Мазмұны
КІРІСПЕ....................................................................................................................3
І ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи оқиғалардың көрінісі
1.1 „Жібек жолы” романындағы тарихи оқиғалардың шынайылығы............................................................................................................6
1.2 „Мұхтар жолы” психологиялық романының көркемдік- тағылымдық- маңызы....................................................................................................................24
1.3 „Абай айнасы” тарихи- ғұмырнамалық романының тарихи- танымдық
ІІ ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи образ жасау мәселесі
2.1 „Абақты”, „Алаң” романдарындағы тұғырлы тарихи
2.2 „Таразы” роман- толғауындағы қазіргі қоғамдық-
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................70
Тақырыптың өзектілігі:
Қазіргі заман әдебиетіндегі тарихи роман үлесі барған сайын артып
Қаламгер Д.Досжанның „Жібек жолы” романы тарихи романдардың алғашқыларының бірі
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Д.Досжан тарихи романдары туралы сыншы ғалымдар өз мақалаларын көптеп
Әдебиетші ғалымдарымыздың бірқатар зерттеу еңбектерінде арагідік салыстырмалы түрде
еңбектерінде кеңінен қамтылған. Сыншы ғалым Р.Тұрысбеков „Тарих пен таным”
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:
Негізгі мақсат Д.Досжан шығармаларындағы тарихи оқиғалар көрінісі мен тарихи
қаламгердің тарихи шығармалары шартты түрде топтап көрсету;
шығармалардығы тарихи кезеңдік оқиғалардың көрінісін саралап көрсету;
романдардағы жекелеген тарихи тұлғалық кейіпкерлердің нақты деректер арқылы жасалғандығына
қаламгердің образдарды жасаудағы ерекшелігіне баға беру.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Жазушының бірқатар тарихи романдарына толық шолу жасалды.
- Қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпта қалам сілтеген
- Жазушының тарихи тақырыпты шығармаларының идеясына сай оқиғалар
Диплом жұмысының дерек көздері:
Зерттеу еңбекке Д.Досжанның „Жібек жолы”, „Абай айнасы”, „Мұхтар жолы
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен талдаулар әдебиеттің біртуар қаламгері Д.Досжанның
Тарих пен қазіргі заман тура мағынасында - Дүкенбай Досжан
Жазушының өмір жолы оның жазған шығармасымен өлшенетін болса, Д.
Тарихи тақырыптағы роман - хикаяттар;
Бүгінгі заман туралы роман, хикаят, әңгімелер.
Тарихи - ғұмырнамалық шығармалар.
Кезеңді оқиғаларға табан тіреген тарихи шығармалары, кейінгі жылдары үдете
Дүкенбай Досжан тақырыбы, бейне домбыраның қос ішегі секілд: бірі
Қаламгердің «Отырар» "Фараби", «Жібек жолы» "Абай айнасы", "Мұхтар жолы",
Тарих көрпесін көтеріп, есте жоқ ескі мезгілде рухымызды сақтап
Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртаза, М.Мағауин, С.Сматовтың, Д.Әбіловтің тарихи тақырыпқа арналған
романдары "Жібек жолынан" көп кейін жарьқ көрді.
Тарихи роман, Г. Ленобльдің пайымдауынша, суреттеудің реалистігі, тарихи күрестердің
Тақырыптың тарихи болып саналуының бірінші шарты-суреттелетін оқиғалар мен адамдардың
Д. Досжан туындыларында өмір оқиғаларының шындыққа негізделіп, кейіпкерлер жүйесінен
Халықтың азаттығы үшін күестері мен ұмтылыстарын екшеп алу, сол
Қазіргі заманғы тарихи романдардың оқиғасы өткеннің қай кезеңін көрсетуге
эпостың дәстүрін жаңа сапаға көтеріп, жалғап келеді дей аламыз.[1,5]
Тарихи романдар тілінің ерекшелігі туралы да сан тарау пікір
ал кейіпкерлер сөзі негізінде суреттеліп отырған дәуірге сәйкес келуі
Қазақ романының бұл күнде дамып, өркендегені соншалық - оның
Бұл жанрдың нақтылы зерттелуге лайық проблемалары көп. Соның бірі
Осы еңбегімде халқымыздың тарихта тағлымды істерімен елеулі із қалдырған
Д. Досжан архив - тарих қойнауларын жіті зерделеп, өмір-тұрмыс
Жазушы қаламынан туған тарихи романдардың ішіндегі салмақтысы- "Жібек жолы".
арналған. Мұнда Қазақстан мен Орта Азиядағы шабуылының бастапқы тұсы,
тажалдай сұсты кейпі көз алдыңызға елестейді.
