мазмұны
Кіріспе. 33
1 Бөлім Дайын өнім (Астық) өндірісінің тиімділігінің теориялық аспектілері
1.1. Астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесі
5
1.2. Астық өндірісінің бухгалтерлік есебі
1
10
2 Бөлім Астықтың «Ишим Астық» ЖШС-да өндірісі және оның
2.1. «Ишим Астық» ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы
13
2.2. «Ишим Астық» ЖШС-да астық өндірісін талдау
37
2.3. Дайын өнім есебі
3 Бөлім Астық өндірісінің маңыздылығы және оның тиімділігін жоғарылату
3.1. Астық өнімін өндірудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
Қортынды 449
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Әрбір кәсіпорынның алдында тұрған міндеттерді сәтті шешу оның
Өндірістің тиімділігіне қол жеткізудің жолдары көп және олар бірнеше
Қазақстан Республикасы президентінің жарлығында жоғары технологиялық агро өндірісі үшін
Ауыл шаруашылық өнеркәсібінде өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың объективті қажеттілігі
Зерттеудің объектісі болып «Ишим Астық» ЖШС табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты астық өндірісінің тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету үшін негізгі міндеттер мыналар:
астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесін зерттеу;
«Ишим Астық» ЖШС-да астық өндірісін талдау;
астық өнімін өндірудің арттыру жолдарын анықтау.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты және міндеттері, зерттеудің объектісі
Теориялық бірінші тарауда астық өндірісі тиімділігінің көрсеткіштері, мәні, астық
Екіншауда «Ишим Астық» ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы, астық өндірісі
Үшінші тарауда астық өнімін өндірудің арттыру жолдары қарастырылады және
Қорытындысында өнеркәсіптің қызметі бойынша қорытындылар жасалған және
Дипломдық жұмысты жазу барысында абстрактілі-логикалық, статистикалық, талдамалық әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмысты дайындау барысында автор еңбек ақы төлеудің проблемалары
1 Бөлім Дайын өнім (Астық) өндірісінің тиімділігінің теориялық аспектілері
1.1. Астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесі
Өндірістің экономикалық тиімділігі өзінің жалпы түрінде өндірістік үрдістердің нәтижиелілігі,
Ауыл шаруашылығы өндірісі өнеркәсіп өндірісінен біршама ерекшелігі бар.
Біріншіден, мұнда басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады. Ауыл
Екіншіден, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер-табиғи және экономикалық (жасанды)
Үшіншіден, кәдімгі өндіріс құралдарынан: мәшине, ірі құрылыстар, жабдықтардан жердің
Төртіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі процесіне жердің сапасы ғана әсер
Бесіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі циклында сезондық айырмашылық болады. Ауыл
Сондықтан өнеркісіпке қарағанда, негізгі өндірістік мерзім айналымы әлде қайда
Алтыншыдан, аграрлық қатынастардың тарихы басқа жерді (мейлі ол оброк,
Жерді қолданғаны үшін төлем арендалық төлемнің мазмұны болып табылады,
Ауыл шаруашылық өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың объективті қажеттілігі
Қоғамның қазіргі даму сатысында аграрлық өндірістің экономикалық тиімділігінің арту
Ауыл шаруашылығы өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық тиімділігінің деңгейі қандай ресурстардың
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өндірістің экономикалық тиімділігі мәні оның критерийлері
Осы критерийде осымен қатар аграрлық өндірістің спецификалық ерекшеліктері, бәрінен
Өндірісті жоспарлау, ауыл шаруашылығы кәсіпорынының өндірістік қызметін талдау
Шаруашылықтың нарықтық жағдайында өндірісті интенсификациялау үрдісінде жүргізілетін әр түрлі
Осындай шаралардың қатарына әр түрлі құрылымдардың тиімділігін, егін алқаптарының,
Ауыл шаруашылығы кәсіпорында өндірістің экономикалық тиімділігін анықтау оның ерекшелігін
Шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін бағалау үшін көрсеткіштер жүйесін қолданудың
Өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері жеке және жалпы болып бөлінеді.
