МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
I ТАРАУ Қосылған құнға салынатын салықтың
1.1
мен мәнi
ҚҚС-ның даму кезеңдерi және Қазақстан Республикасына
енгiзудiң алғы шарттары
II ТАРАУ Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын
қызметiнiң қолданылу тәжiрибесi: салықты есептеу механизмi
және мемлекеттiк бюджет кiрiстерiн құрудағы салықтың ролi
Отандық тәжiрибеде ҚҚС-н есептеу механизмi
Қосылған құн салығы мемлекеттiк бюджет кiрiсiнiң қайнар көзi
ретiнде
III ТАРАУ Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарының даму
жағдайларындағы әлемдiк тәжiрибе және ҚҚС-ң даму мәселесi
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КIРIСПЕ
Кез-келген мемлекетте экономиканың нарықтық жолмен дамуына, тұрақты экономиканың қалыптасуына
Отандық, шет елдiк тәжiрибе салықтың және салық жүйесiнiң экономикалық
Қандай да мемлекеттiң бюджеттiң негiзгi көзi салықтық түсiмдерден тұрады.
Бүгiнде жанама салықтардың iшiнде қосымша құн салығы басты орын
Осы жүйенi жетiлдiрудiң басты мезетi болып бұрын iс-әрекет жасаған
Өмiр ағымына қарай бүгiнгi Қазақстан экоңомикасы да үнемi даму
Қосылған құн салығы барлық тауарларды сату, жұмыстарды атқару және
Зерттеудiң пәнi ретiнде Қазақстандағы нарықтық экономикадағы косылған құн салығымен
Диплом жұмысының негiзгi мақсаты қосымша құн салығының құрылымын, қездесiп
Зерттеу мiндетiне мына сұрақтарды қамту кiредi:
1) қосылған құн салығының құрылымын, оның қызметтерiн қарастыру, даму
2) ҚР- ғы қосымша құн салығын есептеудiң
3) Мемлекеттiк халық және аудандық бюджеттiң құрылымына қосылған құн
4) Қосылған құн салығын үкiмдендiру және
5) Табылған проблеманы шешу үшiн ұсыныс
6) Қосылған құн салығын қолдаудың бүкiл дүние жүзiлiк тәжiрибеде
Диплом жұмысы 3 тараудан тұрады: соның 2-уi парагровқа, шешiм
Бұл тарауда салық органдарының қосылған құн салығының бюджетке толық
1. ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
1. ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА
Салықтар - бұл заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан белгiлi
Салықтар мемлекеттiң пайда болған мезетiнен бастап қоғамдағы экономикалық қатынастардың
Салық салудың мәселелерi әр түрлi дәуiрдегi экономист-философтар мен мемлекет
А. Смит экономикалың кез-келген жүйесiнде қажеттi болатын салықтардың төрт
1) Мемлекеттiң қол астындағылар мемлекеттiң қолдауы мен қорғауында болғандықтан,
2) әрбiр жеке тұлға төлейтiн салық нақты анықталған болуы
3) әрбiр салық төлеушiге оны қашан төлеу ыңғайлы болса,
4) әрбiр салық халықтың қалтасынан мемлекет қазынасына түсетiнге қарағанда
(Салық халық қалтасынан мемлекет қазынасына тiптен анағұрлым көп ұсталынуы
А. Смиттiң салық салудың төрт қағидаты негiзiнде қазiргi уақытта
Бiрiншiсi, жеке және заңды тұлғалар мемлекеттен алған пайдаға пропорционал
Екiншi қағида салықтың алынатын табыс мөлшерiне тәуелдiлiгiн болжайды, яғни
Бұл қағиданың тиiмдiлiгi мынада, яғни қымбат заттарды тұтыну шығындары
Қазiргi салықтық жүйелер салық салудың осы екi принципiнде экономикалық
Салықтық жүйеге белгiлi бiр қызметтер тән, соларға байланысты салықтар
Қазiргi ғалымдар салық келесi қызметтерiн бөлiп көрсетедi:
1) Фиксальдық (мобилизациялық) қызмет; яғни,
2) Бөлiп берушiлiк:
3) Реттеушiлiк қызметi тұрғындардың тұтынушымен
4) ынталандырушы қызметi ол - экономикалық өсу, техникалық жаңарту
5) шектеулiк қызмет - салықтық саясат арқылы мемлекет өндiрiстердiң
6) Бақылаушылық есептiк қызмет қәсiпорындар мен тұрғындар тобының табыстарын,
Осылайша, салық салу нысаны оның қызметтiк белгiлерiмен, оның жүйелiк
Жанама және тiкелей салық салу жүйесiнiң арақатынасына қойылатын
Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке басқада мiндеттi төлемдер туралы»
Жанама салық тауарлар мен
Салық нысандарына
Сонымен қатар тiкелей және жанама «Салықтың ауыртпалықты көтерушiнiн немесе
Жанама салық бұл - салық салу субъектiсi салық ауыртпалығын
Бұл салықты Аббат Тэрре де құптады, өйткенi шығындарының салығының
Жанама салықтар мемлекеттiң фискалдық мүдделерiн бiлдiредi. Жанама салықтардың немесе
салық мөлшерлемесiмен оларды алу процедурасына униторлы түрде кiрiсу;
олардан жалтару қиынырақ;
олармен байланысты экономикалық заң бұзушылықтар аз болады;
олар еңбекк деген ынтаны мейлiнше аз қысқартады;
тауалар мен шығындардың қозғалысын бақылаудағы қарапайымдылық;
эқспортты ынталандыру;
бюджетке тұрақты түсiмдердi қамтамасыз ету;
Жанама салықтардың соңғы артылықшылығы, оның Қазақстан экономикасы үшiн анағұрлым
Ұдайы өндiрiс процесiн басқаруда жанама нысандағы табыстарды қайта бөлу
төлеушiнiң табысын алып қоюдың мүмкiн еместiгi;
бюджет түсiмдерiнiң тұрақтылығы мен қарапайымдылығы;
салық базасының кеңейуi:
Салықтарды тауар өндiрушiлерден тұтынушыларға аудара отырып, жанама салықтар кәсiпорын
Қосылған құнға салынатын салық жанама салық салудың маңызды нысаны
Қосылған құн салығы өндiрiс процесiнiң белгiлi бiр мезетiндегi қосылған
Қосылған ққн (ҚҚС) төленетiн еңбекақы (v)
ҚҚ = V+m
Сонымен қатар
ҚҚ = В+И
Қосымша құн салығын есептеуде оның анықтаудың 4 әдiсi пайдалынылады:
тiкелей аддитивтi немесе бухалтерлiк;
жанама аддитивтi;
тiкелей азайту әдiсi;
жанама азайту әдiсi немесе шоттар бойынша есептеу әдiсi (ЕСО-тың
Егер салық мөлшерлемесiн шартты түрде R деп белгiлесек, онда
R ( V + М ) = ҚҚС
RV + RМ = ҚҚС
Ең көп тараған 4-шi әдiс, оны пайдаланғанда өзiндiк қосылған
Қосылған құн салығын есептеудiң берiлген әдiсi тiкелей мәмiле кезiнде
Жүзеге асырылған мәмiле көрсетiлген счет-фактураны пайдалану тауар қозғалысын тексеру
Салықты есептеудiң 1-шi және 2-шi әдiстерi, яғни балансқа негiзделген
Мұндағы ҚҚС тек белгiлi өндiрiстiк циклда тауарға қосылған құнға
ҚҚС-тың қызметтерiн қарастырайық, өзiмiзге белгiлi барлық салықтар 3 негiзгi
Салық салу мөлшерлемесiн реттеу экономиканың жеке сфераларын дамытуды ынталандыру
Әлемдiк тәжiрбиеде, нарықты экономикалық дамыған елдерде, әсiресе, дамушы елдерде,
Салықтар классификациясы негiзiнде ҚҚС жанама салық болып табылады, тұтыну
ОЭСР де қабылданған классификацияға сәйкес ҚҚС
Жанама салық салу үшiн нақты салық төлеушi тұлғамен оны
Пайдаға салынатын салық кәсiпорындарда қалатын пайданы азайтады: табысқа салынатын
Тауар өндiрушi егер әр бiреудiң дайын өнiмiн өз
Қосылған құн салығы кәсiпорынның ақша жинағының түрi болып табылады.
