Мазмұны
Кіріспе 3
1.Шоттарды жіктеу және олардың түрлері мен міндеттері 6
1.1 Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу 6
1.2 Шоттардағы екі жақты жазба 10
1.3 Синтетикалық және аналитикалық шоттар және олардың өзара
2. Синтетикалық және аналитакалық шоттардың есебін жүргізу 16
2.1 Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысудың синтетикалық және
2.2. Дайын өнімнің шоттар арқылы жүргізілген есебі 23
2.3 Меншікті капиталдың бір түрі - бөлінбеген пайда
Қорытынды 31
Пайдаланылған әдебиеттер 33
Кіріспе
Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік
отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру үшін
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейінен бухгалтерлік
Мысалы, ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен “Т” әрпі
қысқаша Дт(дебет), Кт (кредит) түрінде жазылады. Жалпы шот
Дебет
Кәсіпорындағы орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және
Әрбір мүлікке немесе қорлану көздерінің белгілі бір түріне
1.Шоттарды жіктеу және олардың түрлері мен міндеттері
1.1 Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу
Шоттарды жіктеу бухгалтерлік есеп тәсілінің маңызды элементі ретінде
Шоттарды екі белгісі бойынша жіктейді:
Экономикалық мәні жағынан. Қаражат пен шығу көздерін жіктеу
Міндеті мен құрылымы жағынан. Назардағы объекті туралы сондай
Негізгі шоттар шаруашылық құралдарының бар – жоқтығы мен
Мүліктік. Материалдық құндылықтардың өсуін, жұмсалғанын және қалдығын
Ақшалай. Банкте, кассада әртүрлі валютамен сақтаулы ақшалай қаражаттың
Инвестициялар акцияларға, басқа субъектілердің жарғы капиталына салынған инвестициялар,
Меншікті капитал. Шоттар субъектінің меншікті қаражат көздерінің пайда
Есеп шоттар кәсіпорынның дебиторлырымен және кредиторларымен есептесулерді есепке
Реттеуші шоттар. Бұлардың көмегімен ағымдағы есепте шаруашылық құралдарының
шот жүргізіледі. Есепке алынатын объектінің нақты мөлшерін табу
Шоттарды жіктеу
Процестер мен нәтижелердің шоттары келесідей бөлінеді:
Жинақтау бөлу шоттары. Төлем немесе аудару сәтінде тиісті
Калькуляциялық шоттар. Өнім өндірісімен, орындалған жұмыспен, өнімнің, жұмыс
Кіріс шоттары – негізгі және негізгі емес іс
Транзиттік шоттар (бір күндік). Бір элементті шығындарды есепке
Шығын шоттары. Құрылымы бойынша активті, дебет бойынша шығын
Қаржы – нәтижелік. “Операциялық – нәтижелік шот” –
( корпоративті табыс салығы 30%) өкімінде көрсетілеті таза
Тысқары шоттар осы кәсіпорынға тиесілі емес жауапты сақтауда
немесе уақытша пайдалануда жатқан құралды бейнелейді. Бұларды кәсіпорынға
1.2 Шоттардағы екі жақты жазба
Шаруашылық операцияларды бейнелеп көрсету тәсілі ретінде екі жақта
Мысалы:
Жай өткізгіш проводкалар:
Жабдықтаушыға есеп шоттан тауарлық-материалдық қорлармен жабдықтаған соң аванс
1610 “Тауарлық – материалдық қорлармен жабдықталған соң берілген
1040 ”Ағымдық шотағы ақша” шот кредиті
Күрделі өткізгіш проводкалар:
Кәсіпорын кассасынан беріледі:
а) іссапарлық шығындарға қолма – қол ақша
1250 ”Есеп беретін адамдар мен есеп айырысулар” шот
ә) қызметкерлерге жалақы
3350 “Қызметкерлермен еңбекті өтеу бойынша есеп айырысуар” шот
б) кассадан брілген жиынтық сома:
1040 “Кассадағы қолма – қол ұлттық валюта” шот
Айтқандарымыз түсінігірек болу үшін тағы бір мысал құрастырайық.
