Жоспар
І.Кіріспе.......................................................................................................3
ІІ.Негізгі бөлім.
1 Сан есімнің мәні................................................................................................4
2.Сан есім тақырыбында етістіктермен қабыса байланысыда дидактикалық материалдар......................................................................9
3.Сан есім тақырыбын таныстырудағы дидактикалық материалдар....16
ІІІ.Қорытынды.........................................................................................24
IV.Әдебиеттер...........................................................................................26
КІРІСПЕ
Методика ғылымында қағидалар жүйесін теория қарастырады. Қазақ тілі
Қазақ тілі методикасы білім берудің негізгі құралдарын ідестірсе,
Бұл еңбекте қазақ тілі методикасынын, жалпы мәселелері қазақ
3. Сан есімнің мәні
Сан есімнің заттың санын, ретін, сандық мөлшерін, бөлшегін
Бұл сөйлемдерде кездесетін сан есімдерді талдағанда, оқушыларға олардың
Сан есім түрлерінің схемасы.
Сан есімнің түрлері
Сан есімнің мағынасына қарай бөлінетін алты түрін жоғарыда
Реттік сан есім
Есептік сан есім басқа сан есімдердің жасалуына негіз
Есептік сан есім мен реттік сан есімді осылайша
Реттіқ сан есім жасайтын жұрнақ есептік сан есімге
Осылайша түсіндіргеннен кейін, балаларға реттік сан есім заттың
Реттік сан есімге байланысты жаттығуға төмендегі сөйлемдерді пайдалануға
Сейлемдердегі реттік сан есімдерді тауып, олардың қалай жасалып
1. Мейрам бұл уақиғаны есептеп келе, 1914 жыл
Жинақтық сан есім
Жинақтық сан есімге жататын сан өте аз болғандықтан,
Бұлайша салыстырудан мынадай қорытынды шығаруға болады:
1) Жинақтық сан есім бірден жетіге шейінгі есептік
2) екі, алты, жеті деген есептік сан есімдерге
Жаттығу. Сөйлемдерді оқып шығып, жинақтық сан есімдерді табыңдар.
1. Үшеуі Үкілітастың шығысына таман Көкдолыдан асыра салынған
Болжалдық санесім
Болжалдық сан есім есептік сан есімге жұрнақтар қосылу
Бөлшектік санесім
Бөлшектік сан есім де есептік сан есімнің негізінде
Бөлшектік сан есім заттың бөлшегін білдіру үшін қолданы
лады. Бөлшектік сан есім көбінесе есептік сан есімдердің
мен жарым, жарты, ширек сияқты сөздердің тіркесуі былайша
болады:
1) Бөлшектің алымы атауда тұрып, бөлімі шығыс септікте
2) Бөлшектің алымы тәуелдік жалғауда, бәлімі ілік жалғауда
3) Жарты, жарым, ширегі деген сөздер есептік
4) Бүтін сандар мен бөлшек сандар аралас келгенде,
Оқушыларға бөлшектік сан есімді келтіріп сөйлем құрату керек.
Дара және күрделі сан есімдар
Сан есімдердің құрылысына қарай дара және күрделі болып
Осылайша салыстырғанда, дара сан есімнің бір сөзден, ал
Бұған байланысты мынадай жаттығу жүргізуге болады.Сөйлемдерден сан есімдерді
1. Суыр дегеніңіз қаптап кетті. Адам аяғын салмаған
2.Сан есім тақырыбында етістіктермен қабыса байланысыда дидактикалық материалдар.
Сөз тіркесі сөйлем сияқты, біріншіден, лексика-грамматикалық құрамда келсе,
Сөздердің тіркесу қабілетгілігі - сөз тіркесін құрауын басты
Сөз тіркесі жүйесі талай тарихи дамудың жемісі екендігі
Сан есімдердің етістіктермен қабыса байланысуы өте көп ұшырайды.
