МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ...............................................................................................................
І. Аралдағы адам денсаулығы...........................................................................
1.1. Арал теңізінің экологиялық ахуалы.........................................................
1.2. “Возрождение” аралы алапат апаттың араны..............
ІІ. Аурулардың негізі...........................................................................
2.1. Қатерлі ауруларға шалдыққан аралдықтар.............................
2.2. Арал проблемасы бүкіл дүние жүзі халықтарын алаңдатуда.............
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..................................................................
Кіріспе
Қазіргі таңда табиғатқа түсіп отырған ауыртпашылықтың дәрежесі орасан екендігі
Арал - Қазақстан жеріндегі Қызылорда және Ақтөбе облыстары
Арал теңізі көне замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер
І. Аралдағы адам денсаулығы
1.1. Арал теңізінің экологиялық ахуалы
АРАЛ ТЕҢІЗІ - Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе
Арал теңізінің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық
1960 жылдырдан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы
Орта Азияда су баратын жердің бәріне дерлік мақта егілді.
Орта ғасырда Сейхун деп аталған Сыр өзенінің Фархад тауын
Орта Азияның егіс далаларында көптеген жылдар бойы мақтаның “
Аралдың балық аулау ауданында Арал теңізіне құятын өзендердің атырау
Арал теңізі – Қазақстанның інжу - маржаны, шөл белдеміндегі
Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:
- жергілікті жердің тарихи - табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
- суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын
- жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді
- табиғи ресурстарын пайдалануға жіберген қателіктер мен оны меңгерудің
Осы аталған фактілер Арал теңізінің экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық
Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл
Бұл өңірдегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт - дәстүріне,
1980 жылдардың аяғында Арал - 88 атты экспедиция ұйымдастырылған
Теңіздің деңгейі жыл сайын жарты метрге төмендеп барады, яғни
Арал теңізін апаттан сақтау үшін көптеген жобалардың ұсынылғаны белгілі.
1. Сыр және Амудария өзендерінің суларын тиімлі пайдалану;
2. Оңтүстіктен солтүстікке карай Возрождение аралын пайдаланып дамба салу.
3. Жел тұрғанда аспаннан тұз жаумас үшін жағалауларға сексеуіл
4. Арал аймағын Иран еліндегідей жер асты суларымен камтамасыз
5. Сібір өзендерінің бір бөлігін Аралға бұру.
Бұл шаралардың теңізді бұрынғы қалпына келтіре алмайтыны анық. Әрине
АҚШ, Жапония, Канада ғалымдарының Арал теңізінің суын бұрынғы деңгейіне
Каспий теңізінен деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп
Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің
Әрине, аталған жоба бойынша бірінші кезектегі каналдың құрылысын 3-4
Канал жағалауларынын дамбасын салуды каналды қазу жұмысымен қатар жүргізгенде
Канал Үстірт шоқысынан өтетін болғандықтан Каспийдің суын насоспен айдап,
Судың булану нәтижесінде Каспийдің тұзы Аралдың түбіне жиналып, оның
Екінші каналдың кұрлысын еліміздің экономикасы бекіп, аяғынан тік тұрып,
Каспийге құятын Арал Каспий каналы іске косылған соң Арал
300 млн доллар! Кәзіргі жағдайда бұл тиімді баға ма,
Көріп отырғанымыздай, Аралды құтқарумен асау Каспийге тұсау салуға 300
1. Арал бүкіл планетаның жанды жарасы. №1 экологиялық апат.
2. Каспий теңізін айналдыра дамба салу үшін жұмсалатын қаражат
Жоғарыда айтылғандардың тоқ етер түйіні, ортақ іске қатысы бар
Ол шара Аралдын шипалы суын калпына келтіріп, балығын халыққа
Арал теңізінің 2010 жылы құриды деген ғылыми болжам бар:
І985 жылы Сырдария мен Әмудария өзендері Арал теңізіне құюын
Яғни, екі өзеннен Арал теңізіне құйған судың көлемі 1960
Демек, 25-30 жылдың ішіңце бір ұрпақтың көз алдында жер
Қызылқұм мен Қарақұмға қарағанда, жаңадан пайда болған шөл дала
Қарақұмның тұсынан "Аққұм" деп аталатын тұзды, сортаңды кауіпті аймақ
Бұрынғы теңіздің астауын сақтап келген қысым бірте-бірте азайып, енді
Сөйтіп, жергілікті тұрғындардың тіршілік етулері жыл өткен сайын, оларды
Міне, соған қарағанда бұл құбылыс келешекте жақсы үміт күттірмейтін
Ол аймақ та кезінде егінді, малды, гүлденген өлке болған.