Өндірілген өнімнің саны мен сапасы – бұл көрсеткіштер нәтижелік
Ескеретіні, жалпы әсер (нәтиже) өндірістік өнімнің тек қана санымен
Онымен бірге, тұтынушылық сұранысты қанағаттандыру деңгейі өндірудегі өнімнің
Бірқатар жағдайларда өнімнің сапасын арттыру азық өнімдері санының
Еңбектің өнімділігі немесе еңбек сиымдылығы өндіріс үрдісінде тірі еңбектің
Фондтың қайтарымы өндірістік негізгі құралдарда затқа айналдырылған, бәрінен бұрын
Материалдың қайтарымдығы материалдық айналымдық құралдарда затқа айналған бұрынғы еңбектің
Респрстар мен шығындардың бөлек түрлерін қолданылуын сипаттайтын
Келтірілген жеке көрсеткіштер, бірге мәлімі жалпы әсердің (нәтиженің) кәсіпорынның
ауыл шаруашылығы саласындағы өнеркәсіптерде өндірістің экономикалық тиімділігі көптеген
Сонымен ауыл шаруашылығы өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық тиімділігінің барлық факторлары
Ресурстар және шығындар бойынша жіктеу өндірістің тиімділігінің артуының бастауын
Экономикалық тиімділікті құрудың негізгі бағыттары – оның көмегімен өндірістің
Өндірістің экономикалық тиімділігінің факторларын іске асырудың деңгейіне байланысты оларды
Халық шаруашылықтық факторларға: ауыл шаруашылық өніміне бағаны құру, материалдық
Өндіріс факторларының жетілгендігіне қарамастан, өндірістегі экономикалық тиімділік
Онымен қатар өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігінің келтірілген факторларын
1.2. Астық өндірісінің бухгалтерлік есебі
Егін шаруашылығының негізінде бастапқы құжаттар алынған егіс бойынша бірнеше
Бірінші әдіс. Егінді жөнелту реестірі бойынша № 77- 3.1
Кезектің басында әрбір көлікке (тракторге) көлікке жүк тиеу кезінде
Жүкті арту кезінде комбайнер көліктің нөмірін, прицептің нөмірін, комбайнер
Бидайды тоққа жеткізгеннен кейін, тоқ меңгерушісіне реестрдің үшінші
Екінші әдіс. Бұл әдіс бойынша егістік басынан
Үшінші әдіс. Бидайды жөнелту үшін егістік басынан
Талондар алдын ала қажетті түрде және белгіленген әдіс бойынша
басшыларының қолдары болуы қажет (кәсіпорын басшысы және бас бухгалтер).
Тоққа түскен бидайды өлшейді, кейін көлік жүргізуші тоқ меңгерушіге
Тоқта автокөлікті және прицебін өлшегеннен кейін тоқ меңгерушісі көлік
Осы тіркеу журналы арқылы тоқ меңгерушісі ведомастар № 80
Бухгалтерия да 78а мен 71а формалары күн сайын
Тоққа түскен бидайды кептіріп және тазартудан өтіп сорттарға бөлінеді.
Бидайдың белгілі бір бөлігін егістіктің басынан астық қабылдау пунктісіне
Тоқтағы бидайдың қозғалысы туралы және бидайдың кірісі мен шығысы
Бұл құжаттардың барлығы жұмыс күннің аяғында бухгалтерияға табыс етіледі
Тұқымның есебі.
Өсімдік өнімің тұқымдыққа алдырған көлемнің бухгалтерияда бөлек есеп жүргізеді.
Шығындар есебі мен өсімдік өнімнің өзіндік құнын бағалау.
Ауыл шаруашылығында шығыстар есебімен өнімнің өзіндік құнын есебін санау
Шығыстар есебі мен өнімнің өзіндік құнын бағалау есебін жыл
Шығыстар есебін өнімді шығару есебінде бухгалтерияда шотардың бас
Шығыстардың аналитикалық есебі әрбір өсімдіктің түрі бойынша бухгалтерияда және
Өсімдіктанудан алынатын өнім негізгі, қосалқы және көмекші болып бөлінеді.
Негізгі өнімге бидай, картоп, орамжапырақ және т.б.
Қосалқы өнімге көп жылдық шөптен- шөп алады, бидайды орғаннан
Көмекші өнім- бұндай өнімдерге ауыл шаруашылығында мынадай өнімдер жатады:
Астықтың өзіндік құнын бағалар кезде негізгі өнім бұл
Шаруашылық субьектісі жыл басында есеп саясатын құру кезінде бидай
Дайын өнiм деп барлық технологиялық процесының стадияларынан өткен, негізгі
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
Субъект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау ретінде өз өнімін
Дайын өнімді есептеу үшін 1320 “Дайын өнім” деп аталатын
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан
Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы = (Ауытқу сомасы / (Қалдық + Есептік
түскен түсімдер) х 100%
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын келесі
Қатар
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар
корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 4 5
1. Қоймаға дайын өнім кірістелді
1320
1320
8010
8010
2. Дайын өнім сатылды
7010
7010
1320
1320
Сатылған өнімнің ауытқу сомасын анықтаған соң, ауытқу пайызын есептеу
- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8010
2 Бөлім Астықтың «Ишим Астық» ЖШС-да өндірісі және оның
2.1. «Ишим Астық» ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы
«Ишим-Астық» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан Республикасының Ақмола облысының жақсы
қатысушылардың жарғылық капиталға салымдары;
оның қызметінен түскен табыс;
заң актілеріне қарсы келмейтін басқа қызметтерд түрлері. Қатысушылар салымының
Серіктестіктің басқару органдары болып:
серіктестіктің жоғарғы органы – қатысушылардың жалпы жиналысы;
бақылау органы – бақылау кеңесі:
тексеру органы – тексеру комиссиясы;
атқарушы органы – директор табылады.