Қосымша құн өзiне
Заңды тұлғалардың салынатын салық шын мәнiнде кәсiпорын iшiнен оның
ҚҚС айналымға салынатын салық сияқты көпсатылы, бiрақ оның ерекшелiгi
Сонымен қатар, ҚҚС бейтарап салық болып табылады. Оның бейтараптылығы
ҚҚС қиғаштық туғызатын және тиiмсiз салықтардың орнына қолданылады. Мысал
Сонымен қатар, ҚҚС-ң регрессиялық жақтары да бар. Ал, ол
ҚҚС мемлекеттiк салық болып табылады, яғни бүкiл мемлекеттiк аумақта
ҚҚС-ң барлық функцияларынан Қазақстанда фискалды функциясы басым орын алады.
ҚҚС-н енгiзгенде салықтың өндiрiс қатынастарына әсерi жоспарланған жоқ. Қазақстандық
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде нәтижелi қолданылатын ҚҚС қарастыра отырып,
1.2. ҚҚС-Ң ДАМУ КЕЗЕҢДЕРI ЖӘНЕ ҚР-НА ЕНГIЗУДIҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫ.
Нарықтық қатынастар жүйесiне ену отандық салық салу жүйесiн құру
Дүниежүзiлiк тәжiрбиеде бөлу қатынастарының эволюция процесiнде салық салу жүйесiнiң
Салық салу объектiсi ретiнде көбiнесе табыстарды қарастыратын модель;
Салық салу объектiсi ретiнде көбiнесе шығыстарды қарастыратын модель;
Салық салу объектiсi ретiнде көбiнесе табыстарды және шығыстарды қарастыратын
Табыстар мен шығыстардың қатынасы салық функциялары арасындағы тепе-теңдiктi қамтамасыз
Бұл модельдер салық салу жүйелерiнiң эволюциясын көрсетедi. Салық жүйесiнiң
Жанама салықтардың құрамында ең маңыздысы ҚҚС болып табылады.
Салықты француз экономисты Лоре шығарған. Лоре ҚҚС-н 1949 ж.
Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерiн толтыру мақсатында Еуропалық
Қосымша құн салық салуы - жанама салықтың маңызды формасы.
Еуропалық Одақ мемлекеттерiнiң салық жүйесiн өзгертудiң негiзгi уәждеуi (мотивация):
ҚҚС жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат айналым жүйесiнiң
Ортақ нарыққа мемлекеттердiң кiруiне ҚҚС-ын енгiзу мiндеттi;
Тауарлар мен қызметтердiң бiр түрiне салықтардың жеңiлдiк жағдайын жасау
ҚҚС бюджеттiк түсiмдердi әлдеқайда көтередi;
Сонымен қатар, осы факторлардың iшiнде саяси аргумент болып -
Мемлекеттердiң ҚҚС-на көшу макроэкономикалық тұрғыдағы ортақ нарық реформа кезiнде
Салық жүйесiнiң есебiнiң тиiмдiлiгi;
Жанама салық жүйесiнiң түбегейлi талдауы (салықтың бiр түрлерiнiң сақталуы);
Шетел мемлекеттерiнде жұмыс iстеу стажы бар кәсiби мамандарды дайындау;
Жаңа жүйеге көшу мерзiмiн анықтау (2-5 ж. арасында);
Әр сату операцияларына счет-фактура толтыру мiндеттiлiгi;
Ақпараттар мен құжаттарды өңдеудi автоматтандыру;
ҚҚС-ын есептеудi банк функциясына тiркеу;
Кеден есебiн компьютеризациялау (себебi экспорт тауарлары ҚҚС-нан босатылады, ал
ҚҚС-ын талдау еуропалық мемлекеттердiң және басқа мемлекеттердiң көбiнде жанама
ҚҚС-ң рөлi мен орны бiрқалыпты емес: тәжiрибелер жүргiзушiлердiң ойынша,
Қазақстан Республикасында ҚҚС-ғы 1992 жылы қаңтарында енгiзiлдi. Советтiк қоғам
Қазақстанда қосымша құн салығын енгiзу ұсынымының қысқаруына әкеп соқты
қабiлеттiгi төмендейдi. Екеуi де экономиканың реформалаудың негiзгi мақсаттарына қайшы
Әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйедегi басқару жүйесiндегi айналымнан алынатын салық өзiнде реттеушiлiк
Осындай жағдайда айналымнан алынатын салықты пайдалану аймақтар арасындағы қарама-қайшылықтарды
ҚҚС алудың айтарлықтай артықшылықтарды өндiрiстiң базалық сатыларындағы салық базасы
Дамыған шетелдiк тәжiрибеде көрсеткендей жанама салықтар бiрыңғайлылыққа ұмтылған, қосымша
ҚҚС - бұл салықтың бiр түрi, кез келген кәсiпорынның
Тауарлар мен қызметтердi ҚҚС-нан толық босатылуы үшiн, олар ҚҚС
ҚҚС енгiзу заң базасын елеулi түрде өзгертудi талап етедi.
