МАЗМҰНЫ
Кіріспе……………………………………………………………………….2–3
1. Негізгі бөлім …………………………………………………………….4-10
Отбасы туралы жалпы түсінік.....................4-6
Отбасының дамуы................. 6
Отбасы дағдырыстары......................6-8
Отбасында баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктері......................9-10
Тәжірибелік бөлім....................10-34
Ата – аналар мен бала арасындағы қарым-қатынастарды зерттеуге арналған
Э.Г.Эйдемиллердің ЖТТ (Отбасылық тәрбиелеудің талдамы)
Сауалнама……………………………………………………………..10-18
2.1.2. Ата-ананың балаға деген қарым-қатынасының тест-сауалнамасы
(А.Я.Варға, В.В.Столин)………………………………………………18-22
2.1.3. Ата-аналарға арналған сауалнама «Балаларды тәрбиелеу түрлері»…………………………………………………………….22-28
2.2. Ата-аналармен өткізілетін тренингтер…………………………….28-33
2.3. Ата-аналар және балалармен өткізілетін жаттуғылар……………33-34
3. Қолданған әдебиеттер…………………………………………………… 35
Кіріспе
Кейде өмірде болашақ ата-ана бала тумай жатып, оның қандай
Өздерінің бұрынғы армандарына ой жүгіртіп саралай келе, олар өз
Осы кезде бала өзін қалай сезінеді? Нені уайымдайды? Кез
Сонымен, біз сөз етіп отырған бұл белгілер отбасы қарым-қатынасындағы
Сонымен, біздің алдымызда өзінің баласына қанағаттанбаған ата-ана мен әзірге
Түңілген ата-аналар жағдайында, балалар да түңіледі. «Үміт үздіргіш» дәл
Негізгі бөлім
Отбасы туралы жалпы түсінік.
Отбасы жүйесін біріңғай білім беру деңгейі ретінде қарастыруға
1шеңбер. центр- - «мен» немесе индивид
2- шеңбер: ері-әйелі жүйе бөліктері.
Ата-ана-бала жүйе бөліктері:нуклеарлы отбасы; сиблинг жүйе бөліктері.
3-шеңбер;аға-әпкелері; апа-аталары; екі ата-анасы бар кеңейтілген отбасы; немере аға-
4-шеңбер: денсаулық сақтау жүйесі; әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі; демалулар мен
Отбасының қызметтері.
Отбасы қызметі - құрылымдық ұйымдастыру және дамумен тығыз
Отбасы қызметі негізі екі тұрғыда қарастырылады:
әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелері қызметіндегі өзекті
Отбасында көрініс алатын мінез – құлық феномені және процестері.
Әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелерінің басты қызметтері:
Біздің қоғамда отбасы қызметі соңғы 100 жылдықта қатты өзгерді.
Баланың ата – ана және құрбыларымен қарым – қатынаста
Отбасының дамуы.
Отбасы психотерапиясында қолданылатын жүйелі ықпал ету –отбасының әрбір
Отбасы дамуы процесс барысында бірыңғай жүйе ретінде бірнеше
Отбасы дағдарыстары.
Отбасы психологиясында- өмірде кездесетін дағдарыстың кез –
Алғашқы некеге тұрудың өзі - дағдарыс болып табылады.
Келесі дағдарыс отбасында екінші баланың дүниеге келуімен байланысты
Қарым – қатынастағы дағдарыс бала мектепке дейінгі мекемеге немесе
Келесі ол уақытпен байланысты екінші дағдарыстың қатар келуі:
Отбасы дамуының келесі дағдарыстың кезеңі бұл – ерлі –
Қатар келген екі дағдарысты теңестіру қиынға соғып, отбасында іштей
Ажырасудың екінші шарықтау кезеңі 40-45 жас аралығы. Бұл бірге
Одан әрі өсіп қалған балалардың кәсіп таңдауымен байланысты –
Ажырасудың үшінші шарықтау шегі және өз - өзіне қол
Қалыпты дағдарыстармен қатар отбасы басқа да құбылыстарда мысалы: соғыс,
Балалар ажырасу процесіне үш түрлі типте жауап қайтарады: жеңімпаздар,
Жеңімпаздар ата –анасының ажырасуынан белгілі бір пайдаға қол жеткізеді:
Жеңілгендер. Бұл жағдайға байланысты қайғыруы жеңілген балалар. Отбасында қалған
Аман қалғандар бұл барлық ауыртпалықты белсенді түрде басынан өткен,
1.5. Отбасында мектепке дейінгі балалардың психологиялық даму ерекшеліктері.
Отбасында баланың даму ерекшелігін зерттеуде соңғы кезде авторлар, жас
Бірінші кезең (туылғаннан бір жасқа дейін ) негізгі сенім
Екінші кезең, бір жастан-үш жасқа дейінгі жас кезеңіне сәйкес
Бала дамуының қарқындылығы оны дербес етеді. Ата-аның бақылау жасау,
Үшінші кезең «бастамашылдық немесе кінәлілік сезімі» 4-5 жаста балада
Тәжірибелік бөлім
Ата – аналар мен бала арасындағы қарым-қатынастарды зерттеуге арналған
Э.Г.Эйдемиллердің ЖТТ (Отбасылық тәрбиелеудің талдамы)
сауалнамасы
ЖТТ сауалнамасы отбасылық тәрбиелеудің түрлерін диагностикалау және оны бұзуының
І. Деңгей протекциясы – бала тәрбиесіне ата-ананың қанша күш
1) гиперпротеция (тым артық) – Г+ шәкілі;
2) гипопротекция (жетіспейтін) – Г- шәкілі.