Серіктестіктің жоғарғы органы – қатысушылардың жалпы жиналысы.
«Ишим-Астық» ЖШС үшін жер маңызды ресуртардың бірі болып табылады,
Құнарлы топырақ құрудың маңызды факторларының бірі болып өсімділік. Өсімдіктердің
Шаруашылықтың жер қорына ауыл тұрғындарының жер жарналары қосылған. Жер
«Ишим-Астық» ЖШС-ның есеп саясаты
Осы ұйыммен таңдалып алынған есеп саясаты өнімнің өзіндік
Одан шығатыны, ұйымның есептік саясаты ұйым қызметінің негізгі көрсеткіштерінің
Бухгалтерлік есеп «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Қазақстан
Қабылданған алғашқы құжаттардағы ақпараттар есептің мемориальдық-ордерлік нысанында тіркемелерде жинақталады
Есептік кезең болып жылдың 1 қаңтарынан 31 желтоқсанын қоса
Кәсіпорын міндетті жылдық бухгалтерлік есептілікті Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп
Есептік саясатта бухгалтерлік есепті және есептіліктің дұрыс деректерін
Түгендеудің негізгі мақсаттары болып: мүліктің фактілі бар болуын анықтау,
Негізгі құралдардың құны «Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер
Шаруашылық қызметте бір жылдан астам қолданылатын және кіріс әкелетін,
авторлық құқығынан және ғылым, өнер және аралас құқық объектілерінен,
жер учаскелерін және табиғи ресурстарды пайдалануға арналған құқықтар;
ұйымдастырушылық шығындар және өзгелер.
Материалдық емес активтер есепте және есептілікте «материалдық
Материалдық емес активтердің амортизациясы «Материалдық емес активтердің амортизациясы» 11-бөлімшенің
Өндіріске алынатын материалдық қорлардың фактілі өзіндік құнын анықтау
Өнімнің (өнімнің, қызметтің) шығыстардың (шығындар) бөлек түрлерін калькуляция жасағанда
Есептіктің ішінде жиналатын өнімнің (жұмыс, қызмет) сатуымен байланысты коммерциялық
Дайын өнім баланста фактілі өзіндік құны бойынша көрсетіледі.
Кесте 1 - Өзіндік құнын сызып тастау
Мазмұны Д-т К-т
Нақты өзіндік құнын сызып тастау
7010
(801) 8110 (900)
Кәсіпорынмен алынған тауарлар, шикізаттар, материалдар баланста сатып алынған құны
Сатып алынған құнға шикізатты және материалдарды алумен байланысты іссапарлық
Тапсырылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер баланста толық нақтылы өзіндік құны
Есептік кезеңде жасалған, бірақ есептік кезеңге жатқызылмайтын шығындар
Өткен жылдың операцияларына жатқызылатын есептік кезеңде анықталған табыс немесе
Күдікті қарыздар қорын құрылуы кейінгі жылдың соңына дейін егер,
Күдікті қарыздар деп кәсіпорынның берешегі үшін шартпен
Қордың көлемі қарыз тұлғаның қаржылық жағдайына және қарызды
Шағымдық мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыздар және қайтарып алуға
Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар жөндеу жүргізілген шарасы бойынша
2.1.3. Кәсіпорында ақша қаражаттарын есепке алуды және есептеуді
Касса
Шаруашылық қызмет үрдісінде кәсіпорын тұрақты жеткізіп берушілермен негізгі құралдар,
- жасалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін тапсырушылармен;
- әр түрлі төлемдер бойынша бюджетпен;
- әр түрлі шаруашылық операциялар бойынша
Ақша есебі қолма-қол ақшамен және қолма-қолсыз төлемдер көмегімен жүзеге
Кассалық операциялардың есебі
Кәсіпорын қолма-қол ақшамен есептеулер жүргізу үшін кассасы болып және
Кассалық операцияларды есепке алу үшін мынадай алғашқы құжаттардың және
- кіріс кассалық ордері;
- шығыс кассалық ордері;