Жазушы Д.Досжан осы романда Отырар мен оның мәдениетінің құрып
Д.Досжанның жазушылық тағдырының қайнар көзі сонда: бояуы қанық балалық
Д. Досжан жаңа бір қырынан тағы жарқ етті. Жаңа
Мұны оның соңғы жылдардағы жарыққа шыққан кітаптары: психологиялық роман-толгғныс
Осы еңбегімде жазушы Д. Досжанның тарихи тақырыптағы романдары мен
айтсақ, "Жібек жолы", "Абай айнасы", "Мұхтар жолы", "Таразы", "Абақты",
Тарихи - ғұмырнамалық шығармаларында құжаттарды көркем тілмен
сөйлетіп, кестелеп оқырманға жеткізе білді.
"Жібек жолы" романының жүйе-желісі бірқыдыру өзгеше. Көзқарақты "Эпилог" пен
Д.Досжан "Жібек жолын" жазу үстінде көптеген тарихи деректердің нақты
ғасырлардан кеткен кейбір жазба әдеби мұралар көбінше Орта Азияның
соқпайды. Міне, мұндай жағдайда ескі тақырыпқа тәуекел ету үлкен
"Жібек жолы" романында тарихта аты мәлім кейіпкерлер де, ойдан
Отырар-орта ғасырда Арал бойындағы көшпелі сауда жасайтын орталық қала.
Отырар-Дәшті Қыпшақ даласына, Інжу-Үгіз, Сейхун-Сырдария өзенінің өн бойын самай
Расы сол, Отырар қаласына шаһтың анасы "Әлемнің барлық әйелдерінің
падишасы" Тұрқан-ханымның қалауымен тағайындалған наиб (әмир, билеуші, әкім шаһтың
Қайырхан Отырарға әмірші болып Шыңғысхан келердің алдында ғана тағайындалса
Шаһ Отырардан сақтанып, оның ішкі ісіне өзі де шешесі
Д. Досжан "Жібек жолының" он бірінші сарынында сонау сегізінші
"Ықылым сегізінші ғасырдан бастап осы күнге дейінгі ұлан-ғайыр ұзақ
бойын желдей есіп, еркін кезіп жайлаған сан қилы рулар
"Тоғызыншы ғасырдан бастап, Дәшті-қыпшақтың түстік жағы, дәлірек ойласа, Отырар
Сол кезеңдердегі Араб жаушыларының қыпшақ даласын жаулап алған уақытынан
Романда басты байқалар жайт, Отырар шаһарының атының қайдан келгендігі
бар, монша, мешіт, сауда дүкендері, ұстахана, қышхана, гүртхана, әсем
Романның осы бір елеулі тұсы- моңғол шапқыншылығына дейін Қазақстан
Қазақстанның орта ғасырдағы ірі қалаларына ерекше тоқталады. Сол кезеңдерде
"Сығанақ та қыпшақтың ежелгі қаласы. "Туман жазбалары" дейтін көне
Ол кезде Отырарға орыс елінен, Хазариядан, Моңғолдан, Сібірден, Хорезмнен
таныстырады. Ғылыми еңбектерде там-тұмдап және шашыраңқы айтылған мәліметтерді ойша
Мәселен, сол уақыттардағы көшпенді елдің тұрмыстық-ғұрыптық жағдайын суреттеген мына
Романда тағы бір ескере кететін жайт, жазушы бір мезетте
Осы айғағы Жібек жолындағы Отырар төңірегіндегілердің барлығын қазақша киім
отырып, сыншы ғалым Т.Сыздықов өз пікірін білдіреді:" Ежелгі дәуір
Сондықтан ел тарихи әлеуметтік шындықтан алшақ кетпегені оң. Көркем
Жасалған талдауларға сұйенгенде, жазушы тарихи деректе сақталған оқиғаны баяндайды,
Ел басқарып отырған ханның алғырлығы да, білгірлігі де, тіпті
"Жібек жолы" романында Шыңғыс хан тарапынан жіберілген алғашқы елші
"Елшіге тіл тигізу кешірілмес күнә, айықпас қатер, көңілге түскен
Осы бір тұста "татар" елінің қайдан келгендігі жайында сөз
қалыптасады. Мұның анық-қанығына жету әзірге даулы мәселе. Жазушының ұсынып
Жазушы қыпшақтардың тұрмыс тіршілгін, әдет ғұрып, ырым-жорасымен, өнерімен және
"Дешті-қыпшақ жұртына дәстүр болып сіңген он екі ұрыс тәсілі
Сондай-ақ сол кезеңдердеғі алым-салықтың түрлеріне ерекше тоқталып өткен: "Ел
Сол дәуірде Ұлы Жібек жолындағы сауда саттық қаншалықты ерекше
"Ұлы Жібек жолының Қызылкұмды көктеп өтетін тармағы Боран жолы
Жазушы Ұлы Жібек жолында Отырардың қандай маңызы бар екендігін
кіріспесіндей ғана, орта жолдан үзілген қисса іспетті. Жер ана
Д.Досжанның көркемдік дарыны, қиялы бай екенін дәлелдейтін мысалдарды кітаптан
"Жібек жолы шын мәнінде ұлттық сипат алып отыр. 70-80
Жазушы Ғ.Бельгер қаламгердің "Жібек жолы" шығармасын саралап, зерттей келе
"Жібек жолы" романын өз басым шартты түрде ғана тарихи
Д.Досжан өзі берген бір сұхбатында: "Жібек жолы" романын жазудағы
уақыт дәл оқиға дегеніміз жай фон ғана; ал шығарманың
Романдағы көптеген кейіпкерлерді Д.Досжан кесек қалпында, жанды бейне түрінде
сөндіру, үмітін өшіру мүмкін емес. Ажалмен жағаласып, жауыздықпен белдесуге
тәлкегінен сақтандырып, айдаһардың басын сонау әлжуаз шағында жұлып тастамасаң
Қайырхан ұстамды, байыппен амал-әрекет жасайтын, сөзі мен ісінде алшақтык,
Қайырхан-жүрек жұтқан ер, ел намысын жібермейтін дұшпанына қатыгез, көреген
күллі ел солай ұйғарады. Асылы, Қайырхан көзімен Досжанов бізгі
Романдағы Хиссамедин ақын көзімен берілетін Қайырхан тұлғасына көз салайық:
шекесіндегі бармақтай бұлтық айқындала түсті. Қасы қою, көзінің үсті
Д. Досжан шығармаларының жаңа кезеңі "Мұхтар жолы" романынан басталады.
