Мазмұны
Кiрiспе...........................................................................................................................3
Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн
арттыруда кластерлiк әдiстi қолданудың теориялық негiздерi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық негіздері.....................................................5
1.2 Бәсекегеқабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын
кластерлiк әдiс.............................................................................................................9
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк әдiстi
қолданудың халықаралық тәжiрибесi......................................................................17
2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда
жағдайлар мен шарттарды талдау
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiнiң
инновациялық аспектiлерi .......................................................................................28
2.2 Қазақстандық кластерлiк бастаманы талдау...................................................37
2.3 «Адал» ЖШС-нің шаруашылық қызметін талдау............................................45
3 Өнеркәсiптiк кластерлердiң даму перспективалары
3.1 Кластер қалыптастырудың негiзi ретiнде аймақтың
қабiлеттi басымдықтары...........................................................................................56
Қорытынды.................................................................................................................63
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi.................................................................................66
Кiрiспе
Диплом тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi 50 елдiң қатарына
Көптеген елдердiң әр түрлi өнеркәсiп салаларында кластерлер кеңiнен таратылды.
Кластердi қалыптастыру дамудың басымды бағыттарында инвестициялық ресурстарды шоғырландыруға септiгiн
Көпшiлiк елдер кластерлiк саясатты пайдалануды кластерлiк бастама деп таныды.
“Жүйелi экономика” моделiнiң пайда болуы нарықтар мен трансакциялардың шектен
Диломдық жұмыстың мақсаты және мiндеттерi. Жұмыстың мақсаты кластерлiк әдiс
Осы мақсатты жүзеге асыру үшiн төмендегiдей мiндеттердi шешу қажеттiлiгi
- жүйелi экономиканы қалыптастыруда кластерлердiң теориялық негiздерiн қарастыру;
- бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда кластерлiк-жүйелi әдiстi жүзеге асырушы халықаралық
- Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттырудың экономикалық, институционалдық, инновациялық
- Қазақстан экономикасында кластерлердiң пайда болу процесiнiң ерекшелiктерiмен танысу;
өнеркәсiптiк кластерлердi құру шарттарын зерттеу;
Жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымшалардан
1 Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда кластерлiк әдiстi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық негіздері
Ғаламдандыру жағдайында елдер арасында да, жекелеген фирмалар арасында да
Фирмааралық кооперация құндылықтардың барлық пайда болатын тiзбегiнде өркендегенiмен, әрiптестiктiң
Түрлi нысанды фирмааралық кооперацияның өнiмдi дамуы фирма шегарасының “шайылып
Фирмааралық кооперацияның жүйелi нысандарын зерттеуде әдiстемелiк жағынан маңызды деп
Фирмааралық кооперация феноменiнiң теориялық түсiндiрмелерiн бiр жүйеге түсiру үшiн
Фирмааралық кооперация, әсiресе оның жүйелi нысаны тәртiптiк және тәртiпаралық
Жүйе феноменiне түсiнiк беретiн тағы бiр нәрсе – оның
Салалық нарықтар экономикасы нарықтың “салалық ұйымдары” арқылы фирмааралық кооперацияға
Агенттiк қатынастар теориясы тұрғысынан қарастыру фирмалар мен олар жалдаған
Трансакциялық шығындар экономикасы (Transaction Cost Economy - TCE) аясында
Институционалдық теория, салалық нарықтар теориясы және шумпеттерлiк даму түсiнiгi
Бiр географиялық аймақта шоғырланған агенттер арасындағы жүйелi қатынастар ұжымда
Жүйелерге анықтама бергенде институционалдық теория жорамалдары қолданылады. Институционалдық теория
Екiншi жағынан, ортаның нормалары мен заңдарына, яғни институттарына сай
Осылайша қарастырылған түрлi тәртiптегi әдiстер жүйе қалыптастырудағы негiзгi алғы
Фирмааралық қызметтестiктiң оң және терiс тұстарын ашып көрсететiн анықтамалар
Жалпы экономикалық әдiстер негiзiнде жүйелердiң пайда болуын әдетте нарық
Кесте 1
Фирмааралық жүйелердi зерттеуге үлес қосқан экономикалық теориялар
Теориялық бағыт
Жетiстiктердi/кемшiлiктердi сипаттау Фирмааралық кооперация туралы түсiнiкке қосқан үлес
Салалық нарықтар теориясы Өндiрiс пен үйлестiру шығындарын азайту
Эволюциялық экономика Оқыту технологиясы және шығындар Радикалдық технологиялық өзгерiстер