1) Сан есімдер етістікпен тікелей байланысады. Мысалы:
үш кесті, екі алды,
2) Сан есімдер түрлі қосарлы сездер арқылы барын
тіркеседі. Ондай сөздер мыналар: дүркін, мөрте, қашпара.
шамалы, қабат, есе, рет.
Сан есім мен етістіктер бір-бірімен тіркескен кезде қимылдың
Қарлығаштың өңі бір ағарып, бір қызарды. (Қ.Жұмадшов, Көкейкесті)
Сан есімдердің турлі қосарлы сөздер арқылы келген түрлерінің
Рет, дүркін, мәрте, қайтара, қабат сөздері сан есімдермен
Сан есімдер "есе" сөзімен қосарланып етістікпен тіркескенде кимылдың
Сан есімдер соңғы кезде синтаксисте қаралып, оның ішінде
Осы уақытқа дейін көбіне есімдіктердің етістікпен тіркесі сөз
Сан есімнің көбінесе тіркесетін сөзі зат есім деп
Сонда сан есім пысықтауыштық қатынаста қимыл процесін саңдық
Сан есімдермен етістіктердің тіркесуі туралы алғашқы мағлұматгы М.Балақаевіың
Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері.
Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Мұндай сөз тіркестерінде
Сан есімдер етістіктермен меңгеріле байланысқанда, олар заттық мағынаға
Сан есімдер етістшіен меңгерше байланысқанда барыс, табыс? жатыс,
І.-Барыс жалғаулы сан есім. Барыс жалғаулы сан есімі
Олар қимылдық бағытын, мақсатын, бірете арналуын, мезгілін, жылдамдығын
2. Табыс жалғаулы сан есімдер. Сан есімдер сабақты
Пысықтауыштың қатынастағы сан есімдерді кісінің қабылдау әрекетін білдіретін,
Қанша айтқанмен оның жасы сексенді алқымдаған шал емес
Сан есімдер толықтауыш мағынада колданылғанда, кісінің қимыл-әрекетін, көңіл-күйін
3, Жатыс жалғаулы сан есімдер. Жатыс жалғаулы сын
Жатыс жалғаулы сан есімдерді қимыл әрекетке, кісінің; көңіл
4. Шығыс жалғаулы сан есімдер. Шығыс жалғаулы сан
түрленіп қайтты. (Қ.Жұмаділов. Көкейкесті). Диссертация
өту үшін кеңес мүшелерінің кем дегенде үштен екісі
шіркін жузден асып кеткеи сияқты. (Ғ.Мүстафин. Шығанақ).
- 5-Көмектес жалғаулы сан есімдер салт, сабақты етістіктермен
Жеңген командаға домбыра ұсынамын. Олар домбыраның құрылысын айтады.
Сонымен бірге балалар, сан есімдер біздердің той~ думандарымыздың,
Абай атамыз "Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен
Осы сан есімдерден жасалган өлендерді күйабақтан,бейнетаспадан тыңдап көрелік.
Күйтабақтан "Жырма бес, әнінің бір шумағы мен бейнеташадан
Балалар өздеріңе белгілі кеше қазақ тілі апталығының драма
"Адам өмірі" (Аллатағаланың адамға, есеккеэ итке, маймылға бедін
Математикалық есеп. Адам жасын шығару.
Ойын есеп, Қожанасырдың есебі.
Бірде мұғалім көбейту тақырыбына Қожанасырды тақтаға шығарады.
Тақтадағы таблицаға жақындаған Қожанасыр 1-ден 10-ға дейін ғана
Көбейту кестесіне жакындаған Қожанасыр өзінің 10-ға дейінгі санын
9*1=9 -9*2-18
9*2=18 9*3=27
9*3=27 9*4=36
9*4=36 9*5-45
9*5=45 9*6=54
9*6=54 9*7=63
9*7=ІЗ 9*8=72
9*8=72 9*9=81
9*9=81
Бір саны жетей қалған соң Кожанасыр мен дұрыс
Оқушылардың өз ойымен айтылған жұмбақ-есептерді шешу,
Ұлы адамдар сөздерінен санға байланысты дәйексөздер.