ІІ. Қажеттілктерді қанағаттандыру дәрежесі – баланың қажеттіліктерін қанағаттандыруда ата-ананың
1) теңдесу ыңғайы (баланың барлық қажеттіліктерін жоғары деңгейде және
2) баланың қажеттіліктерін елемеулік (баланың қажеттіліктерін қанағаттандыруда ата-ананың ұмтылуы
ІІІ. Отбасында балаға талап деңгейі. Олар міндеттері, жаза, тыйым
Міндет-талаптарының артықшылығы психожарақат қауіпін көрсетеді – Т+ шәкілі;
Міндет-талаптарының кемшілігі баланы белгілі бір жұмысқа тартуды қиындатады –
Тыйым салу-талаптарының артықшылығы эмансипация реакциясын қалыптастырады немесе үрейлі күмәншіл
Тыйым салу-талаптарының кемшілігі мінез-құлықтың тұрақсыздық, гипертимдік түрлерін дамуын ынталандырады
Мақұлдаудың артықшылығы – іс-әрекеттін кішкене де болса бұзылуына әрекеттену
Мақұлдаудың кемшілігі – мадақтауға үміттену, кез келген жазалаудың нәтижелілігінде
Нәтижелер кесте түрінде дайындалады:
Отбасы тәрбиелеу түрлерінің диагностикасы
Бұзу сипаты Жақтау деңгейі Қажеттілікті қанағаттандыру толықтығы Қойылған талаптар
Отбасы тәрбиелеу бұзуды түрлері П(Г+Г-) У Е З С
Потворствті гиперпротекция + + - - -
Басым
гиперпротекция + ± ± + ±
Сезімдік терістеу - - + + +
Қаталдық - - ± ± +
Гиперпротекция - - - - ±
Моральдік жауапкершіліктің артықшылығы - - + ± ±
Жауаптар бланкісі
V 21 22 41 42 61 62 81 82
X
4 23 24 43 44 63 64 83 84
5 25 45 65 85 Т+ 4
6 26 46 66 86 Т-
7 27 47 67 87 З+ 4
8 28 48 68 88 З-
9 29 49 69 89 С+ 4
10 30 50 70 90 С-
11 31 51 71 91 Н
12 32 52 72 92 РРЧ 6
13 33 53 73 93 ПДК 4
14 34 54 74 94 ВН
15 35 55 75 95 ФУ
16 17 36 37 56 57 76 77 96
18 38 58 78 97 98 ВК
19 39 59 79 99 ПМК 4
20 40 60 80 100 ПЖК 4
101 107 113 119 125 г+
102 108 113 120 126 г-
103 109 115 121 127 у+
104 110 116 122 128 РРЧ
105 111 117 123 129 ФУ
106 112 118 124 130 НРЧ
Бала неше жаста
Валидизация әдісінің барлық шәкілдерінің мәліметтері: г=0,56; ро=0,60: п=180; р=Ж=0,01:
Ескерту: + тәрбиелеу түрінің артықшылығын анықтайды; - кемшілігін
Тәрбиелеу түрінің бірнеше түрі тұрақты үйлесуде болса, бұл тәрбиелеудің
Отбасылық тәрбиелеу бұзушылықты таптастыру келесі түрде болады:
Потворсттік протекция (Г+, У+, Т-, 3-, С- шәкілдерінің үйлесуі).
Басым гиперпротекция (Т+, У±, Т±, 3±, С±). Жеткіншек әлі
Сезімдік терістеу. (Г±, У-, Т±, 3±, С±). Бұл «Золушка»
Моральдік жауапкершіліктің артықшылығы (Г-, У-, Т+). Бұл тәрбиелеу түрі
Гиперпротекция (гипоқолдау) (Г-, У-, Т-, 3-, С±).. Жеткіншек өзіне
Дұрыс тәрбиелемеу себептері алуан түрлі. Кейде бұл отбасы өміріндегі
ата-ана сезім өрісінің үлкеюі (РРЧ шәкілі)
жеткіншекте жас бала қылықтарын қалау (ПДК шәкілі)
ата-ананың тәрбиелеу сеніміздігі (ВН шәкілі)
баланы жоғалту қорқынышы (ФУ шәкілі)
ата-аналық сезімінің дамымауы (НРЧ шәкілі)
бала жынысына қатысты ата-ананың құрылуының жылжуы (ПЖК шәкілі -
өзінің қажетсіз сапаларын жеткіншекке проекциялау (ПНК шәкілі)
ерлі зайыптылар арасындағы жанжалды тәрбиелеу өрісіне шығару (ВК шәкілі)
Қандай бұзылыстар ата-аналардың осындай қарым қатынастарын шақырады? Артқан протекцияны
Сауалнамамен қолдану ережелері.
Ана немесе әке сауалнаманы толтырмай тұрып, олармен сенімді психологиялық
Әр сұранушы жауапты тіркеу бланкісін және сауалнама текстін алады.
Нәтижелерді өндеу. Жауапты тіркеу бланкісінде бір шәкілде тиесілі сандар,
Сызықтан кейнгі әріптер – берілген әдістемелік ұсыныстарда қолданылатын шәкілдердің
Бірнеше шәкілдерде ауытқу байқалса, «Отбасы тәрбиелеу түрлерінің диагностикасын» қолданған
Ата-аналарға арналған ЖТТ сауалнамасы
Жеткіншек нұсқасы
Қымбатты ата-ана! Сізге берілген сауалнамада бала тәрбиелеудегі бекітулер жазылған.
Сауалнамадағы бекітулерді кезекпен оқыңыз. Егер сіз бекітумен келіссеңіз, «Жауаптар
Істегенімнің бәрін, балам үшін істеймін.
Баламмен бір қызық нәрсемен айналысу үшін, бір жерге бірге
Басқа ата-аналар рұқсат бермейтін нәрсеге мен балама рұқсат етемін.
Балам маған сұрақтарымен келгенін ұнатпаймын. Өзі аңғарса жақсы.
Біздің бала басқа балалардан қарағанда үйдегі міндеттері көп.
Менің балама үйде тірлік істету өте қиын.
Ата-анасының көзқарасының дұрыстығын баланың ойламағаны дұрыс.
Балам үйге өзі қалаған уақытта келеді.
Егер балаңның адам болып өскенін қаласаң, оның бірде бір
Мүмкіндігінше баламды жазаламауға тырысамын.
Көңіл күйім көтеріңкі болған кезде баламның басқа уақытта жазаланатын
Баламды жарымнан да жақсы көремін.
Жас балаларды жеткіншектерден қатты жақсы көремін.
Егер балам ұзақ уақыт қыңырланса немесе ашуланса, оған қарай
Көп уақыт күткенімен, бізде бала болмады.
Баламен қарым-қатынас - өте бір қиын нәрсе.