Ресурстардың тәуелдiк теориясы Тәуелдiк шығындар Трансакциялармен стратегиялық манипуляциялар жасау
Фирмалардың өзара тәуелдiк дәрежесi
Активтер күрделiлiгi
Ресурстар бақылауындағы ассиметрия
Тәуелдiк типтерi: қатынастар кеңдiгi
Деңгейлі өзара тәуелдiк (ресурстар алаңын жасақтау)/ сатылы өзара тәуелдiк
Институционалдық теория Фирманың өмiр сүруiне негiз болатын әлеуметтiк
Институционалдық “енгiзу”
Жеке бiр фирманың шаруашылық субъектiсiн өзара әрекет етушi фирмалардың
Фирма теориясы алуан түрлi фирманың өмiр сүру, шегарасы мен
Алайда бәсекеге қабiлеттi басымдықтарының негiзi ретiнде, қоршаған ортаның жоғары
Соңғы 20 жыл iшiнде шегараны таңдау туралы алдыңғы теориялық
Осы теорияның оппоненттерi келiсiм жүйесiмен фирма туралы түсiнiк беру
Сонымен қатар фирманы келiсiмдiк деген мағынада түсiндiру стратегиялық сипатқа
Керiсiнше, қүзiреттер ұстанымы бойынша экономикалық ұйым туралы түсiнiк кiрiс,
1.2 Бәсекеге қабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын кластерлiк әдiс
Өндiрiсте бизнестi жүйелi ұйымдастыру басымдықтары туралы ой-пiкiрлер бұрыннан қалыптасқан
Белгiлi ғалым М. Портер әлемнiң түрлi елдерiнде орналасқан iрi,
Сонымен кластер дегенiмiз – бiр-бiрiнiң бәсекеге қабiлеттi жалпы дамуы
Iскерлiк және ақпараттық байланыс жасағанда тығыз кооперация мен субконтрактациялық
- белгiлi бiр ғылыми мекемелерге (ҒЗИ, университеттер, т.б.) тiркестiрiп,
- өндiрiс, жеткiзiлiм және өткiзу процесiн қамтитын бас фирмалардың
- жоғары деңгейлi агрегациялы (мысалы, “химиялық кластер”) немесе
Кластерлер сипатына тән негiзгi ерекшелiктерiнiң iшiнен мыналарды бөлiп алуға
- географиялық – кластерлер құрастыруды жергiлiктi кластерден (жемiс-консервi) бастап
- деңгейлі – тең құқықпен бiрнеше сала/сектордың бiр iрi
- сатылы - өндiрiстiк немесе инновациялық процестегi ұқсас кезеңдi
- латералды – бiр саладағы түрлi секторлардың бiр кластерге
- технологиялық – бiрдей технологиямен байланысқан өндiрiстер жиынтығын көрсететiндер;
- фокустық – көшбасшы болатын бiр орталық - iрi
- сапалық – барлық салалардағы қатынастарын жетiлдiре отырып, әрбiр
Кластер iшiндегi жаңа қатынастар инновациялық қызметiне жағдай жасайды, прогрессивтi
Кластерлердiң фирмааралық қатынастар деңгейiн қалыптастырғанда әр түрлi кезеңнен өтуiне
“Тұрақты кластерлер” максималды өндiрiстiк әлеуетке жету жолында тұрақты даму
“Әлеуеттi кластерлер” түрлi кәсiпорындардағы өндiрiстiк және технологиялық тұтастығының қарқынмен
Кластерлердiң бар болуы ұлттық саланың техникалық жағынан мықты дамыған
Кластердiң көтерiңкi экономикалық және инновациялық мүмкiндiктерi бар. Бұны жоғары
Сонымен қатар кластер мүшелерiнiң тығыз қызмет етуi өз бетiнше
Әсiресе кластерлiк әдiстің шағын кәсiпорындар үшiн маңызы зор. Кейбiр
Кәсiпорындар кластерлерiн дамыту жөнiндегi ЮНИДО бағдарламаларының негiзi осы кәсiпорындардың
Шағын кәсiпорын кластерлерiнiң дамуы спонтанды немесе ұйымдасқан түрде жүзеге
Кәсiпкерлер бұрын өзара ешқандай iскер қатынастар жасамаған жағдайда да,
Ұйымдасқан бағыт не елеулi капиталы бар көшбасшы фирманың, не
Жүйелi ұйым өзiнiң қалыптасу процесiнде бес кезеңнен өтетiнi белгiлi:
Кластерде шағын кәсiпорын қызметiнiң нәтижелiлiгi көп аспектiлi құбылыс деп
Кластер қызметiнiң нәтижелi салдары мемлекет экономикасы үшiн де әсер
Ұлттық экономиканың көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi кәсiпорындар қызметiнiң
Салалық нарықтың көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi кәсiпорындар қызметiнiң
Нарық субъектiсiнің көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi кәсiпорындар қызметiнiң
Аралық соттардың, қоғамдық бiрлестiктердiң бар немесе жоқ болуы
Бұндай көрсеткiштер, бiздiң пiкiрiмiзше, кәсiпорын кластерлерi қызметiнiң нәтижелiлiгiне баға
Ұлттық экономикаға кластерлердiң әсерi туралы айтқанда, мәселен, АҚШ экономикасында
Бұл жекелеген елдер үкiметiнiң кластерлердi “өсiруге” үлкен ресурстар бөлуге
Елдердiң “кластерлiк бастамаларын” талдау арқылы екi негiзгi модель-үлгi бөлiнiп
Кластерлiк саясаттың дирижистiк үлгiсi классикалық либералдық үлгiсiнен үш принциптi
Бiр ескеретiнi – кластерлер туралы ой-пiкiрлерде екi шектеу болуы
Түсiнiктердiң осылайша араласып кетуi Финляндияда кластерлiк принципке сүйенетiн стратегияның
Бұрынғы көлiктiк, экологиялық және химиялық кластер түрлерiн кейiн “ыдыратып”
Қазақстанда ең жаңа әдiстер мен стратегияны қолданудың пайдалы жақтары
Фирма жүйелерiн қалыптастырғанда “үлкен қоғамдастықта болатын әлеуметтiк капиталға (ал
Осы баяндалғандардың негiзiнде бiрнеше тұжырымдамалар қалыптастырып, Қазақстан экономикасында кластер
Бiрiншiден, бизнестi ұйымдастырудың кластерлiк-жүйелiк принципiн күштеп енгiзуге болмайды, өйткенi
Жылдам дамып жатқан қазақстандық нарық халықаралық тенденциялар әсерiн сезедi.
