таныс сарын.
Олай болса, майдан даласында шаһид кешу- ортағасырлық жауынгер-жыраудың асыл
Бұл мотив қазақ жұрты қашан «ердің соңы – Исатай»
Сол секілді, Дәуіт ақын Алыпқаш батырға жоқтауында [33] да
Батырдың бейнесіне қатысты ендігі еленетін мәселе – жалғыздық мотиві.
Қаһармандық эпостың елден ерекше құдірет, қасиет дарыған кей
Жағдайсыз жаман қалып барамын,
Жанымда бір туғанның жоғынан.
Доспамбет [21].
Туғаны жоқ жалғызға,
Көп ішінде суырылып,
Жауға шаппақ не керек!
Шалкиіз [21].
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да жалқын су болар,
Жалдғыздық, сені қайтейін?!
...Жағама қолдың тигенін
Жалғыздық сенен көремін.
Ақтамбеді [21], т.б.
Бұл жолдардан кейінгі лирикалық поэзияда өріс
Жауынгер-жыраулар көптің мұң-мүддесін көксеумен қатар, керек кезінде оған арқа
Тағы да бір қызығы осыған керісінше, бұғау мен
Ол, біріншіден, ақынның арсеналындағы көркемдік кеніштің сипатына, содан соң
Р.Сыздықова «Әдебиет зерттеушілердің ХҮІІІ ғасырдағы тарихи жырлар деп таныған
Жарағын асынып, жауға аттанған батыр туралы сөз толғағанда, оның
Сөйтіп, батыр бейнесіне және оның қосалқы мінездемелеріне, қоғамдық міндеттеріне
Жалпы, ХҮІІІ ғасырдан бері қарайғы қазақ өмірі тәуелсіздікке қатер
Ресейдің басқыншылық саясатына қарулы қарсылық көрсеткен кезеңдер поэзиясының тарихында
Исатай – «бас», Махамбет – «мойын» /М.Әуезов/ есепті болған
Біріншіден, бұл қозғалысқа бұрынғыдай таза таптық қисынмен қарау келіспейді.
Екіншіден, бұл көтеріліс расында да обьективті түрде «бір оқпен
Исатай Тайманұлы бастаған көтеріліс жайында екі ғұлама ғалымның жасаған
Ал енді саяси сипаты сондай қағидаттардың қауызында қабылданатын Махамбет
С.Ақатаев: «Турашылдық пен бұқарашылдық, әрине, өрелі өнерге тән салауат.
Міне, Махамбет шығармашылығын жыраулық поэзиямен идеялық тұрғыдан бірлестіретін
М.Өтемісұлының жаратылысында айдынды ақындық пен байтақшыл батырлық
Рас, Махамбет поэзиясында, әсіресе оның көтеріліс жеңілгенін кейінгі
Анығы, Махамбеттің поэзиясы – шідер мен шынжырға көнбей кеткен
ХІХ ғасырдың ішінде патшаның жаналғыштары мен жандайшаптарының тарапынан түрлі-түрлі
Әдебиет – халық рухының танытқышы екендігіне қол қойған А.Байтұрсынов
М.Мағауин 1964-1965 жылдары жазылған «Қобыз сарыны» монографиясында мұның мезгілін
Мысалы, Шортанбайдың:
Жалаңаш болып жауға шап,
Ажалдан бұрын өле ме?
Ноқталы басқа – бір өлім,
Өлмей де адам жүре ме?
Қатын-бала қамы үшін
Қарсы шапта, мылтық құш,
Құр жабырқап жүдеме![21], -
деген сөздері, біріншіден, Махамбет тәрізді аттангөй ақынның аузынан шығып
Задында, бұрындары бойындағы бұла қайратын сыртқы жауға жұмсаған қазақтың
Батырлықтың әлгідей азған түрін Х.Досмұхамедұлы бір ауыз сөзбен
Дулат Бабатайұлының «Ер шөгіп, есер ержетті», «Батыры көксер
Ақын «аруақтың артқы сарыны», «алтынның айшық буы», «адал бекзат,
Төре деме дөрені,
Ел тілегін таппаса,
Батыр деме батырды,
Шеп құрған жауға шаппаса.
Қару деме семсерді,
Шапқан сүйек қаппаса... [ 21], -
деген үкімді сөздерді айтумен аяқталады.
Дулат Сүлеймен төренің төңірегіндегі «ісінен ел түңілген, күшінен
Дулаттың «Ұста соққан темірден» деп басталатын өлеңі де қызықты.