ҚҚС оқшау алмай күллi салық жүйесi элементтерiнiң бiрi ретiнде
ҚҚС салық жүйесiне енгiзiлуiн әр түрлi көзқарас тұрғысынан қарастыруымыз
Кеңес Одағы ыдырап, бұрынғы одақтас республикалар арасында экономикалық байланыстар
ҚҚС-ң басты нәтижесi - салық салу базасының төлем түсiмдерiнiң
Жоғарыда келтiрiлген талдаудан мынадай қорытындылар жасауымыз мүмкiн:
- бiздiң экономикалық жағдайымызда
- бұл даму сатысында ҚҚС-нан бюджеттiк кiрiске тұрақты
Салық жүйесiн реформалау барысында ҚҚС-ның терiс ықпалын жұмсарту мақсатында
Салық кодексiн жасаушылардың мiндетi Қазақстанның дамып келе жатқан экономикасына
II. ҚР-ДА ҚҚС ҚЫЗМЕТIНIҢ ҚОЛДАНЫЛУ ТӘЖIРИБЕСI: САЛЫҚТЫ ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМI
2.1 ОТАНДЫҚ ТӘЖIРБИЕДЕ ҚҚС-Н ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМI.
Қазiргi кезеңде ҚР-ның салық жүйесiн нығайтып, реформалау кезеңi болып
ҚҚС есептеудiң қоладанылып жүрген тетiгi қосымша құнның өзiне анықтама
Тәжiрбиеде бюджетке ҚҚС есептеу әдiсi бар, мұны «тоқсан»
Импортқа салынған салық - бұл ҚР кедендiк территориясына кедергiсiз
«Өткiзу» терминi жұмыстың орындау, қызмет көрсетудi, тауарларды сату, айырбастау
«Жұмыс» термин қызмет көрсетудi бiлдiредi, нәтижесiнде заңды және
Салық салу мақсатындағы «қызмет көрсету» өз iшiне қызмепi енгiзедi
Тауарлады шығару, жұмыс жасау ҚҚС өздерi төлейтiн заңды тұлға
ТМД-ң iшiндегi iшкi экономикалық қызметтерiн орындауға ҚҚС есептеу тәртiбi
ҚҚС жүйесiнде негiзгi орынды жеңiлдiктер және осы салықтан босатылу
ҚҚС Ұлттық валютаның импорты, шет ел валютасы (нумизматикалық мақсатқа
Бұл жобаны жасаушылардың iстерiнен бiздiң салық заңдарын әлемдiк стандартқа
Қазiргi таңда ҚР-да ҚҚС 2 мөлшерлемесi қолданылуда: 16%, 0%.
ҚҚС-ның нөлдiк мөлшерлемесi тауарлар құнының ҚҚС=0 болғанын бiлдiредi. Тауарларын
1. Бекiре және лосось балықтары, бекiре және лосось балықтарының
2. Алтын, платина, күмiс ювелир бұйымдары;
3. Хрусталь бұйымдары, хрусталь шамдары;
4. Бензин (авиациялықтан басқа), дизельдi жанар май;
5. Жеңiл автокөлiктерi (мүгедектерге арналған арнайы автомобильдерден басқа);
6. Қару-жарақтар (мемлекеттiк билiк оргондарына сатып алынатыннан басқа);
7. Мұнай шикiзат, газды конденсат;
8. Элекрқуаты;
9. Дайын және дайын емес терiлi былғары (қоян, ит,
басқа);
10. Табиғи терiден тiгiлген бұйымдар. Оның iшiнде пальто, тон,
11. Терiнi пайдаланып жасалған пальто, жартылай пальто(көртышқан, қоян, ит,
12. Табиғи былғарыдан тiгiлген киiм-кешек.