М. Әуезов заманымыздың ірі тұлғалардың бірі. Қазақ әдебиетінің классигі
Романның негізіндегі деректерді, нақты фактілерді, жұрт толық біле бермейді.
Өз шығармасының мәнін романның соңғы сөзінде Дүкенбай жасырмай жазған:
[5,147]
"Мұхтар жолы" романының имандылық этикалық-эстетикалық мәнімен қатар танымдық маңызы
Жазушы архивпен көп жұмыс жасаған. Шығарманың басынан жазушы көркем
"Мұхтар жолы" романы "Тойда" тарауымен басталады. Мұнда автор ұлы
Бәлі, шіркін! Сағатына үңіліп дегбірі таусылғанда жиналысы кұрғыр өтпей
Кешегі өмірдің алыс-жұлысында ашыласқан дос-жаранмен қайта табысыңыз, татуласып үлгеріңіз...
елес бергендей ұлы жазушының көңіл-күйіне барынша жақын жазылған .[5,7]
"Тойда" тарауында қаламгердің куанышына ортақтасуға келген Москва жазушыларының үлкен
"Осы тұрғанда екі нәрсенің алдында басымды иемін. Бірі-қазақ қауымының
Романдағы бір оқиға бір оқиғамен астасып жатады. Әсіресе қаламгер
"Тойда" тарауының өзі ішкі қақтығысы мол тұтас сурет. Ең
Қорыта келгенде, "Тойда" тарауы былайғы тараулардың көз алатын
бастауы, тоғаны секілді міндет атқарады.
Базбірде автор шегініс жасап, арада болған оқиғаларды қайта жаңғыртып,
"Жолда" тарауын бастамас бұрын, оқушы қауымын екі ай мерзімге
қалмайды. Үй иесі қонағына ұлттық киім етек-жеңі кең қақама
Әр тарау деректік негізі мол әр сала оқиғаға кұрылған.
шежірешілдіктен қашып, өзінше соны дерек табуға, сол деректер арқылы
"Түстікте" тарауында Әуезов пен өзбек келіншектің арасындағы махаббат желісі
Д.Досжан ізденісінен академик-жазушы М.Әуезовтің өмірі мен кезеңі, қызметі, шығармашылық
Жазушы М.Әуезовтің өмірі мен шығармашылығын тарих пен таным тұрғысынан
Д. Досжанның ұлы ақын ғұмырының кезенді тұстарын алып жазған
1882 жыл "Абай діні" тарауын алайық. Бұл қыс Абай
Қаламгер Абай мен Лермонтов арасындағы үндестігіне терең мән берген.
қандай.
Абай ақын мына жұмыр басты пенделерді қанағатқа, шүкіршілікке шақырып,
Абай исламияттың кейбір түбірлі ұғымдарын сыншыл, ақыл сынына салып,
Д.Досжан Абайдың исламиятты түсінуін былайша топшылайды: "Абай исламиятты жүрегімен
Қаламгер шығармасының бірегейлігі сол, тарихи деректерді молынан пайдаланды. Мәселен
"Құдіретті күшті Алла тәңірі жарылқағыр Жәбірейіл періштеге ақыл, иман,
кеңінен қамтылғандығын айтып кетеді. Абай өз пайымын, өз дінін
Абай тақырыбы - қалам ұстаған әрбір кісінің күшін сынайтын,
Абай-шын мәніндегі әлеуметтік, қоғамдық ойлардың бастау бұлағына, баспалдағына айналды.