Бiр субъектiні жан-жақтан сипаттап, оның түрлi қырларын ашатын жүйелер
2-шi суретке сәйкес кластерлер құру үшiн экономика құрылымын салмақты
Жалпы кластер құру процесi мынадай:
- аумақтық экономика аудиті: кластерлердiң экономикалық дамуы мен селекциясын
- саясат аудитi: түрлi аймақтардағы кластерлiк әдiс потенциалын талдау
- кластерлiк саясат дизайны: кластерлiк саясат дизайнын талдау, кластерлiк
- кластерлiк саясатты енгiзу/жүзеге асыру: түрлi кластерде қолданылатын алуан
- мониторинг және бағалау: кластерлік саясат мониторингі мен бағалануы,
- кластер табысының критикалық факторлары: сәтті шыққан тәжірибені анықтау
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк-жүйелі әдiстi қолданудың халықаралық
Кластерлер теориясы әзірше жаңа деп есептелінеді, ол тек өткен
Кластер – түрлі қызмет атқарып, бірақ бірдей технологиялық процеспен
Кластерлердің құрылуы міндетті түрде сервистік секторға қатысы бар инновациялық
Дамыған елдер экономикасында кластерлер құруды әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті
аймақтардың экономикалық деңгейі мен депрессивті аймақтардың экономикалық белсенділігін көтеру;
жоғары технологиялы салаларды дамыту;
экспортты көбейту;
кәсіби кадрларды даярлау.
Кластерлерді қалыптастыру арқылы дамудың басымды бағыттарында инвестициялық ресурстарды шоғырландыруға
Кластерлер классификациясы мен оларға тән белгілерін зерттеу нәтижесінде олардың
сервистік сектор – кластер кәсіпорындарының кадрлық, қаржылық, ғылыми-техникалық, маркетингтік
жеткізуші-сектор – кластерді өндіріс жабдықтарымен: шикізатпен, құрал-жабдықпен, жиналмалы өнімдермен
тұтынушы-сектор – жеткізуші-сектордан алған өндіріс жабдықтарын қолданып, шикізат пен
АҚШ пен бірнеше дамыған ірі елдердің тәжірибесі көрсеткендей, өнеркәсіптік-инновациялық
Кластерлік әдіс кәсіпорындар мен салаларды өзара байланысты қосындылар
Аумақтық өнеркәсіптік-инновациялық кластерлер технологиялық жүйеге, яғни жаңа білімнің, технологиялар
Кластер үшiн «жұмсақ факторлар» да маңызды: әлеуметтік үйлесімділікті мадақтайтын,
Кластерлер концепциясы эволюциялық және институционалдық теориялар аясында дамып, бәсекеге
Соңғы он жыл ішіндегі кластерлік жүйе дамыту тәжірибесі көрсеткендей,
Әсіресе кластерлер АҚШ-та танымал, өйткені американдық ғалымдар алғашқылардың бірі
Шығыс Европа елдерінде өнеркәсіпті кластерлеу процестері жүргізілуде. Вышеград тобындағы
Кластерлер қалыптастырғанда аса үлкен дайындық керек. Олар болашақ қатысушылардың
Кластерлiк әдiстiң көзқарасы бойынша өткен ғасырдың 70-шi жылдар аяғында
статикалық бәсекеге қабiлеттiк. Ол кәсiпорынның өндiрiстiк тиiмдiлiгiмен тiкелей байланысты,
динамикалық бәсекеге қабiлеттiк. Бұл фирмалардың, жұмыс күшiнiң, оқыту орталықтарының,
фирмааралық процестiң нәтижесi болып табылатын тұрақты инновациялық процесс;
иiлмелi институционалдық конфигурация. Оған тығыз фирмааралық кооперация және бiрлескен
1988-1993 жж. жүзеге асқан даниялық жүйелi бағдарлама елдiң бизнестiң
бағдарламаны жүзеге асырған 5 жыл iшiнде 10-15 мың шағын
фирмааралық кооперация ел индустриясының бiр бөлiгiне айналды;
сұрастыру қорытындысы бойынша фирмалар бағдарламасына қатысушылардың 75 пайызы жүйелi
даниялық тәжiрибенi Европаның көптеген дамыған елдерi, Америка, Австралия және
Ұлыбританияда шағын және орта бизнесте кластерлердi дамыту “Автоөнеркәсiптiң стратегиялық
Кесте 2
Шетелдiк кластерлер үлгiсi
Мемлекет Салалық бағыты Кластерлер қалыптастырудың ерекшеліктері
Ұлыбритания Автомобиль құрылысы “Automotive Sektor Strategik Alliance, ASSA” «Ниссан»
Германия 1. Автомобиль құрылысы (Perspektiven der Automobilzulieferindustrie im Bergisches
2. Химия өнеркәсібі “Bergisches Land» - Таулы жер кластері.
Бразилия Аяқ киім өнеркәсібі
(Sinos Valley) Аяқ киім өндірісінде жұмыс орындап, қызмет көрсету
Корея Автомобиль құрылысы, электрондық өнеркәсіп Сатылы интеграциялар, көп қабатты
Автозауыт персоналы мектептермен тығыз қарым-қатынас жасап, Сандэрлэнд Университетінде курстар
Германияда бірнеше кластерлер жұмыс жасайды. Автомобиль өнеркәсібінде «Arbeit und
«Bergisches Land» химиялық кластері дегеніміз - шағын және орта
Корея Республикасының экономикалық даму стратегиясында конгломерат-компаниялар жетекші роль атқарғанымен,
Мердігерлік қатынастар көп сатылы құрылыммен ерекшеленеді. Мұның ең төбесінде
ірі компаниялар мен ШОБ арасында деңгейлі интеграцияның мадақталуы;
ШОБ техникалық мүмкіндігінің жақсартылуы;
ірі компаниялар мен ШОБ арасында байланыстардың реттелуі.