Баламның кейбір қылықтары мен мінезі мені өзімнен шығарады.
Егер маған жарым кедергі болмағанда, баламның тәрбиесі әлде қайда
Әйелге қарағанда еркектің көбісі жеңілтек болады.
Еркектерге қарағанда әйелдің көбісі жеңілтек болады.
Менің балам мен үшін - өмірімнің ең маңыздысы.
Кейбір кездері баламның қайда жүргенін білмеймін.
Балама қымбат болғанның өзінде де қалаған киімін алып беруге
Балам түсінксіз. Оған бір рет түсіндіргеннен, өзің екі рет
Кейде балама өзінің кіші інісіне (сіңілісіне, қарындасына) қарап отыруға
Балама бір нәрсені істеуі туралы қайта-қайта есіне түсіремін, ақырында
Ата-аналар өзінің кемшіліктері мен әлсіздігін балаларына білдіртпеуі тиіс.
Менің балам кіммен дос болуы туралы шешімді өзі қабылдайды.
Балалар ата-анасын жақсы көріп қана қоймай, қорқуы тиіс.
Мен баламды өте сирек ұрысамын.
Біздің балаға деген қаталдығыңызда шамалы тербелістер болады. Кейде біз
Балам мен күйеуімнен қарағанда, біз баламыз екеуміз бір бірімізді
Баламның ерте ертежетуі мені қатты ренжітеді.
Егер бала ауырып тұрғанда қырсықса, оның айтқанын істеген дұрыс.
Менің балам әлсіз және аурушаң болып өсті.
Егер менің балаларым болмағанда, мен өмірде үлкен биіктіктерге жететін
Мен қаншалықты күрессем де, менің баламның жойылмайтын әлсідіктері бар.
Мен баламды жазалаған кезімде, менің жарым мені кінәлап баламды
Әйелдерге қарағанда, еркектер жұбайылық опасыздыққа бейім.
Еркектерге қарағанда, әйелдер жұбайылық опасыздыққа бейім.
Баламды қамқорлау уақытымның көп бөлігін алады.
Маған көп рет ата-аналар жиналысын өткізіп жіберуге тура келді.
Балама қаншалықты қымбат болса да қалағанының бәрін алып беруге
Баламның қасында көп уақыт болсаң, қатты шаршайсың.
Мен балама көп рет маңызды және қиын жұмыстарды тапсырдым.
Менің балама маңызды жұмыста сенуге болмайды.
Маңыздысы – ата-ана баласын тыңдайға үйретуі қажет.
Менің балам темекі шегу шекпеуін өзі шешеді.
Ата-ана балаға қаншалықты қатал болса, соншалықты балаға жақсы.
Мен жұмсақ адаммын.
Егер менің балама менен бір нәрсе керек болса, ол
Менің балам ержетіп мен оған керек емес болатынымды есіме
Бала есейген сайын, олармен жұмыс істеу қиын.
Көп жағдайда бала неге қыңырланады, өйткені ата-аналар балаға дұрыс
Мен баламның денсаулығы туралы көп уайымдаймын.
Егер менің балаларым болмағанда, менің денсаулығым жақсы болар еді.
Мен қаншалықты шара қолдансам да, баламның өте маңызды кемшіліктері
Менің балам менің жарымды ұнатпайды.
Әйелге қарағанда, еркектер басқа адамның сезімдерін түсіне бермейді.
Еркекке қарағанда, әйелдер басқа адамның сезімдерін түсіне бермейді.
Менің балам үшін менің өмірде көп нәрседен бас тартуыма
Күнделікті тексермегенімнен баламның ескерту немесе екілік алғанын байқаман күндерім
Балама өзіме қарағанда көп қаражат жұмсаймын.
Балам менен бір нәрсе сұрағанын жақтырмаймын. Мен балама не
Менің баламның балалық шағы басқа оның құрдастарына қарағанда қиын.
Үйде балам керек нәрсені емес, өзінің қалағанын істейді.
Балалар өзінің ата-анасын басқа адамдарға қарағанда қатты сыйлауы тиіс.
Менің балам өзінің ақшасын неге жұмсайтынын өзі шешеді.
Мен балама басқа ата-аналарға қарағанда қаталмын.
Жазалаудың пайдасы жоқ.
Отбасы мүшелері балаға деген қаталдығы әр түрлі. Біреулері еркелетеді,
Менің балам менен басқа ешкімді жақсы көрмесе екен деймін.
Мен баламды қазіргіге қарағанда, кішкентай кезінде қатты жақсы көретінмін.
Кейбір кездері баламмен не істерімді білмеймін.
Баламның денсаулығының нашарлығынан, оған көп нәрсеге рұқсат ететінмін.
Бала тәрбиелеу – ауыр және рахымы жоқ жұмыс. Оларға
Менің балама жақсы сөз жәрдем бермейді. Оған әсер ететін
Менің жарым баламды өзіме қарсы қойғысы келеді.
Әйелдерге қарағанда, еркектер салдарын ойламай ақылсыз жұмыс жасайды.
Еркектерге қарағанда, әйелдер салдарын ойламай ақылсыз жұмыс жасайды.
Мен үнемі баламды ойлап жүремін, оның жұмысын, денсаулығын және
Баламның күнделігіне бірнеше аптаға бірден қол қоюға тура келеді.
Менің балам менен өзіне керектігін оңай алады.
Мен тыныш және сабырлы балаларды ұнатамын.
Менің балам маған көп жәрдем етеді (жұмыста немесе үйде).
Менің баламның үйдегі міндеттері аз.
Балалар ата-анасының айтқаны дұрыс емес екендігін білгеннің өзінде, олардың
Менің балам үйден шығарда қайда кетіп бара жатқанын сирек
Ең жақсы жаза – белдік болатындай жағдайлар болады.
Баламның іс-әрекетіндегі кейбір жаман қылықтары өздігінен жасы келе жойылды.
Баламыз бір нәрсені бүлдірсе, біз онымен айналысамыз, егер бәре
Егер менің балам менің балам болмаса, ал мен жас
Маған үлкен балаларға қарағанда кішкентай балалармен әңгімелескен ұнайды.
Менің баламның кемшіліктеріне мен кінәлімін, өйткені дұрыс тәрбие бере
Тек біздің үлкен күшіміздің арқасында, баламыз аман қалды.