2004 (мешін) жылына байланыстырып мәтін құрау.
Сабақты қорытындылау мақсатында.
"Қазыбектің тапқырлығы" әңгімесін оқушыларға айтып беремін.
Бұқар жыраудың қартайған кезінде көңілін сұрамақ болып Қаз
Бір дегеніңіз - бірдігі кеткен ел жаман. Екі
Үш дегеніңіз - үш бұтақты шідерден шошынған ат
Бес дегеніңіз - білікті адамнан белгілі бала тумаған
Алты дегеніңіз - аймағын билей алмаған кісі жаман.
Жеті дегеніңіз - жетем деген мақсатына жете алмаған
Тоғыз дегеніңіз - толғанғаныңыз. Он дегеніңіз - өткеніңіз,
Ақындарырымдың осы секілді етіп өздеріңе де арнап әнімен
3.Сан есім тақырыбын таныстырудағы дидактикалық материалдар.
Есім сөздерді оқыту барысында сыни ойлау қабілеті дамыған,
Интераістивтік әдіс оқыту үрдісін ұйымдастырудың әр түрлі формаларына
Оқушылардың сани ойлауын дамыту бағытындағы есептік және реттік
Сабақтың мақсаты:
оқушьшарға сан есімнің түрлері туралы түсінік беріп,есептікжәнереттік сан
талдауға алынған мысалдар, мәтіндер арқылы ұлттық дәстүрді қадірлеуге,
Сабақтың түрі: жаңа бідімді меңгерту.
Сабақтың әдісі: талдау, сұрақ-жауап, іздендіру.
Сабақтың көрнекілігі: оқулық, тірек-схемя, мәтін, кесте,қағаздар перфокарталар.
Пәнаралық байланысы: әдебиет,тарих.
Сабақтың барысы.
Ұйымдастыру. Сынып окушыларын "Санамақ" ретімен төрт топқа бөліп,топтарға:
І.Іденіс кезеңі. Міндетті деңге тапсырмалары.
Тапсырма: Үйге берілген 160-жаттығуды тексеу мақсатында 4
Перфокарталар үлгісі
а) "Бірлік" тобы
Мүмкіндік деңгейі тапсырмалары:
Мәтінмен жұмыс.
Берілген мәтіндегі сан есімдерді тауып, оларды өздері тіркескен
Тайқазан
Тайқазанды сегіз жүз бірінші жылы Әмір темір жасатып,
Тайқазанның салмағы - екі тонна, биіктігі - жүз
Тайқазан жеті түрлі металдан жасалған. Оның қабырғасына араб
("Ол кім, бұл не" III том)
ә) "Ондық" тобы: Мәтіннен сан есімдерді тауып, олардың
Жақсы мен жаман
Адам атызға бір түп гүл әкеліп отырғызады. Құнарлы
- Әй, сен көп асқақтама! Өмірге келгеніңе өкінетін
- Жабырқама, сабыр ет! Адамдар оны "арам шөп"
"Жақсы сөз - жарым ырыс" деген ғой. Оның
Ақсүйек
Ойын жаздың айсыз қараңғы түнінде ойналады. Ол үшік
Екі-соқа
Бір зауыттан екі соқа қатар-жасалып шықты. Біреуі енншінің
-Сен неге мұнша жалтырап кеткенсің? - деп сұрайды
екіншісі.
Мен еңбек еттім. Ал еңбек кімнің де болса
кіргізбей ме? - деп жауап кайырыпты бірінші.
(Ы.Алтынсарин)
Тапсырмалар орындалып болған соң, оқушыларға жалпы есеп, сан,
II. Жаңа біліліді игеру кезеңі
Осыдан кейік тақтаға плакат ілінеді.
