МАЗМҰНЫ
бет.
КІРІСПЕ
1 Үстеу сөзжасамы
Ескерткіш тіліндегі үстеулер
Үстеудің шығу тегі
2 Үстеудің морфологиялық (синтетикалық) тәсілдер арқылы жасалуы
2.1 Үстеулердің жартылай аффиксті көрсеткіштері
3 Үстеудің аналитикалық (синтаксистік) тәсілдер
жасалуы
3. 1 Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған
3.2 Бірігу арқылы жасалған үстеулер
3.3 Сөз тіркестері арқылы жасалған
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Сөйлемде беретін мағынасына, морфологиялық белгісіне, синтаксистік қызметіне қарай бөлініп
Сөз табының бірінен саналатын үстеудің жасалу жолы әр түрлі
Қазіргі қазақ тілінде сөздердің бір сөз табынан басқа бір
1 Үстеу сөзжасамы
Морфологиялық, құрылысы (структурасы) мен құрамы жағынан үстеулер нeriзri және
Нeгiзгi түбірлі үстеулер — әpi қарай бөлшектеуге келмейтінн түрлері:
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне за-мандардан бері қарай қолданылып
синтетикалық тәсіл,
аналитикалық тәсіл,
3)лексика-семантикалық тәсіл. [4,546]
Адвербиализация процесі үстеулердің жеке сөз табы болып қалыптасуында
1.1 Ескерткіш тіліндегі үстеулер
Көне жазба ескерткіштерінде кездесетін үстеулер қазіргі түркі тіліндегі сияқты.
Мекен үстеулер -йа,-йе немесе-ғару,-геру-,а,е,ре,-ре,-ңару жұрнақтары арқылы жасалып, қайда? қайдан?
Ілгері күн тоғыққа- Ілгері күн шығысқа. Осымен қатар,
Мезгіл үстеулер –қа, -ре, -түз, -ты, -інче, -че жұрнақтары
Сын (бейне) үстеу –е, -ті, -ле, -ча жұрнақтары жалғану
Мөлшер үстеулер –ча жұрнағы жалғану арқылы жасалып, істің мөлшерін
Күшейткіш үстейлер –чығ, -ын, -ін жұрнағы жалғану арқылы жасалып,
Мезгіл үстеулері -ғалы, -гелі жұрнағы арқылы жсалып, іс-әрекеттің мақсатын
Топтау үстеуі –егүн жұрнағы арқылы жасалып, іс-әрекеттің біреу емес,
Түркі тілдерінде туынды үстеулер екі түрлі қосымша жалғану арқылы:
Мағынасы жағынан мүлде алыстап, септік жалғаулы сөз қалпында қабылданылмай
М.Қашқаридың «Түрік сөздігіндегі» үстеу жасайтын біраз аффикстер қазіргі түркі
Алайда, мынандай бір-екі жағдайды ескеру керек: ең алдымен
Сөздікте үстеу жасайтын актив аффикстердің бірі –ла, -ле: Бір
1.2 Үстеудің шығу тегі
Үстеу шығу тегі жағынан алып қарағанда, басқа сөз таптарынан
2 Үстеудің морфологиялық (синтетикалық) тәсілдер арқылы жасалуы
Сөзжасам саласында үстеудің синтетикалық тәсілдер арқылы жасалуы әр қилы
Сөзжасам жайында сөз қозғалған әдебиеттерде бұл мәселе сөз таптарының
Осы арада бір ескерте кететін жайт – кейбір үстеу
Үстеулердің өздеріне тән айырым синтетикалық жолдарын айтпастан бұрын
Міне, бұл айтылған заңдылықтың қазақ тіл біліміне де тікелей
2.1 Үстеулердің жартылай аффиксті көрсеткіштері
-да//-де /-та//-те/.
Сөзжасамның осы көрсеткіші үстеу, зат есім, сын есім, сан
Үстеу сөздің өзінен пайда болған үстеулер. Мұндай үстеу сөздердің
Үлкен айдынмен үркіте, шошыта келген қалың қайрат, қара бұлттай
Кейде осы көрсеткіш басқа сөзжасам аффиксінен кейін мекен сатылып
Зат есімнен пайда болған үстеулер. Бұл тәріздес үстеулер болған
Әбден әңгімелесіп, тамақ ішіп болған мезетте келді (С.Талжанов). Бұл
Сын есімнен пайда болған үстеулер. Мұндайда сқздің түбір
Ауылдары алшақта отырған Сүлеймен старшина мен Бәкір молда да
Есімдіктен пайда болған үстеулер. Үстеулердің бұл түрінде сөз түбірі
Соңғы мысалдағы әсте үстеуі ешқашан деген мағынадағы есімдік арқылы
Негізгі сан есім арқылы жасалған үстеулер тілімізде өте аз
-ын//-ін.
Бұл аффикс үстеу сөз табын жасауда ең көне түрінің
-ын//-ін аффиксі жайында түркологиялық ілімде, негізінен алғанда, қалыптасқан пікір
Мәселен, профессор Н. К. Дмитриев жоғарыда аталған еңбегінде осы
–н(-ын) көрсеткішін көмектес септігінің көнерген түрі деп қарайды.
Қосымшаның осы түріне академик А.Н.Кононов та назар аударған болатын.
Ал зеттеуші А.С.Ефимов түрік тілінде осы көрсеткіштің арнайы күрделі
Автор бұлардан басқа мекендік және сын-қимыл мәндерінде жұмсалатын үстеулерді
Қазіргі қазақ әдеби тілінде -ын аффиксінің сөз аясында
-ында//-інде. Жоғарыда келтірілген қысын, жазын, күзін тәріздес үстеулер әдеби
Тіл ғылымында интерфикс ұғымы ,