“ККК” фирмасының 1 қаңтар 2007 жылғы балансы
Актив Пассив
Баптардың аталуы Сомасы Баптардың аталуы Сомасы
Материалдық емес активтер
15000
Жарғылық қоры 80000
Негізгі құралдары 30000 Бөлінбеген пайда 20000
Аяқталмаған өндіріс 90000 Банк несиесі 60000
Дайын бұйымдары 70000 Бюджетпен есеп айырысу 40000
Материалдары 20000 Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу 50000
Ақшасы 110000 Еңбекақы бойынша есеп айырысу 85000
БАЛАНС 335000 БАЛАНС 335000
2007 жылғы қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар
Жабдықтаушы – мердігерлерден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге
Есеп айырысу шотынан 50000 (елу мың) теңге банк
30000 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.
Жабдықтаушы – мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес) мың
Шаруашылық операцияларды “екі жақты жазу” әдісімен есепке алу
Аталған шаруашылық операциларының қандай объектілерге қатыстылығы;
Шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігі;
Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында есептелінетінін;
Операцияларды шоттардың қандай бөлігін жазу керек екендігін (дебитіне
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және
соған сәкес жабдықтаушы – мердігерлерге берешек қарызы көбейеді.
Дт: “Материалдар” шоты
Кт:”Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу” шот 25000теңге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған
сәйкес банк мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияларды
Дт: ”Банк несиесі” шоты
Кт: ”Ақшалар ” шоты
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде
ешқандай өзгеріс болмаған, яғни бұл операция кәсіпорынның пассив
Дт: ”Аяқталмаған өндіріс”
Кт: ”Материалдар”
Төртіші операция нәтижесінде ұйымның қорлану көздерінде бір
бөлім көбейіп, ал екінші бөлім сол сомаға азайып
Дт: ” Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу”
Кт: ”Банк несиесі”
Келтірілген мысалдан көріп отырғанымыздай, әрбір операция бір
мезгілде және бірдей сомда бір шоттың дебитіне және
1.3 Синтетикалық және аналитикалық шоттар және олардың өзара
Жалпы бухгалтерлік есеп шоттары одан алынатын ақпараттардың түріне
Синтетикалық шот негізінен бухгалтерлік баланстың баптары негізінде ашылады.
Бірақ бұл синтетикалық шоттардағы мәліметтер кейде кәсіпорының тиімді
Бухгалтерлік есепте шоттардың синтетикалық және аналитикалық деп аталатын
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде қолданылып жүрген шоттар
Іс жүзінде синтетикалық және аналитикалық шоттардан басқа ішкі
шоттар (субшоттар), яғни синтетикалық және аналитикаық шотар арасындағы
Мысалы, “Отын” 1310 шоты. Бұған “Бензин” 1310/1,
Синтетикалық шоттардың аналитикалық шоттармен өзара байланысы
“Отын” 1310 синтетикалық шоты
Ішкі шоттар
2. Синтетикалық және аналитакалық шоттардың есебін жүргізу
2.1 Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысудың синтетикалық және
Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысудың синтетикалық есебі 3350
Көрме жұмыстарын ұйымдастырумен және көрме қызметін өткізумен айналысатын
Жалпы шаруашылық және әкімшілік басқару қызметкерлеріне (лауазымды қызметтегі
Өндірістік саладағы кәсіпорындарда еңбекақы есептелгенде 3350 шоты кредиттеліп,
8013 ”Еңбекақы” – негізгі өндіріс жұмысшыларына есептелетін еңбекақы
8033 ”Еңбекақы” – қосалқы өндіріс жұмысшыларына есептелетін еңбекақы
8043 ”Еңбекақы” – цех (жалпыөндіріс) қызметкеріне есептелетін еңбекақы
Еңбекақы төлемі “Ұлттық валюта кассасындағы қолда бар ақша”
Лауазыды қызметтегілермен есеп айырысудың есебі. Бухгалтерлік есепке және
Лауазымды қызметтегі тұлғаларға есептелетін еңбекақы сомасы “Жалпы және
3350 шотын енгізу қажеттілігі акционерлердің кез келген уақытта
Демалыс төлемақысының резерв есебі.