Қабылданған стратегиялар ішінде ШОБ үшін арнайы бизнес-аумақтарды құру және
Бразилияда кластерлер аяқ киім өнеркәсібінде дамыды. «Sinos Valleu» өнеркәсіптік
Чилиде өткен ғасырдың 90-шы жылдарында екі кластерлік-жүйелі бағдарлама жүзеге
бірінші кезеңде үкімет құрған Агенттік бір аймақта орналасқан фирмаларды
екінші кезеңде менеджер тағайындалды, оның негізгі мәселесінің бірі -
үшінші кезеңде нәтижелер бағаланды.
Мемлекет бағдарламаны қаржыландыруға 9,3 млрд. АҚШ долларын жұмсады, оларды
1998 ж. екінші кластерлік-жүйелі бағдарлама іске асты: (Supplier Development
1997 ж. аяғында Мексикада өнеркәсіптік интеграцияның екі кезеңді бағдарламасы
мердігерлік келісімдерді таңдауда ШОБ көмектесу;
іріктеліп алынған мердігерлердің қабілеттерін арттыру үшін қолдау бағдарламасын анықтайтын
техникалық көмекті анықтау және бағыттау, оқыту және қаржыландыру.
Сонымен аймақтардың бәсекеге қабілеттігін арттыратын кластерлік-жүйелі әдісті жүзеге асыруда
қазіргі уақытта Европалық Одақ елдерінде аумақты ұйымдастыруда жаңа әдіс
ШОБ көптеген елдердің табысты экономикалық дамуының шешуші факторларының бірі
қосылған құнның глобалды немесе аймақтық тізбегіне қосылған ШОБ кәсіпорындары
кәсіпорындар бір-біріне жақын маңда орналасып, ортақ жалпы іскер мүдделері:
кластерлер аясында іскер оқшаулықтан шығуға байланысты мүдделі тараптардың «критикалық
Біздіңше, Қазақстанда технопарк, сондай-ақ кластерлер туралы қалыптасқан түсініктерде аздап
Бұл жөнінде портерлік кластерге ұқсас болып саналғанымен, басқа (индустриялық)
Альфред Маршал ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы
Осы теорияларда жергілікті қолайлы факторлар мен жаңа білімді локалды
Кластер ішінде болып жатқан инновациялық процесті талдауда «инновациялық
Әлеуметтік (қатынастық) капитал концепциясын игеру де маңызды. Ол осыдан
Кластерлік мәселенаманы аймақтық инновациялық жүйе концепциясымен байланыстырылады. Білім алмасуда
Аймақтық орта инновациялық процесс үшін сыншы болады, өйткені аймақтық
Бізге жаңа білімнің локалды нысандарын гендейтін технопарк туралы түсініктер
Технопарк қалыптастыруда экономикалық-географиялық жағдайдың және аймақтың ықшамдылық деңгейінің қандай
Әлемдік практика көрсеткендей, аймақтық инновациялық жүйенің ядросы «жаңа экономика»
Бәсекеге қабілеттілік, инновациялар, әлеуметтік капитал, аймақтық даму концепцияларын
Қазақстанда кластердің даму мүмкіндігін бағалай отырып, әзірше мұнда
Екіншіден, Қазақстан экономикасы өзіне мұраға қалған бұрынғы даму кезеңінің
Үшіншіден, әзірше Қазақстан бәсекеге қабілеттік потенциалын жинақтаудың алғашқы кезеңдерінде
Алайда бұның бәрі кластерлер идеясынан бас тарту керек дегенді
2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда жағдайлар мен шарттарды
2.1 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiнiң инновациялық аспектiлерi
Ғаламдану процесiмен бiрге болатын халықаралық бәсекелестiктi күшейту ұлттық экономикалардың
Қазақстанның бәсекеге қабілетті экономикасын құру үшін бірінші кезекте елдегi
өзіндік ғылыми-техникалық потенциалы;
инвестициялық тартымдылығы;
қолайлы макроэкономикалық жағдайлар;
білікті кадрлардың бар болуы;
қолайлы институционалды жағдайлар, соның ішінде мемлекеттің инновациялық өзгерістерді қолдауға
Әсіресе дамудың инновациялық жолына өтудің шарттарын бөліп көрсетер болсақ,
бай шикізат ресурстары, олар республиканың шикізат пен энергоресурстарына салыстырмалы
ғылыми өндірісті ұйымдастыру үшін еркін өндірістік қуаттылық;
жұмыс күшінің төмен құнының жоғары жалпы білім беру деңгейімен
көптеген бағыттар бойынша өтетін зерттеулер.
Егер бұларды бір тұтас инновациялық жүйеге біріктірмей жеке қарастырса,
Тауар өндірушінің, саланың, аймақтың, елдің бәсекеге қабілеттігін арттыру мүддесінде
Кесте 3
Қазақстан Республикасында бәсекеге қабілетті экономикасының техникалық жабдықталуы
Нысандар Қолдану әдістері Басымдықтары Кемшіліктері
Технологиялар трансферті Еншілес фирмаларды немесе филиалдарды құру үшін нарық
2. Технологияларды жылдам модификациялау және әлемдік нарыққа тауарларды экспансиялау
2. Шетел технологиялар меншіктеріне тәуелді болу.