Дүкенбай қазақтың ойшыл ақыны Абайдың ғұмырын соңғы деректермен зерттей
Кітаптың он бес тарауы-он бес ғажайып эссе, ғылыми зерттеулер
Бірнеше жыл бойына Абай шығармашылығымен айналыса жүріп, өз басым
ұштастыра өріп, соны ырғақпен төгілдіре жырлап шыққан деп таныдық.
Кітаптың "Абайдың тұқым-тұяғы", "Еуропа есігі", "Абай және Пушкин", "Абай
Д.Досжан ұстазы Абай тақырыбына өз соқпағымен, өз қырымен келіп
Кітап жанр-ғұмырнамалық эссе деуге келеді. "Абай мен Байрон", "Абай
Қаламы қуатты, әдебиет әлемінде өзіндік айтары бар, сөз сиқыры
сезім сарайының сырларынан хабардар қылған ешкімге ұқсамайтын терең ойлы
Абайдың жан әлемі екі кісі болып бөлінгені рас. Бір
"Біреуі өмірге үйлескісі келмей, заманнан, ортасынан оза шығып, сыншы,
"Бір Абай бар-ойдың сезімнің жетегімен ылғи ұшан-теңіз қиялға беріліп,
"Абай арқылы өмірді өлшейміз, өзімізді танимыз"-деген Төрехан Данияр ағамыздың
"Адамның табиғатынан келе жатқан осалдығы неде? Каншама теріс,
қиынсыз тірлік жасаса да, "өзімдікі теріс болыпты" деп өзін
Өзінің дұрыс істемегенін жуып-шайғысы келіп, өзгені кіналауға кұлшынып, керісінше,
Д.Досжан осы тарауда М.Жұмабаевтың жан туралы танымына салыстырмалы түрде
"Осы орайда үлкен кісінің бір әңгімесі еске оралады. Адамның
Мәселен.
сезімді жан;
аңғарлық жан;
ойлайтын жан;
ақылды жан;
дегендей әртүрлі кеп пен қасиеттері болады" (Жұлдыз журналы, 1992
№4, 15 бет)./10/
Шәкәрім Құдайбердіұлы, М.Жұмабаевтың жан әлемі жөнінде ой-түйсіктеріне терең тоқталады
Ақын тағлымында жан өзгеше өрнек, реңк, мәнге ие болып
Біреулер үшін жан құмары-дәулет., келесіге-сүйіспендік ләззаты, енді үшіншіге бақ,
талпынған межелері бар. Ол қандай меже? Ұмтылумен діңкелеп дүниеден
Осылардың бәрінен ой көзімен елеп, екшеп, көңіл түкпіріндегі қасиетті
"Жан кұмары адамның рухани қажеттілігі деп түсінген жан",- дейді
Ендігі жерде жанның қуатына баса назар аударған: "Жан қуаты-
Мұның бәрін айтып өтуіміздің себебі, Абайдың танымындағы жан
жөніндеғі пікірі қайталанбас дүние, айнымас тұжырым десек артық айтпаған
Ақынның жан жөніндеғі пәлсапалық ой тұжырымдарын жан-жақты зерттей келе,
алмасаң ұшып шығып кетеді, ал қадіріне жете білсең- жанның
Автор қолына тұскен соны деректерді шапанға жамау жапсырғандай бірінен
көзі ашық қариясы, қажы Мінайдар Жарасбайұлының архивінен алынған, Аңдамас,
Кітаптың әр тарауы өзінше бір-бір новелла. "1885 жыл, Еуропаның
қызығуы келе-келе ақынның рухани толысып, кемелденуіне жол ашқан. Көкірегі
Біздер бұрын ақын Пушкиннен сегіз өлеңін тәржімалады деп келдік.
ғашық бола білу, сүйіспендік сыры, бұл қасиет екі алыпта
Пенденің жан қуаты сұлулықтан басталмақ. Сұлулықты сезіну-адам өмірінің ең
бекер айтпаған. Міне, автор екі ұлы ақынның сүйіспендік, жүрек
"Абай айнасының" тағы бір татымды табысы-ғұмырнамалық соны деректермен қатар-ақынның
табиғат үндестігін паш етеді дейді жазушы. Дарынды адамдардың ең
Ақын және уақыт, ақылдың қыры секілді адам табиғатындағы сипаттар
Оның өмірдегі сыйқы да жаман. Базарға барып, көп кісінің
Неміс ақыны Гетенің "Фауст" трагедиясының фабула етіп алған негізгі
Тәуелсіздік тағлымы әлеуметтік-қоғамдық салаларымен бірге руханият ісіне де жарық
Марсельский және т.б. Тергеушілер арасында қазақ ұлтының өкілдерінің кездеспеуі
Ұлт зиялылары жергілікті халықты алдыңғы қатарлы прогреске жеткізу жолында
барысында қызық та қасіретті тағдыр иелерінің өмірі көз алдыңыздан
Шығарма құндылығы, рухани байлығы-автор тақырыбын тауып, тың да мол
Осы топта еске алар жайт, жазушы Алаш ардақтарының халық
мемлекеттік жоспарды орындандар деу қандай сорақы кері әсерін тигізгені
Д. Досжан Созақ көтерілісінің шығу себептері хақында, Алаш қозғалысы
"Абақтының" маңызды қыры Алаш ардақтыларының бірі-
Ж.Аймауытұлының Қызылорда, Алматы, Бутырка абақтысында болып, онда жүргізілген тергеу
Әрбір тергеу ісінен соңғы жазушы ойлары, түсініктемелері де табиғи
Бұл реттен алғанда автор архив кұжаттарын мейлінше еркін пайдаланып,
Шығармада Ж.Аймауытұлының істі болу, соттағы тергеуге байланысы және бір
болады. Ж. Аймауытұлы, А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы т.б. бетпе-бет
Бұл "Абақты" роман төңірегінде Ғ.Бельгер былай баға береді: "Д.