Баласы жоқ отбасыларға жиі қызығамын.
Егер менің балама еркіндік берсең, сол сәтте ол өзіне
Егер мен балама бәр нәрсе айтып тұрсам, жарым әдейілеп
Әйелдерге қарағанда, еркектер жиі өзін ғана ойлайды.
Еркектерге қарағанда, әйелдер жиі өзін ғана ойлайды.
Мен балама өзіме қарағанда көп уақыт пен күшімді жіберемін.
Мен баламның тірлігі туралы өте аз білемін.
Менің баламның қалауы мен үшін заң.
Менің балам кішкентай кезінде менің қасымда ұйықтағанды жақсы көретін.
Менің баламның асқазаны нашар.
Балаға ата-ана ол өскенше ғана керек. Одан кейін ол
Балам үшін мен неге де болса дайынмын.
Менің балама менің қолымнан келетіннен артық уақыт бөлінуі керек.
Менің балам өте сүйкімді бола алады, сол кезде мен
Мен балам кешірек үйленсе екен деймін, 30 жасынан кейін.
Менің баламның қолдары мен аяқтары өте жиі мұздай болады.
Балалардың көбісі – кішкентай өзімшілдер. Олар ата-анасының денсаулығы мен
егер балама барлық уақыт пен күшімді бермесем, бұл жақсылыққа
Бәрі жақсы болған кездерде, мен баламның жұмыстарына көңіл аудармаймын.
Мен балама «жоқ» деп айтуым өте қиын.
Менің балама керектігімнің төмендеуі мені қатты күйзелтеді.
Баламның денсаулығы басқа жеткіншектерге қарағанда нашарлау.
Балалардың көбісі ата-анасына деген рахымы жоқ.
Балам менің көмегімсіз еш нәрсе істей алмайды.
Балам бос уақытының көбін далада өткізеді.
Баламның көңіл көтеруіне уақыты өте көп.
Маған менің баламнан басқа ешкімнің де керегі жоқ.
Менің баламның ұйқысы үзілмелі және мазасыз.
Өзімнің ерте үйленгенімді (тұрмысқа шыққанымды) жиі ойлаймын.
Баламның осы уақытқа дейінгі жетістіктерге (сабақта, жұмыста немесе басқа)
Баламның тірлігімен негізінде жарым айналысады.
Сабағын оқып бітіргеннен (немесе жұмыстан келгеннен) кейін , менің
Баламды бір қыз балдамен елестетсем, менің көңіл күйім бұзылады.
Менің балам өте жиі ауырады.
Отбасы маған көмек бермейді, тек өмірімді қиындатады.
2.1.2. Ата-ананың балаға деген қарым-қатынасының тест-сауалнамасы
(А.Я.Варға, В.В.Столин)
Ата-ананың қарым-қатынасының тест-сауалнамасы – бұл психодиагностикалық құрал, ол балаларды
Ата-аналық қарым-қатынас дегеніміз, балаға қатысты түрлі сезімдердің, іс-әрекет стереотиптерінің,
Сауалнама құрылымы:
Сауалнама 5 шәкілден тұрады.
І. «Қабылдау – қабылдамау». Шәкіл балаға интегралды сезімдік қарым-қатынасты
ІІ. «Кооперация» - ата-ананың қарым-қатынасының әлеуметтік-қалаулы бейнесі. Бұл шәкілдің
ІІІ. «Симбиоз» - шәкіл баламен қатынастың жеке аралық қашықтықты
Бұл тенденцияға мынадай мазмұндама беріледі: ата-ана өзін баламен бір
Бала өсе келе жағдайларға байланысты тәуелсіздікке үйрене бастаған кезде
IV. «Авторитарлық гиперсоциализация» - баланың іс-әрекеттерін бақылаудың түрін және
V. «Кішкентай жолы болғысыз адам» - ата-ананың баласын қабылдау
АҚҚ сауалнама тексті
Мен балама әрдайым жаным ашиды.
Баламның не ойлайтынын білуім менің парызым.
Мен баламды сыйлаймын.
Маған менің баламның іс-әрекеттері мөлшерден тыс болып көрінеді.
Баланы өмірлік қиындықтардан алысырақ ұстау қажет.
Мен балама бейімділік сезімін сезінемін.
Жақсы ата-ана баласын өмірлік қиыншылықтардан қорғайды.
Менің балам көп уақытта маған ұнамайды.
Мен балама көмек беруге тырысамын
Қорлық қарым-қатынас балаға үлкен пайда әкелетін жағдайлар да болады.
Мен балама өкініш сезімін сеземін.
Менің балам өмірде еш нәрсеге қолы жетпейді.
Балалар менің баламды мазақ ететін сияқты.
Менің балам жеккөрініш сезімін тудыратын қылықтарды жиі жасайды.
Өзінің жасына менің балам әлі жетілмеген.
Менің балам әдейі жаман қылықтар жасайды, мені ренжіту үшін.
Менің балам жаман нәрсенің бәрін өзіне тартып алады.
Менің баламды қанша ынталансаң да жақсы үлгіге үйрете алмайсың.
Баланы қатты ұстау қажет, сонда одан жақсы тәртіпті адам
Баламның достары үйге келгенін ұнатамын.
Баламның өсуінде мен қатысамын.
Менің балама барлық жаман нәрсе «жабысады».
Менің балам өмірде табысқа жетпейді.
Таныстар жиылысында балалр жайында әңгіме қозғалғанда, мен кішкене ұяламын,
Мен өз баламды аяймын.
Баламды оның құрдастарымен салыстарғанда, олар іс-әрекеттерімен де ой-өрісімен де
Мен өз баламмен бос уақытымды қуана өткіземін.
Мен баламның өсіп ержетіп келе жатқанына өкінемін, оның кішкентай
Балама қастық қатынаста екенімді жиі сеземін.
Менің балам өмірде мен жете алмаған жетістікрге жетсе екен
Ата-ана баладан тек талап ете бермей, оған бейімделуі қажет.
Баламның барлық өтініштерін орындауға тырысамын.
Отбасылық шешімдер қабылдағанда баланың да пікірін ескеру қажет.
Баламның өмірі мені өте қызықтырады.