Бас жоспар шотына қызметкер демалысының төлемі бойынша қызметкерлермен
Демалыс төлемінің және бір жылдық сіңірген еңбегі үшін
Демалыс төлемақысының бір жылда сіңірген еңбегі үшін берілетін
2930 “Аяқталмаған құрылыс” – шаруашылық әдіс арқылы іске
7110 “Тауарды (жұмыс, қызмет) өткізу шығыны”
7210 “Жалпы және әкімшілік шығындары” – қызметкердің еңбекақысынан
8013 “Еңбекақы”, 8033 “Еңбекақы”, 8043 “Еңбекақы” –
Демалыс уақытының еңбекақысы мен бір жылда сіңірген еңбегі
Жылдық түгендеу (инвентаризация) демалыс төлем резервісінің дұрыс құрылуы
Есептік кезеңнің желтоқсанында есеп айырысудың түгендеуімен бекітілген сомадан
Жинақтаушы зейнетақы қорына аударымды ұстау 3350 дебет шоты
Кәсіпорынның қаражат есебінен уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша және
Жеке табыс салығын ұстау 3350 дебет шоты
Еңбекақыдан ұстау және шегеру 3350 дебет шоты бойынша
1250 “Қызметкер және басқа тұлғалардың берешегі” – ұсталынған
1040 “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма – қол
Депозиттелген еңбекақы сомасы 3390 “Басқалар” кредит шотына
3350 кредит шоты бойынша журналдық – ордерлік формасы
Еңбекақы бойынша қызметкермен есеп айырысудың аналитикалық есебі машинограммадағы
Негізгі жалақыны есептеу.
Мысалы, Сакипова Гүлзия жұмысқа 10.01.2007 жылы кірді. Бір
31 – 6 = 25 жұмыс күні
50000 / 25 = 2000 теңге бір
20 жұмыс күні * 2000 теңге = 40000
Уақытша жұмысқа жарамағандығы кезінде көмек төлеу.
Жұмысқа жарамаған кезде заңды құжат болып ауырған кездегі
Стаж %
0 – 3 жыл 30
3 – 5 жыл 60
5 – 8 жыл 80
8 - < жыл 100
Мысалы, 1 қаңтар 2007 10000 теңге. Қазан айында
9 жұмыс күні айырды. 25 – 9
9 * 200 = 1800 теңге ауырғаны туралы
16 * 400 = 6400
6400 + 1800 = 8200 теңге
Уақытша жұмысқа жарамағандағы төлемдер 10 есе көбейтілген
Жалақыны есептеудің синтетикалық есебі балансқа қарағанда пассивті шотта
Жалақының аналитикалық есебі бухгалтерияда кадрлар бөлімінен бұйрық келгеннен
Есеп. ТОО “Дилмагамбетова” 10 сәуірден бастап бухгалтер
Негізгі жалақыны есептеу (жалақыны / сол айдағы жұмыс
60000 / 25 = 2400 (1 күндегі жалақы)
18 жұмыс күні (10 – 30.IV) аралығы
18 * 2400 = 43200
Сәуір айына жалақы есептелінді
Дт
7210
43200 – 10% (4320) = 38880 әлеуметтік салық
Зейнетақы қорларына төлемдер есебі.
Зейнетақы қорларына төлемдер ұсталынды
Дт
3350
Дт
4320
3779 -
30.IV 43200
35101
43200 – 4320 = 38880 * 12 =
466560 – 196560 (салық кодексінен әлеуметтік салық бойынша
*
15%
39312 40500
= 79812
Әлеуметтік салық есебі.
79812 / 12 = 6651
Әлеуметтік салық есептелінді
Дт
7210
Жеке табыс салығының есебі.