асқақ тағдыр мен өмірді қыршынынан қиған, жұрт әлі біле
"Абақты" романында М.Жұмабаевтың абақтыдағы жайы, деректермен толық беріліп кеткен
"М.Жұмабаев сөз қасиетін бойына мол сіңіріп, мандайы жарқырап туған
Ақынның замандасы Ж.Аймауытов 1923 жылы Ташкентте оқитын қазақ студенттерінің
қиялдың ақыны, ол кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны". Бұл
республикадағы кіші тұлғалары-шаш ал десең бас алатын әпербақан әміршілер
Осы бір тұста Д. Досжан өзінің тарихи шындық туралы
Осы зиянкестіктің салдары М. Жұмабаев сезе отырып, ешқашан рухани
Жазушы М.Жұмабаев пен С.Сейфуллин ара қатынасындағы қызықты жайтқа тоқталып,
ашуласады. Бірін-бірі жекпе-жекке шақырсады. Бұл оқиға кұлағына жеткен ұстаздар
Д.Досжан М.Жұмабаевтың 1928 жылы Мәскеуден бет бұруы жайында өмірінің
Сол кезеңдегі жұрттың рухани бостандығын ойлап, мұңын мұндап, жырын
"Қоқан қаласынан "Ұлы Түркістан" газеті жарық көрді, бас редакторы
Мұстафа. Міржақып. Мағжан.
Үш тағдыр иесі, үш айрық жолдың бас иелері-қазақ жұртының
Д.Досжан ерекше атап өтеді. Тек архивтің деректерді санамалап айта
"М.Жұмабаевтың өмірінің кезеңінен тағы бір айта кететін шындық бар.
Сәбит Мұқанов: Мағжанның тілі келетін тақырыбы байларды, хандар мен
Жұсіпбек А.: Мағжан күшті ақын.
Сәбит М: Заманымызға сай тағылым таппаймыз, жастарды аздыратын, бұзатын
Жүсіпбек Аймауытов: кім өлең жазса да, Мағжан сөзінен бірдемені
С.Мұқанов: Мен бұл пікірге үзілді-кесілді қарсымын. Ескішіл, байшыл ақыннан,
Д.Досжан М.Жұмабаевтың өмірі жолының басынан, соңғы сәтін дейінгі кезеңдердегі
Ендеше, бүгінгі буын, қалың көпшілік-тарих тағылымдарынан сабақ алуға, қорытынды
Қорыта айтқанда, жазушы Дүкенбай Досжанның "Абақты"(1992) атты деректі шығармасы
Д.Досжанның "Алаң" романында Алматыдағы желтоқсан оқиғасы (1986ж), оның туу
сипат ала отырып, саяси-пәлсапалық, көзқарастарды, адамзаттық маңызы бар- Адамгершілік
"Алаң романы - ұлт мұратын айқындаған, қоғамдық-кезендік көріністер мен
Осы "Алаң" романың жайында қаламгер өзінің берген сұхбатында былай
Тағы бір мерзімді басылымда берген сұхбатында жазушы "Алаң" романының
тоқталады.
"Бұл екі күн өткен жастар толқуының шежіресі емес, сол
қалай жүріп еткенін баяндап шығу да шығармашылық міндетіме жатады.
Қысқасы, "Алаң" менің де сын өткелім, үлкен алаңым болады
"Алаң" романының екінші тарауы "Роман бастауы, Жастар көтерілісі" деп
"Кісі есімі - тағдыр жазмышы, аты қандай болса, былайғы
"Тым тырыс дүние бейне теңіздің терең түбінде сүңгуір қайықтың
деген рас білем тап қазір мұның рухы кеудесінен емес
Қ.Рыскұловтың осынша алапат заман, алаңға шығу, абақты, сот, қызыл
пиғыл жоқ жастарды осыншама азаптап, қинап соңында, ату жазасына
"Сенен басқа артта қалған ет бауыр ерекшелерім, біріңе аға,
қайтарыңдар. Тар қапастағы ақтық күндерімді осы азаматтан естіп білерсіңдер.