- кіріс және шығыс кассалық ордерлерді тіркеу журналы
төлем ведомості;
ақша чекі;
банкке қолма-қол ақша салуды хабарлау (- квитанция);
кассалық кітап;
Ақшаның кассаға түсуі және оларды кассадан беру кіріс
Кассадан еңбек ақы, демалыс ақыны және т.б. беру төлем
Есептік шоттан ақша қаражатын алу үшін кәсіпорын банкттен
Банкке есептік шотқа қолма-қол ақша салу үшін қолма-қол
Қолма-қол ақша қозғалысының есебі автоматты түрде жүргізілетін кассалық кітапта
Қолма-қол ақша қаражатының синтетикалық есебі 1010 (451) «Касса»
1 сурет. Кассада қолма-қол ақша қаражатының есебі бойынша
Кесте 2 - Алғашқы құжаттардың негізінде есепте мынадай проводкалар
№ Операцияның мазмұны (13.02.2003 үшін кассалық кітап) Дт Кт
Есептік шоттан еңбек ақы, жәрдем беру және есеп үшін
(ПКО № 1) 1010
(451) 1030
441
Кассадан ақша қаражаттары есеппен берілді
(РКО № 1) 1251
(333) 1010
(451)
Кәсіпорынның жұмысшыларына кассадан еңбек ақы берілді
3350
(681) 1010
(451)
2.1.4. Есептік шот бойынша операцияның есебі
Кәсіпорын құрылғанда немесе қайта құрылғанда, ол өзінің қалауы
Есептік шоттан қолма-қолсыз төлемдердің барлық түрлері, еңбек ақы төлеуге,
Есеп шотында ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты аутентикті-қағаз құжаттардың аз
Бухгалтерлік есептілік мақсаты үшін– «ақша қаражаттары қозғалысының ведомості»
Есеп шотында ақша қаражатын есепке алу бойынша құжат
2 -сурет. Есеп шотында ақша қаражатын есепке алу
Есептік шот бойынша операциялардың синтетикалық есебі «Есептік шот» 441
Кесте 3- Алғашқы құжаттардың негізінде есепте мынадай проводкалар жасалады:
№ Операциялар мазмұны ( 15.03.2003 үшін банктен үзінді) Дт
Кассадан е/ш –та ақша қаражаттары түсті
1030
(441) 1010
(451)
Жеткізіп берушілер алдында қарыз өтелген
3310
(671) 1030
(441)
А/М КамАЗ сақтандырылған 1620
(341) 1030
(441)
4 ТМҚ жеткізу үшін алдын ала төлем аударылған
1610
(351) 1030
(441)
2.1.5. Қорлардың есебі
Кәсіпорынның қорлары кәсіпорынның айналым активтерінің бөлігін құрайды. Бұл өндірістің
ТМҚ есебі «ТМҚ есебі» ТМҚ 7 – де реттелген.
Қорлар болып табылады:
Өндірістік қорлар:
Қосалқы бұйымдар;
отын;
қосалқы бөлшектер;
және басқалар.
Аяқталмаған өндіріс.
Дайын өнім.
Өндірістік қорлар – материалдық өндірістің, еңбек затының элементтері. Еңбек
Өндірістік қорларды активтер деп танудың параметрлері «ТМҚ есебі» ТМҚ
Балансты құру күніне қорлар дайындалған заттың өзіндік құны бойынша
Кәсіпорында қабылданған есептік саясат туралы бұйрық бойынша қатардан шығып
Өндірістік қорлар қабылдау актілері бойынша сақтауға алынады. Қабылданған
Материалдарды өндіріске жіберу шығыс құжаттарымен – жіберуге арналған накладнойлармен
Өндірістік қорлардың барына және жағдайына бақылау түгендеу жүргізу арқылы
Айдың соңында айналымдық ведомость толытырылады. Оның деректері баланс шоттары
Өндірістік қорларды басқа жаққа босату үшін счет-фактура жазып
КДШ сомасын есептеп және көрсету үшін көліктік-дайындық шығындар
Құжат айналымның жалпы сызбасы 3.1 суретте көрсетілген.
3-сурет. Өндірістік қорларды есептеу бойынша құжат айналымның жүйесі
Кесте 4 - Өндірістік қорлардың қозғалысының синтетикалық есебі мынадай
№ Операцияның мазмұны Дт Кт
№1788 қабылдау актісінің негізінде қоймаға арнайы киім кірістелді
1310
(206) 3310
(671)
Алынған тауарлар бойынша ҚҚС көрсетілген
1420
(331) 3310
(671)
д/т негізгі өндірістің қажеттіліктеріне сызып тасталды