3. Өз технологияларын жасақтағанда белсенділіктің азаюы.
Технологиялар трансферті мен ұлттық ғылыми-техникалық потенциалды үйлестіру 1. Қазақстан
2. Қазақстан кеңістігінде шетел технологияларын бейімделуге кеңінен жол
2. Жоғары технологияларды құру;
3. Венчурлы қаржыландыру нысандарын қолданып, отандық зерттеулер базасында шағын
2. Әлемдік нарықтардың төмен мүдделілігі.
Ғылым мен өндірістің интеграциясы 1. Өнеркәсіптік зерттеу орталықтарын ашу
Бірақ әзірше өнеркәсіптік кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі төмен деңгейде қалып
Негізгі міндеттері:
- отандық өндіріс инновацияларын іздеуді арттыру, іргелі ғылымның, маңызды
- ғылыми, ғылыми-техникалық, инновациялық қызметтің нормативті-құқықтық базасын жетілдіру;
- ғылыми-техникалық кешенді нарықтық экономика жағдайына бейімдеу, ғылымды, технологиялар
- өндіріс тиімділігі мен өнімнің бәсекеге қабілеттігін арттыруға әсер
- ғылым, технологиялар мен техника дамуының басымды бағыттарын жүзеге
- ғылым мен технологиялар саласында жоғары білікті ғылыми және
- әлемдік тенденцияларды ескере отырып ғылымды, технологиялар мен техниканы
Өнеркәсіп кәсіпорындарының негізгі қызметінен түсетін кіріс барлық қызмет түрлерінен
Бұған қоса республика экономикасының инвестициялау динамикасы да жоғары болды.
2005-2008 жж. аралығында экспорт импорттан басым болды. Тек 2008
Керiсiнше, импорт үлесi жоғары интеллектуалдық еңбек өнiмiмен берiлгенi: машина
Сондай-ақ минералды шикізат және асыл емес металдар мен олардан
Бай минералды ресурстар кез-келген мемлекеттің игілігі болып табылады, алайда
Экономикалық реформалардың бастапқы кезеңінде табиғи ресурстар «қолдау» көрсеткен болатын:
Машинажасау – отандық экономиканың ғылыми саласы. Өңдеу өнеркәсібінің өнімдер
Келесі ғылыми сала – химия өнеркәсібі, өнімнің жалпы шығарылымында
Сонымен, ғылыми салалардың үлесі 11 пайыз ғана құрайды, әлемдік
Елдің экономикалық дамуын жеделдету үшін ғылым мен техниканың жетекші
Қазақстанда 2008 ж. іргелі зерттеулерге жіберілген шығындардың үлес салмағы
Инновациялық даму көзқарасы бойынша ең тиімді деп келесі көлем
Отандық ғылыми-техникалық зерттеулерді қарастыра отырып, оның басым бөлігін –
Кесте 4.
Ғылыми-техникалық зерттемелердің құрылымы
Көрсеткіштер атауы 2004 2005 2006 2007 2008
Зерттеулер және зерттемелерді орындайтын ҒЗҰ саны 257 259
Ғылыми-техникалық жұмыстар көлемі, млрд. тг. 6,10 9,24 13,76 14,37
Соның ішінде: зерттеулер және зерттемелер, млрд. тг. 5,40
-ғылыми-техникалық қызмет, млрд. тг. 0,7 1,58 4,39 4,06 2,15
Ғылыми-зерттеу ұйымдары қызмет бағытын талдау арқылы Қазақстанда барлық негізгі
6-ші кестеден көргендей, 2008 ж. республикадағы ғылыми-зерттеу ұйымдарының (ҒЗҰ)
Алайда, біздің ойымызша, аграрлық кешен жұмысына ғылыми зерттемелер қанша
«Қазақстан Республикасының ұлттық ақпараттық инфрақұрылымын (ҰАИ) қалыптастыру және дамытудың
Қазақстан Республикасы ҰАИ құру және дамыту жаһандық ақпараттық инфрақұрылым
Кесте 5
Қазақстан Республикасы экономикасы басымды салаларының проблемаларына ғылыми-зерттеу ұйымдарын бағдарлау
Көрсеткіштер атауы Сала проблемаларымен айналысатын ҒЗҰ үлес салмағы
Барлық ҒЗҰ 100
Соның ішінде ҚР экономикасының басымды салалар проблемасы бойынша
-агроөнеркәсіп кешені 38,6
-атом өнеркәсібі 2,2
-кен-металлургия кешені 11,2
-машинажасау 6,0
-мұнай-газ кешені 6,4
-тұтыну тауарлары өндірісі 1,5
-құрылыс материалдарын салу және өндіру 9,1
-көлік және коммуникация 6,7
-химия және мұнайхимия өнеркәсібі 8,2
-көмір өнеркәсібі 4,5
-энергетикалық кешені 5,6
Ескертпе – [62] әдебиет негізінде құрастырылған.
«Жаңа технологиялар» автоматтандырылған мәліметтер базасы (АМБ) массивінің салалық құрылымына
машинажасау – 19,5 пайыз;
химия өнеркәсібі – 9,1 пайыз;
кен ісі - 9,0 пайыз;
металлургия – 4,6 пайыз;
тамақ өнеркәсібі – 4,5 пайыз.