Кешегі желтоқсан оқдғасы кезінде қазақ баяғы табиғи мінезін тағы
Еділ бойында орыстың бетін тырнасақ - арғы жағынан татар
"Желтоқсанның он жетінші, он сегізінші жұлдызында қолдарына көсем суретін,
Д.Досжанның "Таразы" роман-толғауы ел өміріні, адам тағдырын, ұлт мұратын
Аңсаның жастық кезеңі, өмір-еңбектегі орындары, бастарынан өткерген алуан оқиға
Романдағы адам мен табиғат ара қатынасы, экологиялық апат пен
Романдағы сталиндік зұлмат-Дүйсенкүл, Мағазбектің жалған жаламен елден аластатылуы, кейіннен
Әміршіл-әкімшіл жүйе сипаты, отаршылдық саясаттың қыр-сыры да зұлмат жылдармен
Кітаптағы Абдолла, Иса, Танағүл, Тынышбек, Аңса секілді кейіпкерлер өмір-тұрмыстың
тынысына сай суреттеледі. Автор кейіпкерлер жүйесін қиял қанатымен қанаттандырмайды,
Д. Досжан ''Таразы" арқылы ел-жер тағдырын, өмір-тұрмыс сырларын, кейіпкерлердің
мен еңбегі, шабытты шақтың алуан үлгі-өрнектері кеңінен көрінетін-"Таразы" романы
"Таразы" романы кең ауқымды, сан салалы шығарма. Бұл романда
Таразы - салыстырмалы заттық ұғым. Оның атауы кұраннан алынған.
барады. Кейіпкер емес, күйік, жабайы нарық кеңістігіне ұя салып
Осы кезге дейінгі әдебиетімізде мол ұшырасып келген қазақы қалың
Шығарманың тіл құнары бай. Кейіпкерлер қысыр сөйлеп, көпті мегзеген
Абдолла, Иса, Өмірсерік, Тынышбек, Танағұл, Аңса секілді кейіпкерлер
арқылы ел өмірінің әр қилы ұрымтал тұсын, адам тағдырыа
Шығармада қазақ кейіпкерлерімен қатар өзге ұлт өкілдері де бар.
сәттерінің басымы Түркістан қаласында өтеді. Онда дүниежүзінен келген ойлы,
"Мінбеден түскен жапон жазушысы орындығына ілбіп жетіп, екі бүктеліп,
Дүниені қиын апат, экология нәубетінен қалай арашалап қаламыз деп
Романның басты кейіпкерінің бірі Өмірсерік осы Түркістан тарихына байланысты
"Түркістан екі мың жылдық тарихы бар Қазақстанның ең көне
мың жылды тарихы бар шаһардың ертеңінің қамын ойлайды. [14,64]
Романның үлкен бір тарауы соғыс кезіндегі Түркістан тарихына арналған.
Романда Жібек жолының кешегісі мен бүгінгісін салыстыра суреттейтін үлкен
Романның күре тамыры, басты оқиғаның бірі музейшіл жігіттің маңайында
Мұражай иесі түстік өлкесінің өткені мен бүгінін жалғастырып тұрған
Романның оқиға сюжеттері кино таспасындай бірінен-бірі туындап жалғасып жатады.
қысқаша әңгімелей кетейік:
"Ертеде Сыр елінің байбатшасы мен қыр елінің байбатшасы арасында
- Бүгіннен бастап кұлдықтан азатсың!
Сонымен Шәміл жігіт басына бостандық алады. Жер шұқып, егін
байбатша Самарқанға аттанып, Әмір Темір әскерімен соғысып, түйеге тиіскен
Романда осындай астары басым аңыз, өнегелі сөз, қазіргі өмір
уағыздар алма-кезек ауысып әр тарауға әдемі шырай береді. Жоғарыда
Өмір-қиындығымен өзгеше, өрі өнегелі. Сол қиындықтың қас батырша беттесе
тіккен ақкөңіл адал Тынышбек оқырман көкейіне шам жағатын адамсүйгіш,
Көркем шығарманың үлкен бір міндеті адамзаттық тарихи ортаға, заманаға
ғой. Бұл ретте романдағы аса бейнетқор Иса, Мұса, Досбол
Романның көп беттері кейіпкер мінезінің жұтаң тартуы, қиналған кездегі
"Таразы" романының негізгі идеясы бүгінгі күннің күйіп тұрған ең
райының өзгеруі, табиғаттың ауысуы айналып келгенде адам психолоғиясына көлеңкесін
соның өз ортасына қалай ықпал етіп жатқанын ашып көрсетумен
Абай жүрегінің сырымен айтсақ: "Адамзат бүгін адам, ертең топырақ,
"Таразы" романы жазушының көп жылғы ізденісінің, тіл кұралының әдемі
"Таразы" романы - өмірлік пәлсапаларды түйіндеген, өткен күн мен
жұбатып өткен Қайрауық әлемінің тікелей жалғасы, Сырдария бойында төмпешік
Жазушыға керегі тарихи дәлдік емес, сол кездегі тарихи кұбылысы,
"Таразы" романында кейбір көне мотивтерді бүгінгі күннің ащы шындығымен
сақтап қалған жүректілігін жырлай берейік демекшімін. Оқушының көңіліне аз
Қорыта айтқанда, Дүкенбай Досжанның шығармалары бүгінгі күннің ең бір
Тарих көрпесін көтеріп, есте жоқ ескі мезгілде рухымызды сақтап
Әуезовтің ең қиын, басына іс түскен жылдарын арқау етіп
Дүкенбай шығармалары қандай тақырыпты қозғасын, нендей гәпті тілге тиек
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Бердібай Б. Тарихи
Алматы,"Санат " 1997- 336 б.