Бұл келтірілген мысалдардан есептік сан есімнің басқа сан
III. Практикалык дағды калыптастыру кезеңі.
Міңдетті деңгей тапсырмалары:
1) кітаппен жұмыс
а) Бірліктер тобы жаттығу бойынша септік сан есімдерден
ә)Ондықтартобы:жаттығудың бірінші абзацы бойынша реттік сан есімдердің жасалу
б) Жүздіктер тобы: Екінші абзац бойынша жұмыс жасайды,
в) "Мындыктар" тобы. Үшінші абзацтағы сан есімдерді тауып,
Мүкіндік деген тапсырмада:
а)Бірліктер тобы.Шешімін табыңыздар.
Қатар тұрған бірдей дауыссыздан бастап, сағат тілі бойынша
Шешімі: "Бірінші байлық - денсаулық"
ә) "Оңдықтар" тобы: Тапсырма: жұмбақтағы сан есімдердің
мағынасын түсіндіре отырып, жасалу жолына қарай талдаңыздар, сөйлемдегі
Бір ақынның атынна,
Екі түбір, төрт буын.
Төртеуі де бітеу буын.
Мұны тауып біріші
Айтар екен кім бұрын? (Сұлтанмахмұт)
б) "Жүздіктер" тобы: Сан есімді тіркеске сөзімен теріп
1, Үйде ... күн ұрыс балса,
Қырық қүн ырыс кетеді.
2.... жақсы ерікпес,
... жаман бірікпес.
3, Екі... он алты
4.... сөздің тобықтай түйіні бар.
Ер жігіттің ... сөйлегені - өлгені.
... аяқтыда бота, екі аяқтыда бажа тату.
... жылда ел жаңа.
в) "Мыңдықтар" тобы: Тапсырма: "Орнымды тап". Мақал-мәтелдердегі орны
ақшаң, бір, сом, жолдасың, жүз болғанша, болсын.
бір. кырық, қыңыр, жақ, бір кісі, бір, кісі,
балық, ақжаулық, денсаулық,байлық,саулық.
ІII.Шығармашылық деңгей,
Берілетін тапсырмалар:
а) ІБірліктертобы: "Біздің сынып" тақырыбына құрамына
есепгік реттік сан есімдері болатын шағын мәтін құрау.
ә) "Ондықтар" тобы: 3, 7, 40 сандары киелі
б) "Жүздіктер" тобы: Атауында сан есім кездесетін қандай
халық өндерін білесіздер? Оларда не жайында айтылатынын
өз ойларыңызбен дәледеңіздер.
в) "Мыңдықтар тобы: Бұқар жыраудың "Тілек" толғауын
еске түсіріп. реттік сан есімдерге морфологиялық талдау
жасаңыздар.
Сабақ қорытындыланып белсеңділік танытып, жақсы қатысқан оқушылар балдық
Қорытынды.
Әдетте, сан есімдер тек зат есімдерді ғана аныктайтын
Сан есімдер туынды сын есімдердің сан мөлшерін білдіре
Сан есімдер контекске байланысты субстантивтеніп қолданылғанда, сөйлемнің барлық
Сан есімдер сан мөлшерін абстракт түрде атайтын сөздер
Әдебиеттер.
1.Қайдаров.Ә. Түріктануға кіріспе.-Алматы,2001.
2.Қордабаев.Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.-
Алмата,1999.
3.Исаев.С. Қазақ әдеби тілінің тарихы.-Алматы,1996.
4.Қарабаев.Т. Түркология және қазақ тіл білімі.-Алматы,1998.
5.Аханов.Қ. Тіл білімінің неғіздері.-Алмата,2000
6.Қазақ тілі әдістемесі.-Алматы,2001.
7.Сан есім қайталау сабақ.-Қазақтілі мен әдебиеті,2004.
26