8110
(901) 1310
(203)
Құрылысқа шығындалған блоктар сызылып тасталды
2931
(126) 1310
(208)
ЖЖМ алынды 1310
(203) 1310
(671)
Алынған ЖЖМ бойынша ҚҚС 1420
(331) 1310
(671)
2.1.6. Кәсіпорын жұмысының негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Шаруашылық қызметтің нәтижелері, басқа кәсіпорында сияқты, көптеген жағдайларда экономикалық
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жер өндірістің негізгі құралы ретінде
Ауыл шаруашылығында жерді пайдалану сипаты болып пайдаланылатын жердің қай
Жалпы алқапта пайдаланылатын жердің бөлек түрлерінің қатынасын жер
Кесте 5– 01.01.2007 жылғы «Ишим Астық» ЖШС жер ресурстарының
Жер алқаптары Жер көлемі, га Жер құрылымы, % Өсу
2005
жыл 2006
жыл 2007
жыл 2005 жыл 2006
жыл 2007
жыл 2006
жыл 2007
жыл
Ауылшаруашылық жерлер
26777,2
28455,5
30792,5
100
100
100
106,3
108,2
Жыртынды 15810 17002 18000 59,0 59,8 58,5 107,5 105,9
Шабындық 447 447 447 1,7 1,6 1,4 - -
Жайылым 10520,2 11095,5 12345,5 39,3 39,0 40,1 105,5 111,3
Кестеде келтірілген мәліметер бойынша, 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы
Кесте -6 – Жердің пайдаланылу тиімділігі
Көрсеткіштер Жылдар Тізбекті ауытқу, %
2005 жыл 2006 жыл 2007
жыл 2005
жыл 2006
жыл
Жалпы өнім құны, мың тг 158725,6 152327,0 569838,8 95,97
Ауылшаруашылық жерлердің ауданы,га
26777,2
28455,5
30792,5
106,27
108,21
Жыртынды, га 15810 17002 18000 107,54 105,87
1га-ға жалпы өнім құны, тг:
ауылшаруашылық жерлер
5927,64
5353,16
18505,77
90,31
3 есе
жыртынды 10039,57 8959,36 31657,71 89,24 3 есе
6-кесте мәліметтері бойынша “Ишим-Астық” ЖШС-де 2005 жылмен салыстырғанда 2006
Өндіріс тиімділігін көтеру және өнім өндіру көлемін ұлғайту үшін
Кесте 7- 2006-2007 жылдарда «Ишим Астық» ЖШС бойынша өнімді
Атауы 2006 жыл 2007 жыл 2006 жылдан 2007 жылғы
Саны, т Сомасы, мың. теңге Саны,
т Сомасы, мың. теңге
Сатудың көлемі барлығы, 11928 161247 30596,70 411744,00 256,49 255,35
Оның ішінен:
- бидайды сатудан 10384,00 138480,00 28886,00 385221,00 278,18 278,18
- арпаны сатудан 1500,00 13747,00 1650,00 15580,00 110,00 113,33
- күнбағыс майын сатудан 26,00 3120,00 36,00 4080,00 138,46
- пішен, бидай қалдықтарын сатудан 12,90 2700,00 15,30 2093,00
-отынды, пішенді, сабанды дайындау бойынша халыққа қызметке көрсету
500,00
720,00
144,00
- етті сатудан 6,00 2700,00 9,40 4050,00 156,67 150,00
Кестенің деректерінен шаруашылықтың жерді пайдалану құрылымынан көп
Шаруашылықта бонитеттің орташа баллын -36-ны құрайды. Соңғы 3
Кәсіпорынның бағытын сипаттау үшін негізгі көрсеткіш ретінде –
7-кестені талдап, 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы өнімді сатудан
Осы қатынас кәсіпорынның басты атқаратын жұмысы бидай
Сурет 4 - 2006-2007 жылдарға «Ишим Астық» ЖШС бойынша
Негізгі қорлар кәсіпорынның және оның айналымнан тыс мүлкінің
Негізгі қорлар - өндірістік үрдісте өзінің заттық нысанын
Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін сипаттайтын жинақтаушы көрсеткіштер жалпы өнімнің
Негізгі қорларды пайдаланудың экономикалық тиімділігі өндірістен алынған нәтижені оның
Кәсіпорынның негізгі қорлармен қамтамасыз етілгендік деңгейін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер
Еңбектің қормен жарақтандырылғандығы өнеркәсіп-өндірістік қорлардың орташа жылдық құны мен
Талданып жатқан шаруашылықта аталған көрсеткіштерді қарастырайық.