43200 (Зейнетақы қорларына төлемдер базасы) – 4320= 38880
37788 * 10% = 3779
Дт
3350
Дт
3779 -
-
3779
ТОО “Дилмагамбетова”салықтарды төлді
Дт
3150 ∑ 6651
3120 ∑ 3779
3220 ∑ 4320
1040
2.2. Дайын өнімнің шоттар арқылы жүргізілген есебі
Дайын өнім деп барлық технологиялық процестердің стадиясынан өткен
Дайын өнімнің бухгалтерия есебінің негізгі міндеттері болып табылатыңдар:
Дайын өнімнің сақталуын және белгіленген лимиттердің орындалуын бақылау;
Дұрыс және өз уақытында қолда бар және айналымда
Шығарылған өнімнің көлемі, ассортименті, сапасы бойынша жоспардың орындалуын
өнімді сату бойынша жоспардың орындалуын және сатылған өнім
барлық өнімнің және оның жеке түрлерінің рентабельдігін табу.
Дайын өнімнің синтетикалық есебі.
Қолда бар және айналымдағы дайын өнім есебі активті
Егер дайын өнім толығымен кәсіпорынның өзінде қолданса, онда
Мысалы: “ККК” фирмасының есепті кезең басындағы дайын
“ККК” фирмасының дайын бұйымдар деп аталатын синтетикаық шотында
Синтетикалық шот
Дебет
Бастапқы қалдық
40000
айналым
соңғы қалдық
30000
айналым
Осы есепті кезеңдегі “ККК” фирмасындағы орындалған операциялар дайын
Аналитикалық шот
Дебет
Бастапқы қалдық
1)
айналым
соңғы қалдық
2)
айналым
Аналитикалық шот
Дебет
Бастапқы қалдық
1)
айналым
соңғы қалдық
1)
айналым
Міне осы мысалдымыздан көріп отырғанымыздай әрбір синтетикалық шоттардағы
Осы жоғарыда айтылғандармен қоса әрбір ұйым өзінің аналитикалық
Мысалы, жоғарыда қарастырылған А – түрлі
Аналитикалық шот
Дебет
Бастапқы қалдық
2) 25 дана x 100 тг.
айналым
соңғы қалдық
2) 200 дана x 100 тг.
айналым
Осыдан көретініміз “ККК” фирмасында есепті кезеңнің басында 100
Енді субшотқа мысал келтірейік. Кәсіпорынның қолда бар отыны
отын (көмір) деп аталатын аралық шотының қалдығы 30000
отын (газ) деп аталатын аралық шотының қалдығы
отын (мазут) деп аталатын аралық шотының қалдығы 50000
2.3 Меншікті капиталдың бір түрі - бөлінбеген пайда
Кәсіпорынның қорытындытабысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен
“Есепті жылдың бөлінбеген табысы”;
”Өткен жылдардағы бөлінбеген табысы” деп аталатын шоттарда
жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде ”Есепті жылдың бөлінбеген табысы”
Мысалы:
есеп беретін жылғы шаруашылық субъектісінің шеккен қорытынды зиянының
Дт: “Есепті жылдың бөлінбеген кірісі” шоты;
Кт: ”Жиынтық кіріс” шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Ұйым өзінің кірісі есебінен резервтік қор құрған уақытта
Дт: “Есепті жылдың бөлінбеген кірісі” шоты;
Кт: “Заңмен белгілеген резервтік капитал” немесе “Басқадай резервтік
капитал” шоттарының тиістісі түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Акционерлік қоғамның акционерлерге диведенд ретінде төлейтін
немесе төлеген сомасы:
Дт: “Есепті жылдың бөлінбеген кірісі” шоты;
Кт: “Артықшылығы бар акция бойынша есеп айырысу”;
“Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін алынған аванс”
Акционерлерге дивидендтерді төлегеннен қалған есеп беретін
жылдың бөліньеген кірісі сомасына;
Дт: ”Есепті жылдың бөлінбеген кірісі” шоты;
Шоты Кт: ”Өткен жылдың бөлінбеген кірісі” шоты түрінде