Ал, біз болсақ, сол кайғылы төжірибені кайталауға бірте-бірте жакындап
Арал теңізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий
Сондай-ақ, Каспий теңізінің тереңдігі 944 метр, ал Арал теңізі
Аралдың кайғылы тағдыры мен ызғарлы зардабы қазір аймақ шеңберінен
Қазір Аралдың кебуі күнмен есептелуде. Демек, бүгінгі таңда кезек
Егер де жоғарыда аталған жұмыс көлемдері толық іске асырылған
1.2. “Возрождение” аралы алапат апаттың араны
Арал теңізі және оның экологиясы туралы айтқанда
Ертеректе Арал теңізінің алып айдынында 300 – ден аса
Осы ретте Арал теңізі мен Возрождение аралының таяу ғасырдағы
Атақты аралдың қуатты әскери полигонга айналуы теңіздің екі республика
Кеңес үкіметі содан кейін Возрождениеге тек 1952 жылы ғана
Возрождение аралындағы биологиялық қаруды сынау алаңы оңтүстік беттегі сынақ
Аралдың оңтүстік бөлігінің аспан астындағы сынақ алаңында биологялық қарудың
Сырдарияның зеңгір көкте жасын ойнатқан тұңғыш жарылыс 1956 жылғы
Себебі, ендігі жерде оқиғаны өз көзімен көргендерді табу
Арал аймағындағы ашық аспанның астында жүзеге асырылған келесі ядролық
Қырық жыл бойы осындай ашық ауада жүргізілген сынақ кезінде,
“ Возрождение ” аралында биологиялық қарулардың қалдықтары да көмілген
Жоғарыда айтқандай, Арал теңізі мен аудан елді мекендерінің төбесінде
Қалай дегенде де, қырық жыл уақыт бойы адамзатты түрлі
Ең сұмдығы мынау. Америкалық “ The New York Times
Жалпы қазір Арал теңізінің аумағы биологиялық қарулардың әлемдегі ең
Қазақстан ғалымдары көңілі қалаған кісі Возрождениеден сібір жарасының штампын
ІІ. Ауру негіздері
2.1. Қатерлі ауруларға шалдыққан аралдықтар
Қазақстан мен Өзбекстан жақтарының қаншама өтініш білдіргеніне қарамастан, сол
Осы жерде ойға оралатын бір жәйт, соңғы жылдары облыстың
Аралда сібір жарасы, яғни күйдіргі жұқпалы дертін тарататын бактериядан
Жыл өткенсайын теңіз табанының кебуі, оның ұлтанындағы тұз, шаңдардың
Қазіргі Арал өңірінде де адамдардың денсаулығы күрт төмендеп
Бірқатар зерттеулердің нәтижелері бойынша, Арал өңірі апат аймағының тұрғындарының
Бір жағынан жұмыссыздықтың өсуі, халық тұрмысының төмендеуі, екінші жағынан
2.2. Арал проблемасы бүкіл дүние жүзі халықтарын алаңдатуда
Арал өңірінің экологиясы, Арал қасіреті республика аумағынан асып, бүкіл
Мемлекет басшыларының шешімімен, Арал бассейнін қалпына келтіру жобаларына қолдау
Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім – Қазақстан Республикасының Президенті
Келісімнің арнайы баптарында Арал теңізі бассейніндегі экологиялық дағдарысқа байланысты
Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекет аралық кеңес – Арал
Арал теңізін сақтау жөніндегі халықаралық шаралар – Арал апатынан
Осыған байланысты, кейінге ығыстыруға болмайтын нақты шара – осы
Теңіздің тартылуы салдарынан, ауаның орташа ылғалдылығы 18 пайызға төмендесе,
Табиғат – бізге ата - бабамыздан мұраға қалған ең
Арал теңізінің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық
1960 жылдырдан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы
Орта Азияда су баратын жердің бәріне дерлік мақта егілді.
Орта ғасырда Сейхун деп аталған Сыр өзенінің Фархад тауын
Арал ойысы жоғарғы плиоценде жер қыртысының төменге майысуы нотюкесінде
А. т-не Орталық Азияның 2 аса ірі өзені (Әмудария
А. т-нің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық
Арал теңізінің экологиясы
Арал тенізі – Қазақстаныың інжу-маржаны, шөл белдеміндегі бірден-бір көгілдір
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-эконо-микалық тұрғыда жақсы
1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы
Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды.
- жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
- ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
- суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын
- жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді
табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберілген қателіктср мен оны меңгерудің ғылыми
Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялык
Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялык апаттар нышаны жыл
Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына
Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бүл
Арал теңізінің болашағы дүнис жүзі халықтарын толғандыруда. Оның біржола
Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар
1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды
3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
4. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
5. Жер асты суларын пайдалану.
6. Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін немесе толысуын күту.
күттірмейді. Бәрі де қаражатқа тірелуі мүмкін. Ал оның іске
Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде
Орта Азияның егіс далаларында көптеген жылдар бойы мақтаның “
жергілікті жердің тарихи - табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша
жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау;
табиғи ресурстарын пайдалануға жіберген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми
Қорытынды
Қазақстанның, сонымен бірге бірқатар шет елдік ғылыми -зерттеулер
1980 жылдардың аяғында Арал - 88 атты экспедиция ұйымдастырылған
Теңіздің деңгейі жыл сайын жарты метрге төмендеп барады, яғни
Қолданылған әдебиеттер
“Экология және табиғатты тиімді пайдалану” Ә. Бейсенова, Т.
Арал теңізінде орналасқан арал// “Егемен Қазақстан” 2004 жыл, 28
Арал аспанындағы атом жарылыстары//“Егемен Қазақстан” 2003 жыл, 29
Арал өңірінің экологиялық проблемалары//”Атамекен” 2004 жыл,
“Экология және таза су проблемалары” А. Баешов, Алматы 2003
“Экология” Г. Оспанова, Алматы 2002
Арал қайта тірілді//”Егемен Қазақтан” 2004 жыл,24 қараша
“Экология негіздері” Ж. Жатқанбаев, Алматы 2004
“Қазақстан” энциклопедия 2006
“Экология” Байжомартов//Ақтөбе 2005
"Зерде" республикалық ғылыми-көпшілік журнал.
№9. 2002 ж.
"Атамекен" газеті 1 қаңтар 2001 ж.
3