Биотехнология, электроника, радиотехника, байланыс және телекоммуникация, ядерлік физика, атом
АМБ-да зерттемелер типі бойынша технологиялар 50,9 пайызға басым болса,
2008 ж. 1 қаңтардағы мәлімет бойынша Қазақстанда 521556 шағын
9-шы кесте бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерінің көпшілік бөлігі қызмет
Қызмет көрсету, соның ішінде коммерциялық операциялар және автомобиль, үй
Кесте 6
Экономикалық қызмет түрлері бойынша ҚР шағын кәсіпкерлік субъектілерінің құрылымы
Өнеркәсіп салаларының атауы Үлес салмағы, %
Ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы 6,9
Өңдеу өнеркәсібі 10,1
Құрылыс салу 12,7
Сауда, автомобиль және үй тұрмысы заттарын жөндеу 45,3
Көлік және байланыс 5,2
Жылжымайтын мүлікке қатысты операциялар, кәсіпорындарға қызмет көрсету 11,8
-Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет түрлері 1,7
Қонақүйлер және мейрамханалар 1,6
Өзге түрлері 4,7
2006 ж. кәсіпорындар жалпы санының 16,5 пайызы ғана болашақта
Аналитиктердің пікірінше, мемлекет ұзақ уақыт бойына инновациялық белсенділікті арттыратын
- 71 пайызы инновациялық белсенділікті ұстап тұрған кедергі ретінде
- 57,5 пайызы банктен кредит қаржыларын ала алмағандықтан, жоғары
- 47,5 пайызы мемлекет тарапынан жеткілікті ұйымдастыру және қаржылық
2004 ж. отандық кәсіпорындарға 107 жаңа технология енгізілді. 2006
- машинажасауда – жалпы санының 55,7 пайызы;
- тамақ өнеркәсібінде – 10,1 пайыз;
- түрлі-түсті металлургияда – 5,4 пайыз;
- жеңіл өнеркәсіпте – 4,7 пайыз.
Қалған өнеркәсіп салалары кәсіпорындарында жаңа технологиялық процестерді енгізу дербес
Кәсіпкерлік қарқынды дамығанымен, Қазақстандағы инновациялық кәсіпкерлік дамудың бастапқы кезеңінде
2003 ж. Қазақстан Даму банкіге қосымша екі инвестициялық-инновациялық бағыттағы
Қазақстанда қызмет ететін әр қаржы институтының инновациялық бағыттағы субъектілермен
Алайда әлемдік тәжірибе және осы саладағы зерттеулер қөрсеткендей, индустриалды-инновациялық
басымды даму жүйесі;
білікті менеджмент;
қаржының мақсатты пайдалануына бақылау жүргізу.
Экспортты сақтандыру жөніндегі корпорацияның негізі міндеті - саяси және
инжиниринг және технологиялар трансферті Орталығы
а) кәсіпорындарына инжинирингтік қызмет көрсету;
ә) озық шетел технологиялар трансферті;
б) сыртқы және ішкі нарық технологияларын маркетингтік зерттеу;
в) ғылыми-техникалық салада әлемдік тенденцияларды талдау.
Маркетингтік-аналитикалық зерттеулер Орталығы
а) аналитикалық зерттеулер жүргізу;
ә) ақпараттық-консалтингтік қызмет көрсету.
«Қазақстандық контрактілік агенттігі» АҚ
ИИДС жүзеге асырудың әдістемелік және әдістік қамтылуы
Сурет 1. Қазақстан Республикасы инновациялық даму Орталықтарының қызметтік ерекшеліктері
Олар мемлекеттік даму институттары жүйесінде өздерінің жобаларына несие беруші
Қазіргі уақытта мемлекет ұлттық инновациялық жүйенің толық қызмет жасауына
Дегенмен аталған институттардың қызметінде әзірше ақтық тиімділік көріне қоймайды.
Қорыта отырып, төмендегідей тұжырымдар жасалды:
- бәсекеге қабілетті өніммен әлемдік нарыққа шығу үшін инновациялық
- қазақстандық инновациялық жүйе отандық ғылыми-техникалық потенциалға сүйенгенімен, мұнда
- кәсіпкерлік елеулі қарқынмен дамығанымен, Қазақстан инновациялық кәсіпкерлікті дамытудың
- әлі біраз уақыт мемлекет кәсіпкерліктің инновациялық белсенділігін арттыруда
- жоғары технологиялық өнеркәсіп секторы Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілетті
- мемлекеттік инновациялық саясат өнеркәсіптің түрлі салалары мен қоғамды
2.2 Қазақстандық кластерлiк бастаманы талдау
«Қазақстандық экономиканың қолданыстағы және перспективалы секторларының бәсекеге қабілеттігін бағалау
Қазақстандық, аймақтық және әлемдiк деңгейде 23 салалық кластер мен
Туризм
Құрылыс материалдарын өндiру
Тоқыма саласы
Жиһаз өнеркәсiбi
Тамақ өнеркәсiбi
Инвестициялық банктер қызметi
Жүк тасымалдау
Тау-кен өнеркәсiбi үшiн жабдықтарды өндiру
Металлургия өнеркәсiбi
9 кластердiң мәлiметiнде шығындар бойынша бәсекелестiк анализi жүргiзiлiп, кластерлер
Тамақ өнеркәсiбi кластерi. Қазақстанның тамақ өнеркәсiбi стратегиялық салалардың бiрi
Кластер ядросы – тамақ өнімін өндірушілер. Тамақ өнеркәсiбiнің негізгі
Осы компания өндірістерінің негізгі факторлары - ауыл шаруашылық өнімдері.