Баламмен жанжал болған кездерде, оның өзінше рас екенін жиі
Ата-анасының қателесетінін балалар ерте жастан біледі.
Мен баламмен үнемі санасамын.
Мен балама достық сезімін сеземін.
Баламның қыңырлығының басты себебі - өзімшілдік, қырсықтық және жалқаулық.
Демалыс күндеріңді баламен өткізсең жақсы дем ала алмайсың.
Ең бастысы баланың тыныш және қамсыз балалық шағы болуы.
Кейбір кездері баламның жақсы нәрсеге дағдысы жоқ деп есептеймін.
Баламның әуестерін мақұлдаймын.
Менің балам кімді болсада өзінен шығара алады.
Баламның реніштерін түсінемін.
Менің балам мені жиі ашуландырады.
Баланы тәрбиелеу – жүйкені тоздырады.
Балалық шақтағы қатал тәртіп балада күшті мінез-құлық дамытады.
Мен балама сенбеймін.
Қатал тәрбиелік үшін кейін бала рахметін айтады.
Кейбір кездері баламды жек көретін сияқтымын.
Баламда қадыр-қасиеттен кемшіліктер көп.
Баламның қызығушылықтарын мақұлдаймын.
Балам өздігінен еш нәрсе әстей алмайды, істегеннің өзінде дұрыс
Менің балам өмірге бейімсіз болып өсіп келеді.
Менің балам қандай да болса өзіме ұнайды.
Баламның денсаулығын қатта қадағалаймын.
Баламды мақтан тұтамын.
Бала ата-анасынан құпия сақтамауы тиіс.
Баламның қабілетінен жоғары пікірде емеспін және оны баламнан жасырмаймын.
Бала ата-анасына ұнаған балалармен достасып жүргені дұрыс.
Сауалнама кілті
І. «Қабылдау-қабылдамау»: 3, 4, 8, 10, 12, 14, 15,
ІІ. Мінез-құлқының әлеуметтік қалауының бейнесі: 6, 9, 21, 25,
ІІІ. «Симбиоз»: 1, 5, 7, 28, 32, 41, 58.
IV. «Авторитарлық гиперсоциализация»: 2, 19, 30, 48, 50, 57,
V. «Кішкентай жолы болғысыз адам»: 9, 11, 13, 17,
Тесттік балдардың саналу реті:
Тесттік балдарды барлық шәкілдерде «дұрыс» жауабы есептеледі.
Сейкес шәкілдердегі жоғарғы тесттік бал:
I – қабылдамау;
II – әлеуметтік қалау;
III – симбиоз;
IV – гиперсоциализация;
V – инфантилизация (инвалидизация).
Тестік мөлшерлер сәйкес шәкілдердің тесттік балдардың пайыздық рангтары кесте
Сауалнама шәкілдерінің шикі балдары пайыздық рангтарға ауыстыру кестесі.
1 шәкіл «қабылдау-қабылдамау»
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 0 0 0 0 0 0 0,63
«Шикі бал» 12 13 14 15 16 17 18
Пайыздық ранг 77,21 84,17 88,60 90,50 92,40 93,67 94,30
«Шикі бал» 20 21 22 23 24 25 26
Пайыздық ранг 97,46 98,10 98,73 99,36 100 100 100
«Шикі бал» 28 29 30 31 32
Пайыздық ранг 100 100 100 100 100
ІІ шәкіл «Кооперация»
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 1,57 3,46 5,67 7,88 9,77 12,29 19,22
ІІІ шәкіл «Симбиоз»
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 4,72 19,5 39,06 57,96 74,97 86,63 92,93
IV шәкіл «Авторитарлық гиперсоциализация»
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 4,41 13,86 32,13 53,87 69,30 83,79 95,74
V шәкіл «Кішкентай жолы болғысыз адам»:
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 14,55 45,57 70,25 84,81 93,04 96,83 99,37
2.1.3.Ата-аналарға арналған сауалнама «Балаларды тәрбиелеу түрлері».
Тәбиелеу – жаңа сұраққа қоғамдық- тарихи тәжірибені берудегі іс-әрекет;
Бекіту (нұсқау беру) Тәрбиені ұйымдастыру қоғамдық тәжірибеде адамның
Ата-аналардың бала тәрбиелеу типін анықтауға арналған сұрақтама.
Нұсқау: Құрметті ата-ана! Берілген сауалнамадан сіз баланы тәрбиелеу
Сұрақтама.
Біздің үйде ең бастысы – бала
Менің баламның менімен ақылдаспай бір нәрсені жасағанын көз алдыма
Сіздер түсініңіздер, мен күні бойына өз тірліктерімді бітіре алмаймын
Менің балам балабақшада емес үйде, отбасында тәрбиеленіп жатқанына маған
Балам менің көңілімнен шығуға ұмтылса да, мен оның тек
Егер менің балам кінәлі болып қалса, онда оның 3
Мен әрдайым балама барлық нәрсені ақылмен жасауын айтып отырамын
Мен баламның денсаулығы жақсы болуы үшін, оның барлық еркеліктерін
Балама сағаттар бойы уақытымды бөлгенше, оған бір нәрсе сатып
Өзімнің ойындағы жауабына қол жеткізу үшін менің балам дәл
Бұрында мен балама барлық нәрсеге рұқсат ететінмін, ал қазір
Менің балам туылғанна бастап, өзініе ешкімнің тең келмейтінін біледі
Менің балам ешқашан менсіз шешім қабылдамайды
Мен балама барлығын беремін: тамақ, киім, нан- онда оған
Менің баламның маған қаншалықты кедергі келтіретінің білсеңіздер ғой!