Бұл баптың 1-11 бөлiмдерiндеғi тауарлар Қазақстан Республикасы Үкiметi белгiлеген
Экспортталатын акцизделетiн тауарлар акциздiк жиналым маркаларымен маркаландыруға жатпайды.
Акциздi төлеушiлер болып Қазақстан Республикасы территориясында тауар өндiретiн барлық
Қазақстан Республикасы территориясында өндiрiлген, соған қоса Қазақстан Республикасы территориясына
Қазақстан Республикасы тарапынан Қазақстан Республикасы территориясынан тыс жасалған және
Инструкцияның 4-шi пункттың 1-9 және 15 бөлiмдерiндегi тауарлар бойынша
Ойын бизнесi бойынша заттай және ақшалай ұтысты ойын автоматтары,
Акциз салу объектiсi отандық өндiрушiлердiң тауары үшiн тауар өндiрушiнiң
Ойын бизнесi бойынша акциздi салу объектiсi болып ойын бизнесiнен
Импортталатын тауарлар бойынша акциздi салу объектiсi болып Қазақстан Республикасының
Акциз мөлшерлемесiн тауардың құнына немесе натуралды көрiнiстегi физикалық көлемiне
Белгiленген акциз мөлшерлемелерi келесiлерге қолданылады:
• Отандық өндiрiс тауарлары бойынша тауар өндiрушiнiң акциз қосылмаған
• Импортталатын тауарлар бойынша
тауарлардың кедендiк құнына немесе натуралды
• Ойын бизнесi бойынша - төленген ұтыстарды алып
Акциздiң сомасын акциз төлеушi сатылатын тауарлар құнымен белгiленген мөлшерлемелерге
Инструкцияның 4-шi пунктының 1-9 бөлiмдерiнде көрсетiлген тауарлар бойынша акциз
Басқа акцизделетiн тауарлар бойынша акциз бюджетке мына мерзiмдерден
кешiктiрмей аударылуы керек:
• Тауар айдың бiрiншi он күнi iшiнде
• Тауар айдың екiншi 10 күн iшiнде
• Тауар есеп беру айының соңғы күндерiнде сатылса, келесi
Өзi берген шикiзаттан жасалған өнiм бойынша акциз өнiмдi тапсырушыға
Инструкцияның 25-28 пункттарына сәйкес, ағымдағы төлемдер бойынша енгiзiлген акциздер
Уақытында төленбеген акциз сомалары, соның iшiнде ағымдағы төлемдер Қазақстан
Ағымдағы төлемге артық төлеу кезiнде артық төленген сомма мерзiмi
Импортталған тауарлар бойынша ҚҚС кедендiк заңдылықтармен белгiленген кеден
Ауыл шаруашылық өндiрiсiнде қолданылатын тауарлар импорты бойынша, сондай ақ
Өнеркәсiптiк қайта өңдеуге арналған шикiзат пен материалдарды
Дұрыс есептелiнуi және бюджетке ҚҚС уақытылы төленуi үшiн жауапкершiлiк
Жеткiлiксiз себептермен белгiленген мерзiмде тiркеу орны бойынша территориалды салық
Резидент емес үшiн төленуге тиiстi ҚҚС тауарлар қойылған айдан
Төлемнiң аты
Жалпы Алматы қаласы бойынша ҚР резидентi емес үшiн
Кестедегi сомманың едәуiр екенi байқалады, демек резидент еместер үшiн
Ендi ҚҚС төлеу мерзiмдерi мәселесiн қарастырайық.