Тамақ өнімін өндірушілер жабдық, отын, су, адам ресурстарын жеткізетін
Тамақ өнеркәсібі анализі қосылған құн тізбектерін сипаттау негізінде және
Кластер – Мұнай-газ машинажасау. 2007 жылы мұнай-газ рыногының көлемі
Мұнай-газ өнеркәсібі саласы күрделі жабдық өндіруші және клапандар мен
Инжинирингтік қызмет саласындағы жергілікті компаниялар арасында «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның еншілес
Отандық өндірушілердің мүмкіндіктері мен ХМК талаптарын сипаттайтын сала стандарттары
100-ге жуық жергілікті компаниялардың әлемдік стандарттар бойынша өндіріс потенциалы
Тасымалдау қызметі және логистика кластері. Қазақстандық тасымал индустриясы өз
Мысалы, қазақстандық темір жол тасымалының орташа жылдамдығы 40 км/сағ.
Халықаралық транзиттік дәліздер мен бағыттар дамымаған. Өйткені жаңа жабдықтар
Әуе және темір жол компанияларының көлік жүйесін өздері басқарады.
Қазақстанда ұшақтардың техникалық қызмет көрсететін және жөндейтін компаниялары жоқ.
Металлургия кластері. Қазақстанда 3 қара металдың, 29 түрлі-түсті, 2
Қазақстандағы металлургия өнеркәсібі негізінен экспортқа бағытталған. Бұл шикізат экспортына
Металлургиялық кешенге қатысты барлық компаниялардың кен-байыту комбинаттары бар. Осы
Кен-металлургиялық кешенінің негізгі проблемаларының бірі - саланың қаржы-экономикалық жағдайына
Металлургия кластерінің ойдағыдай дамуы үшін Қазақстан динамикалық және масштабты
Тоқыма кластері. Қазақстанның тоқыма өнеркәсібіне табиғи, жасанды және синтетикалық
1998-2006 жж. осы салада өндірістің жоғары өсімі байқалды, бұл
Коммерциялық және инвестициялық банк қызметі кластері. Инвестициялық банктер қызметі
Бүкіл жүйе ішінде ең дамығаны - кластер ядросы. Инвестициялық
Кластер ядросын құрайтындар: Түран Әлем Секьюрити, RG Securities, Centras
Қазақстандағы инвестициялық банктерінің Орталық Азияда көшбасшы болу мүмкіндігі бар,
Қазақстандық кластерлік бастаманың анализі көрсеткендей, кластерлерді зерттеген кезде кластерлік
отын-энергетика кешенінде – минералды шикізаттың стратегиялық және дефицит қорларын
мұнай-газ кешенінде – геологиялық-барлау жұмыстарының тиімді орындалуын арттыру, мұнайдың
көмір өнеркәсібінде – көмір өнімдерінің тұтынушылық қасиетін жақсарту және
электр энергетикасында – бу-газ қондырғыларын немесе бу-күш блоктарының газ
көлік кешенінде – көлік құралдары паркін жаңарту және одан
металлургия кешенінде - өндірістің барлық кезеңдерінде ресурстың және энергияның
химия және мұнай-химия өнеркәсібінде – кең спектрлі синтетикалық және
микробиологиялық өнеркәсіпте – өндірістің биотехнологиялық процестерін және мал мен
агроөнеркәсіп кешенінде – топырақ құнарлығын өңдеумен байланысты кешенді
машинажасау кешенінде – бағасы мен сапасы жағынан бәсекеге қабілетті
ағаш дайындау, ағаш өңдеу, целлюлоза-қағаз және ағаш-химия өнеркәсібінде –
жеңіл өнеркәсібінде – шикізат ресурстарын тиімді қолдану технологияларын
Кластер ішіндегі басты күш - біліммен, ой-пікірмен, тәжірибемен, технологиялармен
Қазақстанның индустриалды-инновациялық дамуын жүзеге асыру мақсатында кластерлік үлгіні перспективалы
Республикада кластерлер дамуын қолдайтын және оған кедергі болатын шарттар
Кедергі, тосқауыл болатын факторлар - аймақта жұмыс жасайтын,
2.3 «Адал» ЖШС-нің шаруашылық қызметін талдау
Қазақстанда бәсекеге қабілеттілікті арттыруда инновациялық қызметтің алатын орны зор,
Тамақ кластерін дамытуда тамақ өнімдері нарығында «Адал» ЖШС ерекше
Алғашында 3 түрлі ғана сүт өнімдерін шығаратын кішігірім «Адал»
«Агропродукт» компаниясы 1996 жылы сапалы әрі арзан бағадағы сүт
«Адал» ЖШС-і 200-ден аса сүт өнімдерін шығарады. Қазіргі заманның
«Адал» ЖШС ҚР Әділет Министрлігінде 02.08.2006 жылы 6045-1907-ЖШС ретінде
Өндіріс көлемінің ұлғаюына және шығарылатын өнімнің түрлерінің көбеюіне байланысты
Корпорация кәсіпорындарында сүт өнімдерінің 200-ден түрі жасалып шығарылады: -
йод қосылған сүт;
йод қосылған айран;
ашытылған сүт өнімдерінің көптеген түрлері;
-қаймақ;
-ірімшік және ірімшіктен жасалған тағамдар;
-сары май;
-шоколадты май;
-балмұздақтың 10 түрі.