Қазақтың ұлттық қару-жарақ жайын зерттеуші Қ.Ахметжанов «ер қаруы
«Қаруда батырдың жаны болады» деген ежелгі таным-түсінікке, еске дереу
Қарағайлы көдік бойында
Қамшым қалды ойында:
Бүлдіргесі бұлан терісі,
Өрімі құнан білдің қайысы,
Шырмауыға алтын, сабы жез,-
Бейазының бойында
Күзен, қарсақ жер ме екен!.. [21], -
деген тұспалды сөздері түседі.
Мұндағы қамшы бес қарудың қатарында қарастырылмаса да, көшпендінің
Лұқман Кенжеұлының «Жанқожа батыр» жырында да әлгіге ұқсас сюжеттік
Сол арада Дабылдың
Садақ пен бөрәк қалғаны,
Бөркі қалса, көркі жоқ,
Жағы қалса, жаны жоқ,
Ағаны қырсық шалғаны /179-б/.
Ендеше, бағзы батырлықтың тарих қалтарысында қалуын бейнелейтін ақындардың өлеңдерінде
Атадан қалған ақ сауыт
Арамға әбден былғанды.
Шәкәрім /ШҚ, 148/
Алтынды балдақ ақ болат
Қап түбінде дат болды.
Албан Асан /АӘ, 327/.
Заман да жылдан-жылға болды бұзық,
Қор болды қайратты ерлер туған озық,
Не керек алтын сапты алмас қылыш,
Қынаптан көрмеген соң шауып қызық.
Нұржан Наушабайұлы /НН, 34/, т.б.
Демек, былайша айтқанда, ақ кіреуке-көбенің арамға былғануы, алтын балдақты
Ақындардың бір тобы көзден кетсе де, көңілден көшпеген батырлықтың
Әрине, мұның баршасын саралап-сұрыптау, бұл орайдағы идеялық-көркемдік жаңалықтар мен
Түйіндей келгенде, біз тек қазақ поэзиясындағы батырлықты жырлаудың үлгі-үрдісін,
2.2 Атамекен идеясы
Ата мекен ұғымы осы тіркестің құрамындағы «ата» және «мекен»
«Ата мекен» концептісі қандай ұлттың да менталды дүниетанымында негізгі
Жыраулар поэтикасында «ата мекен» ұғымын сипаттауға қатысатын басты географиялық
Жер атаулары жырда «тұлғаның өсіп-өнген, өмірінің қызықты сәттерін өткізген»
Ата мекен концептісі осы ұғымды танытудағы ядролық концепті болса,
«Құтты қоныс» концептісі. Қоныс ұғымының қазақтар үшін қаншалықты қасиетті
Асқар да биік тауларым,
Арасы биік қауларым,
Кетемін деген ойда жоқ –
Кетірді дұшпан-жауларым.
Еңіреп жүрген ер едім,
Еңіреумен кетіп барамын. (Қалнияз)
немесе қоныс құтсыз болғанда. Қоныстың құтсыз болуы мал баққан
Бесқақ пенен Бегайдар,
Манашы, Бейнеу, Қызылқақ,
Ақтікенді, Қызылжар,
Қараман менен Тасым-ды,
Бекетай мен Бәйнеке,
Есет пенен Күйкеннің
Теріс қараған бауыры—
Ежелден қанды болған жер,
Мың сан елді бүлген жер.
Бүлген жерден шабылған
Азғантай ауыл біздің ел.(Нұрым)
Төремұрат батырдың
Өлген жері сол екен. –
Ойлап тұрсам, бұл қоныс
Құтсыз екен бұрыннан…(Нұрым)
«Жұт жеті ағайынды» деп есептеген қазақ малдың, адамның арасында
Ел-жұртқа сәлем айтып қоныстағы,
Қамығып, қартайғанда айтқан сөзім,(Қалнияз)
Бұл күнде жетім біз болдық
Қонысым ауып халқымнан,(Қалнияз)
Қадірі өтті қоныстың –
Елек, Қобда, Жем, Сағыз,
Маңғыстау түбек сай-салаң,
Ошақ қазып, ту тіккен
Атақоныс айналаң.(Қалнияз)
Қайғырып, қара салынып жүре алмадым,
Жиделі, Нұрылдадай төрім қалды,(Түйте)
«Қамығып», «жетім болдық», «қадірі өту», «қайғырып, қара салыну» тіркестерінің
Тағдырдың ісі, қайтейін,
Туған елден бөлініп,
Бөліне көшіп бүлініп
Жат жерге ауып келгенім, –
деп өзінің шарасыздан осы қадамға барғанын баяндаса,
Енді маған ел де жоқ,
Атырау, Орал көл де жоқ,
Атамекен кең қоныс
Сағымданған бел де жоқ.(Қалнияз) –
деген жолдар арқылы өзінің ендігі жерде «елсіз, белсіз, көлсіз»
В.А.Маслова: «Круг дома у кочевых Народов, например, у казахов,
Шынымен, қазақ жырауларында «үй концептісі» жоқ, оның орнына атамекен,
Сайыным сапар шеккелі,
Үйімнен шығып кеткелі (Түмен)
Бұл жерде де «үйден шығып кетудің» коннотациясы «фәниден бақиға
Сондай-ақ қоныстың құттылығы сол жерге келгеннен кейінгі мал-
жанның көбеюімен, малға жайлылығымен, заманның тыныш, бейбіт болуымен (соғыс,
Желіге бие байланып,
Келелі түйе айдалып,
Мал менен басы молықты.