Кесте 8 - Шаруашылықтық негізгі қорлар құрамы мен құрылымы
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
мың тг % мың тг % мың тг %
Негізгі қорлар құны, мың тг 299671 100 410586 100
- жер - - - - - -
- ғимараттар мен құрылыстар 3379 1,2 3379 0,8 3379
- машина және құралдар 279506 93,2 386639 94,2 631819
- транспорттық құралдар 15889 5,3 17766 4,3 18946 2,9
-басқа да негзігі қорлар 897 0,3 2802 0,7 3404
Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтері бойынша, негізгі құралдар жылдан жылға
Кесте 9– Негізгі қорларды пайдаланудың экономикалық тиімділігі
Көрсеткіштер 2005
жыл 2006 жыл 2007 жыл Базисті ауытқу (+;-)
2006 жыл 2007 жыл
1. Жалпы өнім құны, мың тг 158725,6 152327,0 569838,8
2. Орташа негізгі қорлар құны, мың тг 299671 410586
3. Орташа жұмыскерлер саны, адам 236 248 256 +12
4. Ауылшаруашылық жерлер ауданы, га
26777,2
28455,5
30792,5
+1678,3
+2337
Қор қайтарымы, тг 0,53 0,37 0,8 -0,16 +0,5
Қор сыйымдылығы, тг 1,89 2,69 1,15 +0,8 -1,54
Қормен қарулану, мың тг 1269,79 1655,59 2568,55 +385,8
Қормен қамтамасыз ету,
мың тг
11,19
14,23
21,35
+3,04
+7,12
Кесте 9 мәліметтері бойынша, барлық көрсеткіштер өсіп отыр. Негізгі
Негізгі қорларды пайдалану есебінен:
Q = (H1-H0) · Ф1 = (0,8667-0,3710) ·657548 =
Негізгі қорлар көлемінің өсуі әсерінен:
Q= (Ф1- Ф0) · H0 = (657548-410586) · 0,3710
Мұндағы, Q – жалпы өнім құны;
H0, H1 – базисті және есепті кезеңдегі қор қайтарымы;
Ф0, Ф1 – базисті және есепті кезеңдегі негізгі корлар
Қор қайтарымдылық деңгейі жоғары болған сайын, негізгі қорларды пайдаланудың
Негізгі қордың пайдаланудың деңгейін көрсететін кері көрсеткіш -
Еңбек қорына жарақтану динамикасы өзіндік құнның динамикасымен байланысты,
2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы қор сиымдылығы
2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда қор жарақтылығы 17,6%
Машиналар мен жадбықтардың қалған құны жыл басында 453946
Кесте 10 - 2007 жылы машиналар мен жабдықтар бойынша
Көрсеткіштің атауы Жылдың басында болуы Түскендер Шығарылғандар Жылдың аяғында
1 Алғашқы құны
2. НӨҚ тозуы
3.Қалған құн 657548
203602
453946
83590
573958
203602
370356
Машиналар мен жабдықтар бойынша негізгі құралдарды талдау кезінде
2 Астық өндірісінің динамикасын талдау
Шаруашылықтың нақты қай салаға маманданғаның, оның мамандану дәрежесі қандай
Шаруашылықтың негізгі маманданған саласы - бидай.
Шаруашылықтың соңғы үш жылдағы ауылшаруашылық өнімдердің өндіру көлеміне және
Кесте 11 - Бидай өнірісінің динамикасы
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006
жыл 2007 жыл Ауытқы (+;-) Тізбекті ауытқу,%
2006 жыл 2007 жыл 2006 жыл 2007 жыл
Егіс алқабы, га 15810 17002 18000 +1192 +998 107,5
Өнімділігі, ц/га 9,16 8,01 16,05 -1,15 +8,04 87,44 2
Жалпы өнім, ц 144800 136160 288860 -8640 +152700 94,03
Кесте 6 мәліметтері бойынша, астық өндіру динамикасында өзгерістер бар.
1. Егістік көлемінің әсері:
(П1-П0) · У0 =(18000-17002) · 8,01 = 7993,98центнер
2.Өнімділік әсері:
(У1-У0) · П1=(16,05-8,01) · 18000 = 144720 центнер
Екі фактордың қосындысы жалпы өзгерісті береді:
7993,98 + 144720 = 152713,98 центнер
Мұндағы, П0 ,П1 - базисті және есепті кезеңдегі
У0 ,У1 – базисті және есепті кезеңдегі өнімділік.
Ауылшаруашылық кәсіпорындар өз өнімін тез өткізуге мүдделі, өйткені бұл
Кесте 12 – Астықтың тауарлылық деңгейі
Көрсеткіштер Жылдар Тізбекті ауытқу (+;-)
2005 2006 2007 2006 жыл 2007 жыл
Жалпы өнім, ц 144800 136160 288860 -8640 +152700
Тауарлы өнім, ц 141910 136160 288100 -5750 +151940
Тауарлылық деңгейі, % 98,0 100 99,7 +2,0 -0,3
Жоғарыдағы кесте мәліметтері бойынша, астықтың ең жоғарғы тауарлылық деңгейі
3 Өнімнің өзіндік құнын және еңбек өнімділігін талдау
Өнімнің өзіндік құны – шаруашылық қызметіне тікелей әсер ететін
Енді кезекте шаруашылықтағы 1 центнер бидайдың өзіндік құнын талдаймыз.(Кесте
Кесте 13– 1 центнер бидайдың өзіндік құны
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқу (+;-)
2005
жыл 2006
жыл 2007
жыл 2006 жыл 2007
жыл
Егіс алқабы, га 15810 17002 18000 +1192 +998
Жалпы өнім, ц 144800 136160 288860 -8640 +152700
Жалпы шығын сомасы,
мың тг 200952,6 256836,4 359473,6 +55883,8 +102637,2
1га егіс алқабына шығындар, тг 12710 15106 19970 +2396
Өнімділігі, ц/га 9,16 8,01 16,05 -1,0 +8,0
1ц бидайдың өзіндік
құны, тг 1387,8 1886,3 1244,5 +498,5 -641,8
Кесте 8 мәліметтері бойынша 2007 жылғы астықтың өзіндік құны
1.Өнімділік әсері:
q0z0 / q1- q0z0 /q0 =8,01 · 1886,3 /
Яғни өнімділіктің әсерінен 1 центнер өзіндік құны 944,91 тг-ге
1 гектарға жұмсалған шығынның әсері
q1z1 / q1 - q0z0 /q1
Мұндағы, q0, q1 – базисті және есепті кезеңдегі өнімділік;
z0, z1 – базисті және есепті кезеңдегі 1 центнер
Яғни, 1 гектар шығындардың кему нәтижесінде 1 центнер өнімнің
-944,91 + 303,11 = 641,8 теңге
Кесте 13 мәліметтерін пайдаланып 1 гектар егіс алқабының, өнімділіктің,
1га егіс алқабына шығындар индексі
19970 / 15106=1,32
Өнімділік индексі
16,05 / 8,01 =2,0
1ц бидайдың өзіндік құны индексі
1244,5 / 1886,3=0,66 немесе 1,32/2,0 =0,66
Бұл дегеніміз 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 1 ц
Шаруашылықтағы еңбек ресурстарының пайдаланылуын келесі кестеден көруге болады.