2. Д.Досжан. Жібек жолы. Алматы: Жазушы, 1973
З.Т.Сыздықов. Қазақ тарихи романы. Алматы, 1996
Ғ.Бельгер. Отты жылдар өтінде. // Жалын, 1998.N 7,8
Д.Досжан. Мұхтар жолы Алматы., 1988
А.Сейдімбеков Ізденіс іздері //Лениншіл жас-1989, 31
каңтар
Д.Досжан. Абай айнасы. Алматы:Қазақстан, 1994.
М.Мырзахматов Мұхтар Әуезов және абайтану
проблемалары. А., Ғылым, 1992.
9. Досжан Д. " Мың бір жұмбақ адаммын...": (Абай
айнасы "кітабынан үзінді) // Егемен Қазақстан.- 1994.-19 қазан.
Ю.Досжан Д. Абақты. А.1992
11. Г.Серғазиева Тарихпен тілдескен // Алматы ақшамы,
1992.31 тамыз
Д.Досжан. Тарихи тақырыптың тұңғышы (жазушымен
сұхбат) Т.Данияр. //Жас алаш. 1992-22 қыркүйек.
Досжан Д. Алаң. Роман- А:Қазақстан., 1993.
Д.Досжан Таразы: роман-толғау - А.: Жазушы1992
Мерзімді басылымдар тізімі:
1. Досжан Д. "Менің мінезім - мінбе шешеннің мінезі
Оңт. Қазақстан, -2002- 7 қыркүйек-3 б
Досжан Д. Аңызға айналған ақиқат : Деректі романнан үзінді
ақшамы. - 2001- 20 қазан (№ 119) - 5
Д.Д. "Әуезовтің "сұғанақ сұрын" іздеп жүріп, "дала гладиаторларын
жаздым" : ( Жазушының "Дала гладиаторлары" деректі роман туралы
/ әңг. Н.Жұмаханұлы // Қазақ әдебиеті. - 2001-9 наурыз
Досжан Д. Жазылған қолжазба : Хикаят // Жұлдыз. -
886. Көркем әдеб. Проза.
Досжан Д. Жаннан безген жанкештілік: (Жазушының өзі туралы әңгімесі)
/ әңг.газ.тілшісі // Жас алаш - 2000; - 16
Досжан Д. Жазбаса отыра алмайтын адам: (Жазушының өзі туралы
әңгімесі / Әңг. Н.Жұмаханұлы) // Қаз. әдебиеті. -1999. -15
Талапқа табыну ма, атаққа зарығу ма?: [Жазушы Д. Досжановтың
правда" газ. / № 228., 1998 ж./ жарияланған "Абай
Ауезов обажал женщин" деген таңырыптағы сұхбаты тур.] /Әуезов М.,
Майтанов Б., Әкімов Т., Әбдіғұлов Р., Рай Қ., Қанаев
- 22 қаңтар (№ 4) -5 б.
Д.Д. Мен қандаймын? : [ Жазушының өзі жайлы әңгімесі]
әдебиеті. - 1997. - 7 қаңтар (№1). -46.
Қанафияұлы Н. Шындық шырайы : [ 1996 ж. мем.
жазушы Д. Досжановтың "Құм кітабы" атты хикаяттар мен
жинағы туралы ] // Қазақ әдебит. - 1996. -
10. Кішібеков Д. Іңкәр ізденісі [ Жазушы Д.Д. "Құм
Егемен Қазақстан : - 1996 - 12 наурыз.
11. Досжан Д. Жақсы болсаң жарықты кім көрмейді :
"Ар ұялар іс қылмас ақылы зерек" атты ашық хатына
- 1995.-24 мамыр.
12. Төреханұлы Ә. Тағдырлар таразысы: [ Жазушы Д. Досжанның
атты романы туралы] Ана тілі 1994.- 9 желтоқсан (№
Д.Досжан. Ұлы Жібек жолы бойындағы Қаз-ның көне қалалары. //
Ражайып Үдістан : - 1993 №7-76.
Д.Досжан. "Тарихи тақырыптың тұңғышы" [Жазушымен сұхбат] / Т.Х.