Тілегі қабыл жас ұлан
Құт қонысқа тап болған.
Қара-орман дәулет орнады.
Ұзын от пен тұнық су –
Сары-Арқаны жайлады.
Қыс қыстауға Қамыттау,
Маңғыстау еді қорғаны.(Жылгелді)
Келгеннен бері тұрыппыз
Сарыарқа мен Құба шың –
Маңғыстауды жерленіп.
Бұл қонысқа келгесін
Мал менен бас тең өсіп,
Бақытымыз кеткен жөнделіп.
Құтты қоныстың сипаты: «сағымданған белестері», «көкорай, көк құрақты көлдері»,
Сондай-ақ «құтты қоныс» концептісінің когнитивтік құрылымы:
«Ошақ қазып, ту тігу»:
Маңғыстау түбек сай-салаң,
Ошақ қазып, ту тіккен
Атақоныс айналаң.(Қалнияз)
«Ағайын-тума ортасында болу»:
Мынау Еділ менен Жайықтың,
Анау жатқан кең Нарын,
Бұқара-байтақ халқымыз –
Бәрі де менің жақыным.(Шәйтім)
Ішінде аға-жеңге араласып,
Кіші Жүз, көрдім талай жыйыныңды.(Қалнияз)
«Ол күнде ерлердің бүтін болуы»:
Ерлерім түгел еді ол күндері,
Жыйын-той, күнде қызық көргендері,
Сыйластық, бірін-бірі құрмет тұту,
Кішіге ақыл айтып үлкендері (Қалнияз);
түрінде берілген бірнеше когнитивтік модельден тұрады. Бұл модельдердің
Ошақ сөзінің тарихи-этимологиялық түсіндірмесі: 1) Денотативті мағынасында «от жағылатын,
Ерлердің бүтін (түгел) болуы ел іргесінің амандығын, төрт құбыланың
Ол күнде бүтін елдерім,
Бастары түгел ерлерім,(Қалнияз)
Батырым Балуанияз жол бастаған,
Ерлерім Есен, Сүгір қол бастаған,
Ер Қосай – әруақты аталарың
Сапарын батырлардың оң бастаған.
Ерлерге шаршағанда шабыт беріп,
Мен едім ортасында жыр тастаған.
Соңында Келімберді, Құдайкесі –
Алдында Асар сұпы ту ұстаған,
Оғыланды, Бекет шалдың әруағы
Үстінде бұлт болып құрыстаған. (Қалнияз)
Бұрын да өткен билер бар –
Отырушы еді-ау маңқыйып
Тау басында жусаған
Сары қасқа құлжадай.(Жылгелді)
Ұлттың салт-дәстүрі, ұстанған әдет-ғұрпы, өзінің мәдени ортасы қабылдаған, мәдени
Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идея – ұлттық болмысты «ата мекен,
Ата мекен ұлттық идеяны, ұлттық мүддені топтастырушы, біріктіруші субстанция
«Бейбіт, тыныш өмір» ұғымы: Ерлерім түгел еді ол күндері,
Қазақтың ұлттық психологиясын, мәдениетін танытатын қазақы мінез «үлкенге құрмет,
«Қонақжайлық» ұғымы «Самаурыны быжылдап, Оттан дәйім түспеген», «Аға
Сондай-ақ «қазақы мінез» концептісі материалдық мәдени лексиканың (Ж.Манкеева)
Қазақтың салтанатты киіміне байланысты атаулар: мақпал, мандаладан тігілген бешпент-шалбар,
қызыл тон, қазық өкше, күміс бас былғары сәнді етік,
Қазақтың салтанатты тұрмысына қажетті бұйымдар: қалы кілем, мақпал көрпе,
Қазақтың байлығын, барлығын паш ететін тағамдары: қазы-қарта, жал-жая
Шұбат, шай мен бал секер, ащы қымыз, ақ шұбат.