Келесі кезекте шаруашылықтағы еңбек ресурстарының өнімділігін қарастырайық. 1 жұмыскердің
Кесте 14 – Еңбек өнімділігін факторлық талдау
Көрсеткіштер Жылдар Тізбекті ауытқу (+;-)
2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2006 жыл 2007
Ауылшаруашылық өндірістегі орташа жылдық жұмыскерлер саны, адам 236 248
о.і.: жұмысшылар 179 186 194 +7 +8
Жұмысшылардың жалпы жұмыскерлер санындағы үлес салмағы 0,758 0,750 0,758
1 жұмысшы жылына істеген күндері 264 258 262 -6
Барлық жұмысшылар жылына істеген сағаттары, мың сағ 378,1 364,5
Орташа жұмыс күнінің ұзақтығы, сағ 8,0 7,6 7,8 -0,4
Жалпы өнім құны, мың тг 158725,6 152327,0 569838,8 -6398,6
Ауылшаруашылық жұмыскердің орташа жылдық өнімділігі, мың тг
672,57
614,22
2225,93
-58,35
+1611,71
1 жұмысшының өнімділігі:
-орташа жылдық, мың тг 886,73 818,96 2937,3 -67,77 +2118,34
-орташа күндік, тг 3358,8 3174,3 11211,1 -184,5 +8036,8
-орташа сағаттық, тг 419,8 417,9 1430,3 -19 +1012,4
Кесте 14 бойынша 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда ауыл
1. Жұмысшылардың жалпы жұмыскерлер санындағы үлес салмағы есебінен:
(ЖӨүл ((Үл · Кбаз · Ұбаз · СӨбаз (
1 жұмысшы жылына істеген күндер есебінен:
(ЖӨк ( Үлес · (К · Ұбаз · СӨбаз
Жұмыс күнінің ұзақтығы есебінен:
( ЖӨұ ( Үлес · Кес · (Ұ ·
Жұмысшының орташа сағаттық өнімділігі есебінен:
(ЖӨсө (Үлес · Кес · Ұес · (СӨ (
Мұндағы, ЖӨ - орташа жылдық жұмыскерлердің өнімділігі;
Үл - Жұмысшылардың жалпы жұмыскерлер санындағы үлесі;
К - 1 жұмысшы жылына істеген күндер саны;
Ұ - орташа күнінің ұзақтығы;
СӨ- 1 адам-сағаттық жалпы өнім өндірісі.
4 Кәсіпорынның қаржы нәтижелері мен рентабельділігін талдау
Кез келген меншік нысанындағы барлық шаруашылықтар үшін қаржылық нәтижелердің
Шаруашылық қызметтің қаржылық нәтижелерін талдау үшін келесі кесте құрайық.