Данияр/. // Жас алаш - 1992 - 22 қыркүйек.
Д.Досжан. "Абақтыда" айтылған ақиқаттар : [ Жазушымен "Абақты"
атты кітабының шығуына орай сұхбат ] / Сұхбаттасқан :
Алматы ақшамы. - 1992. - 27 наурыз.
Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ романындағы ұлттық дәстүрлі мәдениет. //
Қазақ тілі мен әдебиеті - 1991 -№ 1 -64-67
Д.Досжан "Қазағымқайранжұртым" [ДулатовМіржақыптың істіболу
тарихы ] // Ленин жолы: - 1999 - 8,
18. Д.Досжан. Менің жалғыз қызығым жазу ғана. [Жазушының өз
творчествосы жайлы интервью] Р.Балғарин.
Сейдімбеков А. Ізденіс іздері : [ Жазушы Д. Досжановтың
жолы" атты кітабы жайында] // Лениншіл жас - 1989.
Д.Досжан. Мұхтар жолы. Роман. Жазушы., 1988. Сын : М.
Расырлар тартқан жол // Қазақ әдеб. 1989. - 26
Д.Досжан. Құмда қалған кемелер - Алматы: Жазушы : 1988
әңгімелер жинағы Арал тағдыры экол. миф. аңыздар ] Сын:
Көркемдік көрікті оймен қоса өрілген. // Орал өңірі -
Д.Досжан "Құмда қалған кемелер" Алматы : Жалын, 1988. Сын:
Ғабдуллин Түрлі тағдырлар тағлымы : // Коммунизм жолы -
Д.Досжан. Сөз киесі [ Жазушының шығарманы қалай жазуы туралы]
Жалын., 1985, № 6 141-147 б.
Д.Досжан. "Жібек жолы" қалай жазылды? Кітапта : Сөзстан, Әдеби-сын
мақалалар, қаламгерлік кескіндемелер, интервью. 6 кітап / Құраст: Б.
Сарбалаев / - А. 1985 102-114 б.
Алдияр.Б. Желтоңсан оқиғасы және көркем шығарма: // Оңт. Қазақстан
1998. - 16 желтоқсан.
Д. Досжан Ажалмен арбасу: "Ала»" романынан үзінді : [
Қ. Рысқұл туралы.] // Жас алаш - 1993 -
Д.Досжан. Абақты [ Ж. Аймауытовтың істі болу тарихынан] //
-1991 -26,
28. Досжанов Д. М. Жұмабаев немесе ажалына асынан адам.
1991 -№537-596.
29. Д.Досжан. Мұхтар Әуезов Ж.Аймауытов. М. Дулатов // Жалын
4-16-646.
Д.Досжан. Абақты / Міржақып Дулатұлының Москвадағы Бутырка
абақтысында іст. / очерк // Лениншіл жас : -
Д.Досжан. Ахмет Байтұрсыновтың істі болу тарихы // Жалын -1991
-14-376.
Д.Досжан Әуезов абақтыға не үшін қамалды [ Жазушы
өмірінің қысылтаяң бір кезі тур. ] // Қаз. әдеб.
Д.Досжан. Алыптың асуында [ Соңғы бес жылдағы шығ. тур.]
әдеб. -1986 - 4 сәуір 4 б.
Батырхан Т. Алыптың батасын алған Д. Досжанов тур.
ақшамы - 2002 - 7 қыркүйек, 3 б.
Доспанбетов Ұ. Ащы да болса ашығын айтайын: [ Жазушы
"Алыптың азабы" атты кіт. тур.] // Қаз. әдеб -
Д.Досжан. Кәсіби шеберлік соңына шам алып түскен қаламгер :
Жазушының: Қ. Жұмағали] Заман - Қазақстан - 1998 -
Шамшатов Парасаттылық: Заман-Қазақстан - 1997. 19 желт. (№51) 23
Аупбаев Ж. Ашылмаған арал : [ Жазушы Д.Д шығ.
1994-21 желтоңсан.
Негимов С. "Таразыға түстің бе, хаққа жауап бердің бе?
1994 - 6 желт.
Әбілов Ел мен жер тағдыры. [ Жазушы: Д.Досжан Таразы]
Қазақстан 1994 - 1 желт.
Төреқұлов Н. Әділ таразы // Алматы ақшамы - 1994
Кішібеков Д. "Таразы" тәлімі // Халық кеңесі - 1994
Сергазиева Г. Тарихпен тілдескен : [ Жазушы
Алматы ақшамы - 1992 - 31 тамыз.
Төреқұлов Н. Сыршыл // Алматы ақшамы 1992. 2 маусым.
Бейісқұлов Т. Сөзді саралап қолданса. [ Д. Досжан. шығармаларының.
тілі тур.] // Қазақ әд. 1987. 17 шілде.
МекебаевАдам. Талаппенталғам.Жалын-1986-№281-846.
Төреқұлов Н. Еңбек пен талант егіз. //
қараша.