Осынша байлық пен сән-салтанатты тұрмыстан қол үзген өкініш, мұң-зар
Ол «бақытсыздық» концептісімен астастырылып сипатталып, «жұмалап кеттім ылдиға,
«Өкініш, өткенді аңсау» концептісі: «күн қайда» риторикалық сұраудың мағыналық
Қысқасы, қазақ ақын-жырауларының поэтикалық тілінде «кеңістік» туралы когнитивтік түсініктің
Атамекен идеясына қатысты тағы бір ұғым – қоныстың тарылуы.
Әлбетте, зар заман әдебиеті ғайыптан – ғайып пайда болып,
Зар заман поэзиясындағы жат жұрттық езгіні меңзейтін тұрақты мотивтердің
Шүршітпен құлақтас,
Қырғызбенен жұбаптас,
Ортасында ұйлығып,
Кетейін десе - алды- артын
Кетпейін десе – жері тар,
Қоршап алған кәпір бар.
Ұйлыққан қойдай қамалып,
Бүйірінен шаншу қадалып,
Сорлы қазақ қалды, ойла!
Біріншіден, жырау «сорлы қазақты» ойлануға шақырады; өйткені бұл кезде
Екіншіден, сайын сахараны ен жайлап, қиырға көз қадап үйренген
Аға сұлтан , абыздар,
Еліңді қамап , көрге айда,
Барсакелмес жерге айда!
Байқасаңыз бұл жерде Жерұйықтың иісі де жоқ.Оның орнына... Көр!
Сөйтіп, зар заман поэзиясында «жиделібайсындық» утопияның орнын «барсакелместік» антиутопия
Төрт құбыласы тұйықталған соң, қазақ халқының тас қамауда қалғандығына
Мысалы:
...Көшіп кетер жерің жоқ...
...Кетейін десе – алды тар,
Тұрайын десе – кәпір бар,
Қайсібірін айтайын,
Қазақтың ұлы қамалды...
...Кеткенде қайда барасың:
Алдымызда Қоқан бар,
Орыстан жаман тым – ақ жау.
Шортанбай [21].
Күндердің күні болғанда,
Таршылықта қалыңды,
Қайырсыз болған неткен жер?!
Мұрат [21].
Біздің қазақ ұлына
Бөтен жаққа кетпеске
Мойнына арқан тағылған.
Әбубәкір Кердері /КӘ, 105/.
Кең қоныстан айрылып ,
Ұшып кетер жерің жоқ.
Албан Асан /ӘА, 333/.
Қашып құтылар жері жоқ ,
Тіріде енер көрі жоқ...
Майлықожа [55].
Сірә, дәстүрлі дүниетанымдағы мезгіл мен мекен ұғымдарының бірлігінен туындаса
Ал енді антиутопиялық поэзия өкілдерінің шығармаларында ата қоныстың тарылуының
Әрине, заман ортақ болғандықтан,антиутопия ақындарының шығармаларындағы зар да ұқсас,бұл
Күмән жоқ, көшпенділер психологиясына жат «құбыжықтардың» бірі –
Орыс отаршылдығының сенімді сүйеніші – қала бір ғана
Ол – халықты бостандықтан айырушы:
Еркінше өскен қайран ел,
Дәулетің бейне шалқар көл,
Айдының бейне асқар көл,
Ботадай бұла өскен тел,
Енді келіп қамалдың
Орыс салған қу тамға...
Ол – мұсылманшылықтан бездіруші:
Қу тамға келіп жиналдың,
Медине мен Меккеңдей!
Ол – табиғаттың тазалығын бұзушы:
Жағаңа дуан түскен соң,
Аягөз суың қағынды.
Жар астында жау барын сезінбей,еш алаңсыз және қамсыз –
Құтырып тұрған елдер бар,
Қала түспей жеріне,-
деп алдын – ала назаланады да,басқыншылықпен бірге келген белгілердің
Кәпірді көрдің піріңде ,
Тілмашты көрдің жеңгеңдей,
Дуанды көрдің үйіңдей.
Абақты тұр қасында
Қазылған қара көріндей!..-
деп әрі сынай , әрі сақтандыра сөйлейді.
Жетісу өңірінің ақыны Албан Асанның қалаға көзқарасы да құйылған
Орыс келіп , жерді алып,
Әр жерге салды қаланы.