Кесте 15 – Астық өткізудің пайда мен рентабельділік деңгейін
Көрсеткіштер Жылдар Тізбекті ауытқу (+;-)
2005 2006 2007 2006 2007
Өткізілгені, ц 106663,9 100919,0 257376,7 -5744,9 +156457,7
1 ц сату бағасы, тг 1126,14 1153,78 2031,16
1 ц өзіндік құны, тг 1387,8 1886,3 1244,5
1 ц пайдасы, тг -261,66 -732,52 +786,66 -994,18 +54,14
Өткізуден түсім, мың тг
120118,48
116438,32
522773,26
-3680,16
+406334,94
Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны, мың тг 148028,16 190363,51
Өткізуден пайда (зиян), мың тг -27909,68 -73925,19 202467,96 -46015,51
Рентабельділік деңгейі,% -18,85 -38,83 63,21 -57,68 +24,38
10-кесте мәліметтері бойынша 2006 жылмен салыстырғанда 2005 жылы астық
1. 1ц сату бағасының есебінен:
(P1-P0) · q1= (1153,78-1126,14)· 100919,0 = 2789401,16 теңге
1ц өзіндік құнының есебінен:
(Z0-Z1) · q1= (1387,8-1886,3) · 100919,0 = -50308121,5
Сатылған өнім көлемінің әсерінен:
(q1- q0) · П0 = (100919,0-106663,9) ·
Мұндағы, P0, P1 – базисті және есепті кезеңдегі
q0, q1 – базисті және есепті кезеңдегі өткізілген өнім
Z0 ,Z1 – базисті және есепті кезеңдегі өзіндік құны
П0 – сату бағасы мен өзіндік құнның айырмасы
5 Шаруашылықтың қаржылық жағдайын талдау
Қаржы белгілі бір кәсіпорынның ақшалай ресурстары. Ол кәсіпорынның дамуы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – нарық субъектісінің қаржылық және белгілі
“Ишим-Астық” ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау үшін ең алдымен баланс
Кесте 16 – “Ишим-Астық” ЖШС -нің балансы (01.01.2007жыл)
Активтер Жыл басы % Жыл соңы %
А 1 2 3 4
Ұзақ мерзімді активтер 207879 44,0 359234 28,5
Материалдық емес активтер: 895 0,2 895 0,1
Негізгі құралдар: 410586 86,9 410586 32,6
1. Жер - - - -
2. Ғимараттар мен құрылыстар 3379 0,7 3379 0,3
3. Машиналар мен құрал жабдықтар 386639 81,8 631819 50,1
4. Транспорттық құралдар 17766 3,8 18946 1,5
5. Басқа да негізгі құралдар 2802 0,6 3404 0,3
6. Жиналған тозу -203602 -43,1 -299209 -23,7
7. Қалдық құн 206984 43,8 358339 28,4
Ағымдағы активтер 264651 56,0 902214 71,5
Тауарлы-материалдық запастар: 68050 14,4 100318 7,9
8. Материалдар 63529 13,4 92769 7,3
9. Аяқталмаған құрылыс 3123 0,6 3123 0,2
10. Дайын өнім, тауарлар 1398 0,4 4426 0,4
11. Дебиторлық қарыз 196041 41,5 801697 63,5
12. Ақша қаражаты 560 0,1 199 0,1
Барлығы: 472530 100 1261448 100
Міндеттемелер мен меншікті капитал
Меншікті капитал -214150 -45,3 -27746 -2,2
13. Жарғылық қор 43776 9,3 43776 3,5
14. Қосымша төленбеген қор 964 0,2 964 0,1
15. Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) -258890 -54,8 -72486 -5,8
Ұзақ мерзімді міндеттемелер - - - -
Ағымдағы міндеттемелер 686680 145,3 1289194 102,2
16. Қысқа мерзімді несие - - 244480 19,4
17. Кредиторлық қарыз 637678 135,0 899189 71,3
18. Бюджетпен есеп айырысу 48244 10,2 144438 11,4
19. Басқа да кредиторлық қарыз 758 0,1 1087 0,1
472530 100 1261448 100
Келтірілген кәсіпорын балансы бойынша, материалдық емес активтер үлесі өзгермеген,
Кәсіпорынның тұрақтылық көрсеткішін есептеу үшін келесі кестені қолданамыз.
Кесте 17 - Кәсіпорынның тұрақтылық көрсеткішін есептеу тәсілі
Көрсеткіштер Мәні Есептелуі
1.Қаржылық тәуелсіздік Жиынтық капиталдағы меншік капитал үлесі -214150/472530
-27746/1261448
2.Қаржылық тәуекелділік Жиынтық капиталдағы заемдық капитал үлесі 686680/472530
1289194/1261448
3.Төлем
қабілеттілік Заемдық капиталдың 1 теңгесіне келетін меншікті капитал -214150/686680
-27746/1289194
4.Қаржылық
тәуекел Меншікті капиталдың 1 теңгесіне келетін заемдық капитал 686680/-214150
1289194/-27746
5.Қаржылық тұрақтылық Жиынтық капиталдағы меншікті капитал мен ұзақ
-27746/1261448
Жоғарыда жасалған кестенің нәтижесі бойынша кәсіпорының қаржылық тұрақтылығын келесі
Кесте 18 - "Ишим-Астык" ЖШС-нің қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері (01.01.2008ж.)
Көрсеткіштер Мәні Деңгейі Шекті мәні
Жыл басы Жыл соңы
1.Қаржылық тәуелсіздік Жиынтық капиталдағы меншік капитал үлесі
0,453
0,022
>0,5
2.Қаржылық тәуекелділік Жиынтық капиталдағы заемдық капитал үлесі
1,453
1,022
1
4.Қаржылық тәуекел Меншікті капиталдың 1 теңгесіне келетін заемдық капитал
3,206
46,464