Өндіріске жаңадан енгізілген өнім түрлері:
-ірімшіктің жүмсақ түрлері;
Өнім облыстың барлық аймақтарына, республиканың Астана және Алматы тәрізді
Кәсіпорының басқару құрылымы келесідей:
Бас директор - тікелей басшылықты және акционерлік қоғамның қызметіне
Өндіріс және техникалық қамтамасыз ету бойынша департамент -кәсіпорында дұрыс
Материалдық - техникалық жабдықтау департаменті - өндірісті қажетті шикізаттармен
Бухгалтерлік есеп пен есептілік департаменті - бухгалтерлік есептің жүргізілуін,
Бөлшек сауда департаменті - фирмалық дүкендер арқылы өнімдердің сатылуын
Технологиялық департамент_- шикізаттың, дайын өнімнің сапасын және бүкіл технологиялық
Қауіпсіздік департаменті - тауарды алып келу мен алып кетуді
Маркетинг бөлімі - жарнама және өнімнің нарықта жылжу мәселелері.
Келісімшарт бөлімі - келісімшарттар жасау және контрагенттер туралы мәселелерді
2 сурет - «Адал» ЖШС-нің ұйымдық құрылымы
Комбинатта саладағы көпжылдық тәжірибесі бар білікті мамандар жұмыс істейді.
7 кесте
«Адал» ЖШС-нің кадрлар құрамы
Қызметкерлер категориясы 2007 ж. адам %-пен 2008 ж. адам
Өнеркәсіпті-өндірістік мамандар 363 98,4 365 98,4
Соның ішінде:
- қызметкерлер, барлығы 336 91,0 338 91,1
Олардың ішінде: - негізгі 276 75,6 276 75,2
- көмекші 57 15,4 59 15,9
- басшылар мен мамандар 13 3,5 13 3,5
- қызметкерлер 14 3,8 14 3,8
Өнеркәсіптік емес мамандар 6 1,6 6 1,6
Орташа тізімдік саны
Барлығы 369 100,0 371 100,0
Жыл ішінде түрлі себеппен
Жұмысқа алынғаны 58
23
Жұмыстан шығарылғаны 61
21
«Адал»ЖШС-ніц жылдық есеп қорытындылары бойынша (2008 жыл)
«Адал» ЖШС қызметкерлер құрамына қысқаша тоқталып өтетін болсақ, онда
Төмендегі кестеде «Адал» ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштері көрсетілген.
8 кесте
«Адал» ЖШС-нің негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер өл. бір. 2005 2007 2008
Өнімнің шығарылуы Тн 17857,5 19674,1 18124,3
ҚҚС-сыз тауарлы өнім тг 566645 691301 514850
ҚҚС-мен тауарлы өнім тг 655273 765424 617820
Тауарлы өнімнің өзіндік құны тг 469690 614598 454624
Табыс тг 96955 76703 60226
Рентабельділік % 20,6 12,5 13,2
Дайын өнімнің шығындар тг 0,829 0,889 0,883
Еңбекақы қоры тг 76635,2 106207 44580,3
Жұмыскерлердің жалпы саны Ад. 501 556 370
1 жұм. орташа айлық еңбекақы тг 13683 16492 14190
1 жұмыскерге еңбек өнімділігі т 104667 117329 11545
2005 жылы ЖШС «Адал» 775825,0 мың теңге табыс алды,
Төмендегі кестеде «Адал» ЖШС-нің негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері келтірілген, мұнда
«Адал» ЖШС-нің қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін бұл жұмыста 2007
Қаржылық тұрақтылықты сипаттау үшін кәсіпорынның меншіктік айналым құралдарының соммасын
9 кесте
«Адал» ЖШС-нің есепті көрсеткіштері келесі кестеде көрсетілген.
№ Көрсеткіштер өлшем бірлігі 2007 ж. 2008 ж. Ауыт-қуы
1 Өнім көлемі теңге 17858,0 19674,0 +1816,0 1,10
2 Еңбек ақы қоры мың тг 79218,9 115512,7 +36293,8
3 Жұмыскерлердің жалпы саны адам 437 587 +150 1,34
4 1 жұмыскерге шығындылық теңге 121078 117329 -3749 -0,96
5 Орташа
еңбекақы теңге 14000 15500 +1500 1,11
6 ҚҚС-сыз жалпы табыс мың тг 566645 691301 +124656
7 Шығындар (өз. құн) мың тг 469690 614598 +144908
8 1 теңге пропорцияға
9 Рентабельділік % 20,6 12,5 -8,1 0,61
10 Бағалы қағаздар мың тг 1110,0 1110,0 - -
11 Нелізгі құралдар мың тг 200020,3 267827,3 +67807 1,34
12 Сон.іш.
13 Негізгі
14 Бюджетке аударымдар мың тг 17658,6 [12462,0 -5196,6 0,71
15 Таза табыс мың тг 82717,3 44602,2 -38115,1 0,54
жылы: 96343,2+156624,0-175330,1=77637,1 мың теңге;
жылы: 133409,0+100684,8-234699=-605,2 мың теңге.
Есептеулер көрсетіп отырғандай, меншіктік айналым құралдары біршама азайған. Ал
Меншіктік айналым құралдары материалды-өндірістік қорларды жабу үшін пайдаланылады. Сонымен
жылы: 77637,1+21404,5=99041,6 мың теңге;
жылы: 0+62941,2=62941,2 мың теңге.
2007 жылы кәсіпорынның абсолютті қаржылық тұрақтылығы байқалады, яғни келесі
ТМҚ < Меншіктік айналым құралдары 30827,5 мың теңге