Қала жақын болған моң,
Ұстадық қызған шаланы.
Шығармашылығында зар заман сарындары мен ағартушылық дәуірдің нышандары теке
Ақ ордалар тәрк болып,
Балшықтан салған там озды ,-
деген пайымын антиутопиялық дүнтетаным аясында қиналыссыз қабылдасақ, келесі бір
Бұрынғы Үргеніш , Бұқар жырау болып,
Салулы қасымыздан қала болған,-
деуіне қарап ,мұны белгілі бір сәтте қазақтың арасында «өз
Сонымен, жер отары жайындағы зар заман өкілдерінің шығармаларын
Дәстүрлі арнадағы қазақ поэзиясында «туған жер,
Еділ ,Жайық – екі су,
Кент орнаған жер екен.
...Онан сыртқы Қобда,Елек,
Ел жайлауда кең екен.
...Онан сыртқы Ойыл,Жем,
Ел орнаған су екен.
Кердері Әбубәкір
Бұрынғы жердің кеңінде
Мал жаймаушы ек шиырға.
Кең жерде жүрген ел едік,
Ойыл менен Жиылға.
Албан Асан
Сыр, Қуаңнан өткенде,
Арыс , Келес өткенде,
Талас , Шуға жеткенде
Түйеңнің қомын шешкенсің...
Дулат
Есіл , Нұра - сазымыз,
Қаңқылдайды қазымыз.
Сыр , Қуаң жеолерге
Енді кетіп барамыз.
Күдері қожа.
Осы ретте Р.Сыздықтың: «Сөйтіп, символ – идеяның
Бұлардан басқа , қарға тамырлы қазақтың бүтіндігін,
Тіл білгірлерінің қай – қайсысы да
Доспабет жыраудың: «Бетегелі Сарыарқаның бойында //
Талас жоқ, төмендегі жолдарда біз
Асссалаумағалейкум ,қара Бәйтік,
Арқадан Шөже келді өлең айтып.
Шөже
Қызылжар, Маманайым – туған жерім ,
Арқадан қалың Керей шыққан елім.
Сегіз сері
Ал енді ХІХ ғасырдағы Кіші жүз
Аңсадым аға,жеңге,ағайынды,
Қаумалап құрал қылған маңайымды.
Жетіру, Әлім –Шөмен,Кіші жүзде
Байұлы, сегіз арыс Адайымды,
Ақ Жайық, Нарын менен Жылыойымды,
Жем, Сағыз, Елек, Қобда, Ойылымды,
Сарыарқа сағымданып көрінгендей,
Созамын күнде солай мойынымды.
Қалнияз
Біз кеттік абайсызда елден шығып,
Жол тарттық құба шыңға Жемнен
...Жетер ме сәлем айтсам елдеріме,
Елдегі қатар өскен теңдеріме.
Шәмілдің көкірегіне жел енгесін,
Арқаның сия алмадық кең жеріне.
Сүгір.
Және де сәлем жазайын,
Жеменей мен Балықшы,
Қыс - Маңғыстау, жаз – Арқа,
Қатар көшкен халыққа.
Аралбай.
Бұл үзінділерде сағыныш сарынына өзек
Бұған қоса сөз төркінін зерттеуші ғалым Ә.Нұрмағамбетұлының: «...біріккен екі
Қалай болғанда да қазақ поэзиясында «Сарыарқа» сөзі әлденеше ғасырдың
Жыраулар поэзиясында ол – жерұйыққа жетеқабыл, төрт құбыласы түгел
ХІХ ғасыр поэзиясында «Сарыарқа» ұғымы жалпыхалықтық мұрат пен мүддені
Бұған түрткі болған ең басты себеп -
Дулат Бабатайұлының «Ата қоныс Арқадан», «О, Сарыарқа, Сарыарқа!», Мұрат
Бір ескеретіні,ғалым Қ.Мәдібаеваның жазуынша, Мұраттың «Сарыарқа» толғауының атауындағы арқа
Зар заманның тағы бір ірі өкілі – Шортанбай Қанайұлы
Арқадан дәурен кеткен соң,
Қуғындап орыс жеткен соң...
Көдесі қалың Арқаңыз,
Ақ кебін кимей бағынды / ЗЗ, 111-114/,-
деп қамығып-қайғырды.
ХХғасырдың басында «Сарыарқа» сөзі өлең өлкесінде жаңғырып-жаңарып, тыңнан түлеп,
Мұның мысалдары жеткілікті.