Көршімнің баласына қарағанда, менің балам 100 есе нашар
Баланың ойы ешнәрсе емес, ал ата-ананың ойы – заң
Мен-«ең бірінші баланың міндеттері, содан соң ғана құқықтары болуы
Мен баламды барлығынан қорғаштаймын. Ол мен үшін
Менің балам күнделікті сыйлық алуға үйренген Оның әрдайым
Біздің үйдегі ересек адамдар баланы тәрбиелеуде әр қайсысы өзінің
Менің балам (қызым) енді өзінің кіші қарындасы (інісі) болғандықтан,
Мен тек өзімнің балам үшін өмір сүремін
Баламның тек қана сілтеулерімен өмір сүретініме мені неліктен кінәләйтінін
Маған баланы көбінесе телефон арқылы тәрбиелеуге тура келеді
Мен балама көңіл бөлуге
Мен балама жақсы болу үшін ғана, басқа балаларға
Тәрбиелеудің ең жақсы тәсілі- белдік
Балам біздің үміттерімізді ақтаулары қажет екендігін біледі
Мен баламның денсаулығының нашар екендігін әрдайым есімде, ұстап оның
Менім балам еш нәрсеге мұқтаж емес, тіпті «құс сүті»
Бала тәрбиесі сұрақтарына келгенде күйеуіміз екеуіміздің көз қарастарымыз әр
Егер отбасында жалғыз өзі болған да, енді үлкен ұлына
Менің өмірімнің мәні ол балам
Менім балам өзінің денсаулығына зиан келтіретін ешқандай іс-әрекет жасамайды
Менің баламның достарыммен танысуға еш уақытым жоқ
Менің балам үйге қонбаса ол оның ісі
Менің қызым (ұлым) ұлыма (қызыма) қарағанда 100есе қабілетті
Тек қана қорқыныш, жазалау қорқынышы менің баламды ауыздықтайды
Менің балам басқалармен бірге үйдің тәртібіне жауап береді
Балам ден-саулығын айтып шағымданса, менім дегбірім қашады
Жұмысымда қаншалықты бос еместігімді және басқа балалар сияқты ешнәрсеге
Менің балам бәрімізге жағу үшін әкесі мен шешесінің, атасы
Отбасында жаңадан баланың тууына байланысты үлкен ұлды тәрбиелеу стилін
Менің балам мақтауға тұралық ахуалда отбасыда өмір сүруге үйренген
Менің баламның бүкіл өмірінің майда –шүйделеріне дейін ойластырып қойдым
Бала үшін бір нәрсе даярлау менің ісім, ал оны
Мен балама ойыншық үшін бір тиында бермеймін
Маған әрдайым баламның жөнін жөндеп отыруыма тура келеді. Ол
Тәртіп бұл –жазалау және қорқыныш
Өмірде бір нәрсеге қол жеткізу үшін музыка мен тілді
Балам ауырып қалғанда, мен оның барлық тілегін орындауға дайынмын
Егер менде таңдау болса: мен іс сапарға бару
Біздің үйімізде әрдайым баланы қалай дұрыс тәрбиелеуге болады деген
Мен ендігі жерде баланы еркелетпеймін, одан да барына
Менің балам нені қажет етсе, ол мен үшін заң
Мүмкіндік болғанынша мен баламды қорғаштаймын
Бала кезімде маған ата-анам онша көңіл бөлмеген. Не үшін
Мен баланы әр күні не киіндірем, не ішкізем деп
Менің ойымша тәрбиелеудің ең жақсы тәсілі- баланы басқа адамдарға
Тек белдіктің көмегімен есін жиғызамын
Мен жұмыста болған уақытымда үлкен (қызым) кішілерінің қамын ойлайды
Маған әрдайым балам ауырып тұрған сияқты болады
64.Егер мен баламмен үйде отыратын болсам, онда оның басқалардың
65.Демалыс күндері мен баламды қайта тәрбиелеумен айналысамын, өйткені мен
66.Менің балам біздің отбасының ендігі жерде еліктейтіні басқа
67.Біздің үйде барлығы тек баланың тынысымен тыныстайды.
68.Егер мен балама бір нәрсені, оған тек жақсылық
69.Мен әрине баламның дамуын қалаймын, бірақ оған кеткен уақытыма
70.Ендігі жетпегені менің баламның жағдайын жасау еді.
71.Мен өз балаларымның ішінде сүйіктімнің бар екенін жасырмаймын.
72.Мен баламды еркелетіп емес, қамшымен тәрбиелеймін.
73.Мен балама үлкендердің жауапкершілікті жұмыстарын тапсыруға үйреніп қалғанмын.
74.Мен баламның қалпақ астында өсуіне келісемін, тек ол ауырмаса
75.Менің балама не жетпейтінін түсінбеймін, біз оған бейнекамераны да
76.Баламыздың кесірінен біздің үйде әрдайым ұрыс-керіс, өйткені күйеуім екеуміздің
77.Менің қызым (ұлым) әкесімен ажырасқаннан кейін оның әздектіктерін орындау
78.Менің балам өзінің ең жақсы екенін біледі.
79.Балам барлық кезде менің таңдауыма сенеді.
80.Менің баламды тәрбиешілер тәрбиелесін.
81.Балам ауырып қалғанда мен дәрігер шақырмаймын, өзі жазылады.
82.Менің қызым (балам) ертегідегі ханзаданы (ханшайымды) күтетін сияқты, алайда
83.Мен баламның өзіме түгелдей бағынатынына үйреніп қалғанмын.
84.Менің балам үздік болу керектігін біледі, әйтпесе мен
85.Балам өзін жайсыз сезінген кезде, мен ол жаңа туғандай
86.Мен өз орнымды жаңа бір ойыншық қалдырып кетер болсам
87.Мен бүгін балама рұқсат еткеніме, ертең әкесі тыйым салады.
88.Мен өз баламның пайдасы үшін тәрбиелеу стилімді өзгерттім.
89.Егер менің балам айды әперуімді талап етсе, оны да
90.Менің балам екі нәрсені уайымдайды,өйткені барлық нәрсенің қамын ойлайтынымды
91.Менің балам толығымен ерікті : мектепке , балабақшаға барғысы
92.Жасырмаймын мені баламның өз уақытын қайда , кіммен өткізетіні
93.Менің қызым (ұлым) түсіндегідей өзінде әрдайым тісін қышырлатады. Одан
94. Мен өз балаларымды өте қатал «кірпішешен» үстінде ұстаймын.
95. мен әрдайым балама өзіміздің тұрмыс-тіршілігімізді басқаруына сенім білдіремін.
96.Баламның басқалардан ауру жұқтырып алмауы үшін, оған қонаққа, театр,
97. Балам мені мақтап тұрады . Мен бәріне
98.Менің балам ненің болатынын, не істеуге болмайтынын ешқашан білмейді.