Есепті жылдың соңында барлық кәсіпорындардың бухгалтериясында жетінші “кірістер”
Кәсіпорындар мен ұйымдардағы бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) шоты
№
Операциялар
мазмұны
Дебеттелетін шот
Кредиттелетін шот
1 2 3 4
1
Кәсіпорынның бөлінбеген табысы есебінен акционерлік қоғамның жарғысында белгіленген
5310
2 Кәсіпорынның бөлінбеген табысы есебінен акционерлік қоғамның жарғысында
3 Кәсіпорынның есепті кезеңінде немесе алдыңғы жылдардағы жабылмаған
4 Есепті кезеңнің соңында кәсіпорынның бөлінбеген табысына жатқызылатын
5410
5 Есепті кезеңнің соңында анықталған кәсіпорынның шеккен зиян
6 Ағымдағы жылғы шеккен зиянды жабуға бағытталған
7 Негізгі құралдардың белгіленген әдісіне сәйкес есептелген амортизация
5410
8 Өткен жылғы акционерлерге дивиденл төлегенннен қалған бөлінбеген
9 Кәсіпорынның өткен жылдағы жабылмаған зиянын өтеуге бағытталған
10 Кәсіпорынның есепті жылы шеккен зиянының сомасы
11 Кәсіпорынның ағымдағы жылда өнімдерді сатудан, қызметтерді көрсетуден,
6210
7510-7510,
12 Кәсіпорынның ағымдағы жылда көрсеткен қызметтерінің, сондай –
7010 – 7110
7210 – 7310
7410
7710, 5410
Қорытынды
Кәсіпорындар оперативті басқару үшін белгілі бір кездегі шаруашылық
Бухгалтерлік есептің шоттары баланстық және операциялық болып бөлінеді.
Бухгалтерлік есептің барлық шоттары активтік және пассивтік болып
Айдың басында шоттар алдағы айдың балансы негізінде ашылады.
Шоттарда ағымдағы ай ішінде азылатын сома айналымдық еп
Ай соңындағы қалдық былайша есептелінеді:
Активті шоттар Ст = Сб (Д-т) + Айн
Пассивтік шоттар Ст = Сб (К-т) + Айн
Активтік шоттардағы қалдық – дебеттік, пассивтік шоттардағы қалдық
– кредиттік.
Активті шоттардың ұлғаюя дебет бойынша, ал азаюы –
Пассивті шоттардың ұлғаюы кредит бойынша, ал азаюы
Жақын жылдарда біздің еліміз бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына
Мысалы, Америка Құрама Штаттарында шоттар кестесі жоқ, яғни
Бұл тұрғыдан қарағанда бұндай шешім кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының
Пайдаланылған әдебиеттер
Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. –
Мұханбетова С.М., Нұрзақова А.Н. Ұлттық шоттар жүйесі. –
Андросов А.М. Бухгалтерский учет. – Москва: Финансы и
Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері. –
Кондроков Н.П. Бухгалтерский учет. - Москва., 1996.
Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А.
Досаева А.Ж. Теория и методология разработки системы счетов
Кутер М.И. Бухгалтерский учет : основы теории. -
Кузьминский А.Н. Теория бухгалтерского учета. – Киев,1990.
Кеулімжаев Қ.Қ., Төлегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А.
Крятова Л.А., Эргашев Х.Х. Бухгалтерский учет основы теории.
2
“Бензин" АИ-91
“Бензин” АИ-76
“Бензин” АИ-93
Аналитикалық шоттар
1310/…
“Басқалары”
1310/2 ”Дизельді отын”
1310/1
“Бензин”
”
Қаржы-нәтижелік
Шығындар
Транзиттік
Кірістер
Калькуляциялық
Жинақтау-бөлу
Есептік
Меншікті капитал
Инвестициялар
Ақшалай
Мүліктік
Реттеушілер
(контрарлық)
Негізгілері
Баланстан тысқары
Процестер мен олардың нәтижелерінің шоттары
Қаражат пен шығу көздерінің шоттары
Бухгалтерлік есептің шоттары