1917 жылы Семей қаласында Алашорданың үні – «Сарыарқа» газеті
Жүсіпбек Аймауытовт «Ғаскер өлеңінде» былай деп жазды:
Арғы атам – ер түрік,
Біз- қазақ еліміз,
Самал тау, шалқар көл,
С а р ы а р қ а –
Сай сайлап, мал айдап,
Сайраңдап, ен жайлап,
Ерке өскен, А р қ а н ы ң
Еркесі, серіміз!
Ал ұлы ақын Мағжан Жұмабайұлының «Өткен күндер» атты
Еділ, Жайық, Сырдария –
Белгілі жұртқа ескі су.
Тәтті, дәмді, тармақты
Ұзын Ертіс, Жетісу.
Осы бес су арасы
Сарыарқа деген жер еді,
Туып-өскен баласын
Айбынды ер алаш дер еді /МЖ, 65/, -
деген үзігі Сарыарқа атауының «Қазақ елі», «Қазақстан» сөздерінің балама
С.Сейфулиннің шығармашылығындағы «Сарыарқа» сөзінің эволюйиясы басқашарақ. Ол 1919 жылы
Сарыарқа –сорлы сары бел,
Үйрене ме өнерге? /СС-1, 117/ -
деп бөгде бейнені алға тартты.
Сәкеннің екінші туындысындағы «Сарыарқа» арқылы «өнерге үйренетін не үйренбейтін»
Түйіндей келгенде, Сарыарқа топонимінің поэтикалық эволюциясы қазақ халқының
2.4 Болашақты болжау (фатализм)
Адам өмірінің алдағысын, сондай-ақ болашақ дәуірдің бет-бейнесін
Дәстүрлі дүниетанымға жүгінсек, жұлдызшы мен жауырыншы, сәуегей мен сыншы,
Айталық, ғұрыптық фольклордың аясында қарастырылатын наным-сенім өлеңдерінің б
Аспан шырақтарының қозғалысына қарап, табиғат құбылыстарын тұспалдайтын есепшілердің әрекет
«Кісі болар балан кісесінен танитын, кісі болмас баланы мүшесінен
Болашақты болжап-барлаумен айналысатын әрбір тұлғаның ырыми функциясының мақсат-мүддесі,
Хандықтың саясатын айқындап, халықтың сөзін айтатын, сөйтіп өз өресіне
Бұл ретте Халел Досмұхамедұлының «Қазақ халық әдебиеті» атты еңбегінде:
Біздіңше, болжал өлеңдердің табиғатын тергеу жалпы поэзиямыздың ішкі даму
Х.Досмұхамедұлы тілге тиек етіп отырған болжал өлеңдердің негізгі мазмұны
Болжал өлеңдердің халық тағдырының таусыншақ әрі қтерлі тұстарында туатындығына
Жырау өзінің «Ай, хан, мен айтпасам білмейсің...» атты толғауында
Бұл арадан көшпесең,
Айтқаныма түспесең.
Орыс алар қалаңды,
Шулатар қатын, балаңды.
Осыны көрдім түсімде,
Біл десе де білмейсің:
Ай, Жәнібек, ойласаң,
Қилы-қилы заман болмай ма,
Суда жүрген ақ шортан,
Қарағай басын шалмай ма,
Мұны неге білмейсің?! [21].
Біздің ойымызша, келешекке күмәндана қарайтын Асан Қайғының бұл толғауы
Ауызша айтылытын дүниенің қағаз бетіне қатталғанша түрленіп-түстенуге бейім болатындығы,
Атамыз Асан Қайғы желмаямен
Жүріпті үш жүз жылдың шамасында.
Асанның айтып кеткен өсиеті –
Қалдырған алты алаштың баласына:
Өнер тап, оқу оқы, білім ізде,
Оранбай жүн-жабағы арасында [21], -
деп, көшпенді дәуірдің жырауын аяқ астынан ағартушылардың қатарына қосып
Асан Қайғының ежелгі таным-түсінігі бойынша, «түстегі жақсылық жаманшылыққа,жаманшылық жақсылыққа
Осы тәрізді заңдылық Бұқар жыраудың асан қайғыға телінетін: «Қилы-қилы
Бірақ мұның да міндетті түрде орындалатындығы алдын-ала ишараланады.
«Сонда Бұқарекең қырын қарап тұрып, атының басын бұрып, қамшысын
-Әй, хан-ай!
Бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді,
Мен айтпасам керек еді!
Ханға жауап айтпасам,
Ханның көңілі қайтады.