99. Менің күеуім (әйелім) өзіне жаңа отбасын тапса, онда
100.Менің балам өзінің идеал екенін жақсы біледі.
101.Менің балам вундеркинд болып туылмаса да, сондай болуы үшін
102.Өз баламмен серуендеуге шыққаннан гөрі, маған дүкенге барған маңыздырақ.
103.Менің балам маған артық жүк.
104.Кіші ұлым (қызым) мені әрдайым тітіркендіреді. Біздің тағы бір
105.Егер маған баламды айтып біреу шағымданса, мен баламмен оның
106.Менің ұлым (қызым) атасына қарау керектігін өте жақсы біледі.
107.Мен баламды асыра жүктеуден және стрестен қорғауға ұмтыламын.
108.Мен балама аз уақыт көңіл бөлсем де, оның орнын
109.Бүгін баламды қалай тәрбиелейтінімді тек менің көңіл күйім біледі.
110.Әжеміздің ауылға кеткені жақсы болды, енді баламды өз қолыма
Жауаптарға арналған іс-қағаз.
1 12 23 34 45 56 67 78 89
2 13 24 35 46 57 68 79 90
3 14 25 36 47 58 69 80 91
4 15 26 37 48 59 70 81 92
5 16 27 38 49 60 71 82 93
6 17 28 39 50 61 72 83 94
7 18 29 40 51 62 73 84 95
8 19 30 41 52 63 74 85 96
9 20 31 42 53 64 75 86 97
10 21 32 43 54 65 76 87 98
11 22 33 44 55 66 77 88 99
Нәтижелерді өңдеу. әрбір көлденең жолдағы жауал қанша, сан дөңгелекке
Баланы тәрбиелеу типінің кодтарына арнайы шифр
Отбасы үлгісі.
Асыра қамқорлық
Аз қамқорлық
Бақылау
Ғажайып қыз
«кірпішешен» қолғабы
Жоғары моральдық жауапкершілік
Ауру бастауы.
ханшайым
Тәрбиедегі кертартпалық
Тәрбиедегі үггілердің ауысуы.
Қарама-қайшы тәрбие
Тәрбиелеу үлгісінің ауысуы.
Тәрбиелеудің синергетикалық типі бұл әдетте бір-бірімен үйлеседі және
Бала тәрбиесінің сұрақтарына қатысты әйел мен күйеуінің көз қарастарындағы
2.2. Ата-аналармен өткізілетін тренингтер
Отбасы –жылулықтың белгісі
Тренинг тақырыбы: «Отбасы –жылулықтың белгісі»
Мақсаты : Ата-аналармен жұмыс жасау арқылы бала тәрбиесінде ата-ананың
Жұмыс барысы:
Ата-аналар топтасып отырғызылады.
І.Ұйымдастыру кезеңі.
1.Танысу тренингі.
Мақсаты: Ата-аналарды бір-бірімен таныстыру.
- Есіміңіз кім-Балаңыздың есімі- балаңыздың жағымды қылығы
«Отбасылық оқиға» жаттығуы.
«Отбасы» мүшелері топпен құрылған шеңбердің ортасымен жайғасады.Олар отбасындағы рөлдерін
мысалы, 1 отбасыға -«Сіздерді, ата-аналар, мектепке балаңыздың тәртіп бұзушылығына
2 отбасыға – «Балаңыз сабақтан кейін кешігіп жатыр. Сыныптастарына
Осы жерде шешім қабылдауға көп ықпал еткен кім ,«ата-аналар»
Талқылау:
«Есімдер тарихы…»
Екінші жаттығуымыз «Есімдер тарихы…» деп аталады. Оған ата-аналар ғана
Бала дүниеге келгенде шілдехана жасап, оған азан шақырып ат
Әр ата-ана баласына берілген есімінің тарихы жайлы жазбаша түрде
«Тілек айта білемін»
Ата-аналарға баласына, мұғалімдерге игі тілектерін жолдайды.(ақ параққа жазып тақтаға
- Өмірдегі бар жақсылықты тілеймін!
-Аспанымыз ашық болсын!
-Бәріміз еліміздің мақтанышы болайық!..
Қорытындылау. Баланың ыстық-суығына күймейтін, жақсылығына сүйінбейтін ата-ана жоқ шығар.
Ендеше, ата-аналар қолымыздағы алтынымызды жақсылап тәрбиелейік және біздер олардың
Семинар-тренинг «Мен сені түсінуге тырысамын…»
Мақсаты: Бала тәрбиесінде ата-ананың алатын орнының ерекше екенін түсіндіру;
Қажетті құрал жабдықтар: семинар бағдарламасы, шарлар, бала тәрбиесіне арналған
Сабақтың түрі: семинар-тренинг
Сәлеметсіздер ме, құрметті қонақтар!Бүгінгі сіздердің назарларыңызға ұсынылғалы отырған «Мен
Сіздермен бас қосып пікір алысумыздағы мақсатымыз – ата-ана мен
- Есіміңіз кім-Балаңыздың есімі- Балаңыздың жағымды қылығы (ата-анасы)
Жүргізу барысы:
1.Баяндама «Жанұядағы тәрбиенің ерекшеліктері».
2.Баяндама төңірегінде пікір алысулар және ата-аналарға сұрақтар қойылып, мәселелер
3. «Жанұя бақыты» жаттығуы
5. «Диаграмма құрастыру» жаттығуы
6. Жаднама тарату.
7.Қорытындылау. «Тілек шамы» жаттығуы
Психотренинг
«Жанұя бақыты»
Мақсаты: ата-ананың бала тәрбиесіндегі қарым-қатынасы туралы түсініктер беру арқылы
Сабақтың әдіс-тәсілі: сұрақ-жауап, топпен жұмыс, шығармашылық жұмыс.
Қажетті нәрселер: ақ қағаздар (А4) фломастерлер,қалам,май шам,ватман қағаз, шар.
Тренинг бағдарламасы:
Психолог: Бүгінгі біздің отырысымыз ерекше болады деген үмітпен тренингті
«Жанұя бақыты» атты тренингімізді бастайық. Тренингтің шарты :«Бақытты жанұя»
Ол қандай жанұя?» деген сауал бойынша өз ойларыңызды білдірсеңіздер.