ҚҚС бойынша бюджетпен нақты есеп айырысудың есептi кезеңi календарлы
Егер ҚҚС бойынша бiр тоқсандағы орташа айлық төлемдер 500
ҚҚС бойынша тоқсан бойына орташа айлық төлем 1000 айлық
ҚҚС бойынша декларация әр бiр есептi кезеңге есептi айдан
Салық таңдауы бойынша кемiнде салық жылының бiрiнде ағымдық төленетiн
Сату бойынша фактiлiк айналыстан шыққан ағымдық төлемақының мөлшерi орнатылған
2.2 ҚҚС МЕМЛЕКЕТТIК БЮДЖЕТ КIРIСIНIҢ ҚАЙНАР КӨЗI
Республиканың бюджетiнiң табыстылығы тiкелей салық жүйесiнiң құрылуынан туындайды. Жалпы
Берiлген кестеден 1997 және 1998ж. мен салыстырғанда, 1999 және
Осы себептер жетiспеушiлiктiң көбеюiне әкеледi. 01.01.98 жылдан 01.01.99 жылға
Кәсiпорындар мен мекемелердiң қаржылық нәтижесiнiң күрт төмендеуi, 1838 ден
Төлемдiк есеп айрысу тәртiбi бұзылды. 1998ж.
Осы мерзiмде жалақы мен қарыз 15,3 млрд.тг немесе 47,5%
Өткен жылға қарағанда ЖЮ информацияны есепке алғанда 1999 ж
Мемлекеттiк бюджет табысындағы ҚҚС бөлiгi.
1997ж. 1998ж. 1999ж. 2000ж.
Мемлекеттiк бюджет 100 100 100
ҚҚС 21 26 22 21
Жанама салықтың мөлшерi жоғары болғанымен, бiрақ кейiнгi кезде ол
Бұл кейбiреулерге жанама салықтың түсуiнiң қөбеюi, заңды тұлғаға салынатын
Тiкелей және жанама салықтардың түсуiнiң қозғалысы олардың бюджеттегi маңыздылығы
2000ж. мемлекеттiк бюджетке түсетiн салықтық түсiмдерден негiзгi салықтарға. Диаграммада
Бұл салықтың (ҚҚС және заңды тұлғадан алынатын таза салықтардың)
ҚҚС-ның салық салу базасы мол болғандықтан оны басуда тiкелей
Ендi ҚҚС-н жанама салықтармен салыстырайық.
Салық базасы еңбек ақы, табыс, пайда және т.б. құндық
2000ж. 1 қаңтарында мемлекеттiк бюджеттiң жалпы табыстардағы жанама салықтардан
Импортталған тауарға ҚҚС сыртқы операциялар мен сыртқы саудаға салынатын
3 кесте. Баж салықтары мен төлемдер бойынша ресми түсiмдердегi
Төлемнiң атауы 1997 1998 1999 2000
Импортталатын тауарға ҚҚС 56,2 64,1 68,5 67,6
Импортталған тауарға акциз 6,7 5,8 7,0 1,3
Импортты баж салығы 24,9 21,1 16,3 21,9
Экспортты баж салығы немесе кеден 0,1 0 0 0,2
Кедендiк процедуралар мен бақылаулар 12,1 9,0 8,2 9
Кедендiк салықтар мен төлемдер бойынша барлығы 100 100 100
Кестедегi мәлiметтер бойынша жалпы салықтар мен салықтық төлемдер сомасында
Ендi соңғы жылдар бойынша ҚҚС-ң динамикасын қарастырайық. Оның түсiмдерi
ҚҚС-н есептеу механизмi қосымша құнның өзiн анықтауды қажет етпейдi.