Қандыра жауап сөйлесем,
Халқым не деп айтады.
Қайғылы мұндай хабарды
Сұрамасаңдар не етеді?!
.......................
Бұл айтқан сөз, Абылай,
Болмай қалмас артыңнан,
Естісең, міне, қартыңнан,[21] -
деп сөзін тауысқанда Абылай хан «Уһ!» деп, сұрағанына пұшайман
Асан Қайғының сауалына Бұқар жыраудың жауабы – дәуірлер арасындағы
Фатализм /лат.fatalis – жазмыштық, faum –тағдыр, талан/ -кез келген
Біріншісі - мифологиялық фатализм.Бұл бойынша, бүкіл әлемге әмірін жүргізуші
Екіншісі – теологиялық фатализм. Мұнда тіршілік тұтқасы тек Құдайдың
Үшіншісі –рационалистік фатализм /Демокрит, Гоббс, Спиноза, Лаплас, т.б./.
Көшпенділердің қадым салт-санасына қосақтаулысы образды ойлау жүйесіне орайласатыны –алғашқы
Соған сәйкес, қазақ поэзиясында фатализмнің әуелде басымырақ байқалып, кейінірек–эсхатологиялық
Фатализм де, эсхатологизм де –көркемдік санадағы болашаққа деген қарым-қатыстың
Шортанбай Қанайұлының:
Әр нәрсенің болжалы
Келе жатыр жақындап [21],-
деген өлең жолдары /мұндағы б о л ж
«Қазақтың салты» толғауындағы қазақтың кешегісі мен бүгінгісінің салыстырмалы фонында
Жыраулық болмыстың бір сипаты – әулиелік екенін ескерсек, XIX
Алдағыны болжасам –
Қара бұлт төніп келеді
Тыныш тұрған еліме
Ақырдың бұлты төнеді.
Төнген күні, ағайын,
Жақсыны жаман жеңеді
Ақсақалдар биік шың
Асқар тауға тең еді.
Елестетер келер күн
Аласа жаман төбені
Асылдың сөзі жүрмейді
Билігін елге жүргізер
Адамның жаман-төмені.
Асылдардан күн кетер,
Қолында болмай дерегі.
Жаманға жақсы бағынып,
Қамауда жапа шегеді.
Басшылары елімнің
Басына елдің тебеді.
Жырау «қазақтың ертеңін» бірыңғай «жаманшылық» фонында болжайды. «Жаманшылық» белгісі
Тек әлеуметтік, саяси, экономикалық қана емес, рухани, мәдени экспанцияға
Қазіргі қоғамның дертіне айналып отырған «ғасыр дерті
Жазылмас дерттер көбейіп,
Шомылып ұрық себеді.
Төрелік айтар билердің
Ақша болар керегі.
Өсірген қыз бен келінің,
Ойламас ата-енені.
Батасыз жастар қосылып,
Оттары жанбай сөнеді.
Тірі жетім көбейіп,
Мейірсіз өсіп-өнеді
Керексіз болып туылар
Дүнияның тәтті бөбегі
Ұят кетіп қызыңнан,
Жалаңаштар денені
Жез тырнақты, жалбыр шаш
Кейпіне жынның енеді, - түрінде өрнектеледі [1. 186].
Қоғамдағы ерлердің рөлі төмендеп, «қазақ азаматы» концептісінің мәнсізденуі, керісінше
Той-мереке бастайтын
Ер адамның жолына
Әйелдер қағар шегені.
Келіндер өзі жүргізер
Топ бастайтын кемені.
Намыстан ерлер айырылып,
Бір келін топ бастаса –
Бірі қалмай ереді.
Әйел болып еркектер
Өсекті жыйып-тереді.
Батыры елдің жауға емес
Еліне атар жебені, - дискурсында айқындалады [22].
Ақтан Керейұлының «Қазақтың салты», «Болжау сөз» толғауларының когнитивтік
Хаққа бір кәміл нанғандар,
Расулға үмбет болғандар,
Иманға көңілі толғандар,
Алланың атын жад етіп,
Зікірін айтып зарлаңдар!
Құдайдан фазыл болмаса—
Пендеден қандай қайран бар?!. дей келіп:
Әруақты аталар –
Барлығынан өтетін
Қазақты асыл деп еді.