«Диаграмма құрастыру» жаттығуы
Отбасы – сыйластық, жарастық орнаған орта. Отбасы – бала
Нұсқау: Дөңгелек шеңберді 24 сағатқа бөліп, оқушының, ата-ананың бір
Ата-анаға:
1. Ұйқыға
2. Мектепке
3. Отбасымен қарым-қатынасқа
4. Үйірмеге
5. Достарына
6. Үй шаруасына
7. Жалғыз болуға
Диаграмманы қорытындылау
VІ.Қорытындылау.
«Тілек шамы».
Мақсаты: тренинг туралы пікірлерін ортаға салу.
«Міне, қоштасатын да сәт жетті. Біз сіздермен жанұядағы ата-ана
Ата- аналардың, қатысушылардың тілектерімен бүгінгі жұмысты қорыту.
«Ата-ана махаббаты» тренингі.
Мақсаты: Ата-ана мен баланың арасындағы қарым-қатынастың ерекшеліктерін психологиялық жаттығулар
Көрнекіліктері: Тақырып, қағаздар, орамал, түрлі түсті қалам, ақ парақтар.
Тренинг бағдарламасы:
1.Есімдер аллитерациясы.
2.. «Біз біргеміз!» жаттығулар.
3. «Жарнама!» ойыны.
4. «Тілек шамы».
Тренинг барысы:
1. Ата-аналарды тіркеу.
Жас едем өмірге еркін бойламағңан,
Күні ертең не боларын ойламаған.
Шарықтап кетсем дағы қанат қағып,
Өзіңдей қамқор әке қайда маған.
Есен-аман жүрмісің, асыл ана,
Уақыт өрнек салған ба шашыңа да?
Қуандың ба, сағынып, атқан таңға,
Мұңайдың ба, қамығып батқан күнге, асыл ана!-дей келе ата-аналарымызды
2. Есімдер аллитерациясы.
Мақсаты: Ата-аналарды бір-бірімен таныстыру.
Шарты: Әр отбасынан бір адам осы жерде отырған отбасы
Әр отбасының сөзінен кейін қалғандары үш рет қол соғып
- Сіздің есіміңізді, жақсы қасиетіңізді айтып жатқанда қандай сезімде
- Өзіңіз қазіргі кезде қандай көңіл-күйде отырсыз?
3. « Біз біргеміз!» жаттығулар
Мақсаты: Отбасындағы қарым –қатынасты нығайтуға өзара түсінушілікте ата-аналар мен
«Қолынан танып біл!»
Көздері байлаулы әкелері балаларын тауып алулары керек.
Талдау:
1.Сізге балаңызды табуға не көмектесті?
2.Балаңыздың қолынан ұстағанда не сезіндіңіз?
.
«Жарнама!»
Әкелер суретті бір-бірімен ақылдаспай салады. Айналысатын кәсібі, отбасының эмблемасы
Талдау:
1. Сіздің бастаған суретіңіз ойыңыздан шықты ма?
2. Алға қойған мақсатқа жету үшін кедергі болды ма?
Әр отбасының салған суреттерін талқылауға уақыт беріледі.
4. «Тілек шамы».
Мақсаты: тренинг туралы пікірлерін ортаға салу.
-Құрметті ата-аналар, балалар. Біз сіздермен жанұядағы ата-ана мен балалар
2.3.« Ата-аналар және балалармен өткізілетін жаттуғылар
Пілдің аяғы» жаттығуы
Мақсаты: ата-аналармен және балалардың дене деңгейінде өзара әрекеттесу; өзара
Топ қатысушылары жұптарға бөлінеді (ата-ана- бала). Олардың біреуі өзін
Менің және анамның қолы.
Мақсаты: Ең алдымен дене және эмоционалды есте сақтауға сүйене
Бала-ата-ана жұптарына бір-бірлеріне қарама-қарсы тұрып және жүргізушінің айтқанын орындау
Бір-бірлерімен сұқ саусақтарымен «Сәлемдесу»
Шынтақтарымен бір-бірлерінің шынтақтарын сипалау.
Ортаңғы саусақтар көмегімен күш сынасу.
Серіктестің біреуі алақанымен екінші қатысушының бармағын ұстап тұру қажет.
Бір-бірлерімен шынтақпен қоштасу.
Сабақта жаттығу тек сол қолмен орындалады. Үй тапсырмасы ретінде
Бала денесі суретін бірлесіп салу
Мақсаты: ата-ана мен бала арасындағы демократиялық қарым-қатынасты нығайту, баланың
Жаттығу бала-ата-ана жұптарында жүргізіледі. Еденге 1,5 метр көлеміндегі обой
«Көліктер»
Мақсаты: ата-ана мен бала арасындағы физикалық контактіні реттеу, тактильді
Жаттығу жұппен жүргізіледі: ата-ана және бала. Бала «көлік» рөлінде
«Ия-жоқ» өзін қабылдауға арналған жаттығу
Мақсаты: Ата-аналар мен балалар арасында жақындық сезімдерін, бір-бірлерін қабылдауды
Ата-аналар мен балалар бір-бірлеріне иықтарымен сүеніп кілемнің үстінде отырады.
Жаттығудан кейін талдау жасалады: «ия» немесе «жоқ» сөздерінің қайыссын
Бірлесіп сурет салу
Мақсаты: Ата-аналар мен балалар арасында жақындық сезімдерін, бір-бірлерін қабылдауларын
Қатысушыларға жұпта бір қаламмен сурет салу ұсынылады, бірақ өзара
Аяқтап болғаннан кейін әр жұп өз шығармасы туралы әңгімелейді:
3. Қолданған әдебиеттер:
1. М.В.Коляева Отбасын қолдау орталығы қызметкерлерінің әдістемелік құралы.. –
2. С.М. Жақыпов. Ф.Бизакова. Білім беру мекемелерінде қолданылатын психодиагностикалық
3.Н.Берікұлы, Жалпы психология-Ақтөбе-2006ж
4.С.Бап-Баба, Жалпы психология,-Алматы-2007ж
5. Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы.- Алматы, 1995.
6. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О. Жантануға кіріспе.- Алматы, 2000.
7. Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.- Алматы, 2000.
1