Сондықтан да ұрпағым
Түзелер деп қыйсайып –
Сендерге бабаң сенеді!.. деп [22], XXI ғасырдағы келер ұрпағына
Жоғарыда қарастырған жайттарды қорыта айтқанда, қазақ –қазақ болғалы, көркем
Ал бұл қазақ халқы үшін шетсіз-шексіз процесс болып табылады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен қорыта айтсақ, қазіргі таңда, яғни жаһандану дәуірінде өзекті
Ұлттық идеяның тарихи, философиялық, мәдени, саяси, әлеуметтік, психологиялық аспектілерін
Ұлттық идеяның өлең өнерінде сәулелену, суреттелу ерекшеліктері көркемдік сананың
Ұлттық ой тарихының келесі бір көрсеткіші-дәстүршіл-нормативті сананы сұрыптап-салмақтау жыраулық
Зар заман дәуірі тарихи сананың тууы жаңа сападағы жазба
Ұлттық әдебиетті көркемдік сананың кезеңдеріне қарай зерттеп-зерделеу оның
Ұлттық идеяның сондай серпілісті, сілкіністі қарқынын большевиктер билік басына
Қазір бұрын болған, бірақ сана –сезімнен күшпен ығыстырлған
Келешекті кешегісіз елестету мүмкін еместігін ескерсек, бұл арада халықтың
Біз өз жұмысымызда ұлттық идеяның уақыттық-кеңістік параметрлерге сәйкес порым-пішінін
Идеялық тез-таразыға түскен заматтарда жекелеген топонимикалық атаулардың қайсыбірі ұлттық
Сонымен қатар,қазақ ақын-жырауларының поэтикалық тілінде «кеңістік» туралы когнитивтік түсініктің
Бұл жұмыста сондай-ақ, болашақты болжау идеясы да қарастырылды.
Ал бұл қазақ халқы үшін шетсіз-шексіз процесс болып табылады.
Жыраулық поэтика ұсынған «идеалды қазақ» болмысы – ұлттық идеологияның
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Лебон Г. Психологические законы эволюции народов.
Гачев Г. Национальное образы мира. – М.: Советский писатель,
Темірқазақ, 1923, №2-3, 87-б.
Әбушәріп С. Этнос...-58-б.
Смағұлов О. Ата - баба {тек}.// Қазақ. – Алматы:
Ақатай С. Жалайырлар// Жұлдыз. 1998. №9, 166-б7
Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана
Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.-147-б.
Лансон Г. Метод в истории литературы. – Спб., 1896.-
Эллис. Русские символисты. –Томск: Водолей. 1991.
Уледов А. Русская идея как феномен национального самосознания// Вестник
Бердяев Н. Русская идея. –М.: Наука, 1990.- С43.
Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1993.- 85-б.
Гегель Г. Философия истории. –М.-Л., 1985. –С.68.
Гоголь Н. Несколько слово о Пушкине. – М.:Правда, 84.-
Қабдолов З. Көзқарас: Талдаулар мен толғаулар.- Алматы: Рауан,1996.-11-б.
Шпет Г. Введение в этническую психологию. –М.:Правда, -1989. С.534.
Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
Ясперс К. Смысл и назначение истории.- М.: Политиздат, 1991,
Лебон Г. Значение идей в жизни народов.Кн.IҮ, - Спб,1996.
Бес ғасыр жырлайды: Екі томдық / Құрас.
Нұрдаулетова Б. Көне күннің жыр күмбезі. Алматы: Жазушы, 2007.
Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. Алматы:
Ай, заиан-ай, заман-ай...Алматы: ҚазССР РББ,. 1991.-384б.
Күржіманұлы Қ. Топан. Алматы: Жалын, 1991. -175б.
Қамзабекұлы Д. Руханият: Мақалалар мен зерттеулер. – Алматы:
Сыдиықов Қ. Ақберен. Алматы: Жазушы, 1992. -224.
Өмірәлиев Қ. ҮIII-ХII ғасырдағы көне түркі әдеби ескерткіштері. –
Ыбыраев Ш. Батырлар типі. – Алматы: Ғылым, 1993.-240-б.
Каскабасов С. – Алматы: Өнер.- с. 2007. 240-б.
Левшин А. Опмсание киргиз – казачьих, или киргиз –
Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973.-504-б.
ХIХ ғасырдағы қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, -1988. -320-б.
Сүйінбай. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Білім, 1996. -152-б.
Бердібаев Р. Қазақ эпосы.- Алматы: Ғылым, -1982. -203-б.
Шынар Әли Аббас. Эпостағы арғымақ аттар. // Жұлдыз. 1998.№10,172б.
Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: жазушы, -1991. -70-б.
Әуезов М. Жиытма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы,
Ахметжанов Қ. Ер қаруы –бес қару. – Алматы: Ана
Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы:
3