Тұтыну тауарлары (импортталған) кәсiпкерлiк қызметте қолданылады;
Тұтыну тауарлары салықтың счет-фактураларымен рәсiмделедi, онда ҚҚС соммасы бөлек
Жабдықтаушы да, тұтынушы да ҚҚС бойынша есепте тұрады;
ҚҚС ынталандыру функциясын жүзеге асыру барысында нөлдiк мөлшерлеме мен
1998ж. 1 қаңтардан бастап ҚҚС бойынша нөлдiк мөлшерлеменi қайтару
Сондықтан бұл тауарлар қозғалысын заңдық жағынан қатаң бақылау жүргiзгенде
Қаржы Министрлiгiнiң Салық Комитетi басқарушының бұйрығы бойынша мағынасы жағынан
Жаңа инструкциялар 1998ж. 18 шiлдеден бастап iске асты, бiрақ
ҚҚС есептеу мен төлеу тәртiбiндегi өзгертулер ең маңыздысы болып
ҚҚС-нан босатылған импорт немесе iшкi айналымға келесiлер бойынша толықтырулар:
Қаржы қызметтердiң кейбiр түрлерi;
Коммерциялық емес ұйымдардың, негiзiнен медициналық көмек, қарт адамдар мен
Нотариалды кеңсе қызметтерi;
Жоғары және орта бiлiм беру мекемелерiнiң оқулықтары мен оқу
Сонымен қатар, бұл өзгертулер бойынша есепке ТМД елдерден ғимарат
«ҚҚС есептеу мен төлеу» туралы жаңа 556 пунктi ең
Шикiзат өндiрушi алғашқы өндiрiстiк өңдеуге ҚҚС-н есептемей жүзеге асырады
Сатып алушыда шикiзат жабдықтаушыда көрсеткен құн ҚҚС-на есептелiнедi. Мұндағы
Алғашқы өндiрiстiк өңдеуге арналған шикiзатқа мыналар жатады: ҚР территориясында
Бұдан Қазақстанның барлық ауыл шаруашылығы кен өндiрушi өндiрiсi ҚҚС-н
Жеке өндiрiстiң кез келген платинамен алтынды өткiзуде ҚҚС нольдiк
ҚҚС бойынша салық салу базасын қысқарту үшiн өткiзiлетiн тауардың
Бұл баптардың барлығы 1999ж. мемлекеттiк қазынаға ҚҚС бойынша түсiмдердi
Мұндағы терiс жағдай ҚҚС-ның ЖЮ-ге қатынасының көрсеткiшiнiң төмендеуiнде, барлығы
Графиктен көрiп тұрғанымыздан, ҚҚС мен ЖЮ-нiң жоғары көрсеткiштер сипатында,
2000ж. сол тенденция қалды, яғни бiздiң экономика жағдайында ҚҚС
2000ж. iшкi өндiрiстiң тауарларына ҚҚС, орындаушылық жiберiлген салықтар қатарына
Кесте 4. Орындалмаған болжау бойынша негiзгi бюджет кiрiстерiнiң
Кiрiс аттары 2000ж. жоспары 2000ж. факт
Алкоголь өнiм-не акциз! 9901,2 7546,9 -2354,3
Заңды тұлға жиһазына салық 15841,0 13699,1
жанар май, диз. Топлива акциздерi 7608,9 6332,5
iшкi өндiр. тауар. ҚҚС 76655,6 75625,1
позициалары.
Негiзгi себебi, бұл өтеу соммасының 2000ж. 1999жылмен салыстырғанда 2,5
Ққс-ты нөлдiк мөлшерлеме бойынша орнын толтыру мәселесi терең талдауды
2000ж. қарастырылған бюджеттiк аурытпалық коэффициентiнiң төмендеуiн оның динамикасындағы
Жүргiзiлген талдауды қорытындалай отырып келесi тұжырым жасауға болады: салы
III. ҚР-Ң НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫНДАҒЫ ӘЛIМДIК ТӘЖIРИБЕ
МӘСЕЛЕСI.
ҚҚС-тың салықтық реформасы процесiндегi эсер етудi зерттеу нақгылы талдауды
ҚҚС-ң әлеуметтiк-экономикалық мағынасы ғалым-экономистер арасывда әртүрлi көзқарастарға кездiрдi. «ҚҚС-ң
«АҚШ-та ҚҚС-ң және басқа да жанама салықтардың әлеуметтiк әдiлетсiздiгi
«Нарыкта бәсекелестiк жоқ болған жағдайда ҚҚС инфляцияны қорғаушы құрал
ҚҚС туралы ойдың түрлi айырмашылығы, алдыңғы екi келтiрiлғен факторға
1992ж. Шiлдесi енгiзiлген кез
Елдер
Австрия
20*;32
Аргентина
18*26;27(3)
Беларусь
28*
Бельгия
12 19,5
Боливия
13
Бразилия (4)
9; 11*
Бразилия (5)
17*
Венгрия
15;25*
Германия
7; 10*
Гондурас
7; 10*
Гренада
27,5*
Греция
3;8; 18*;36
Грузия
14
Дания
25
Израиль
6,5; 16
Индонезия
10*2035
Ирландия
2,7;10;12,5;16;21
Исландия (8)
14; 24,5*
Испания
15(13);33
енгiзiлген жыл жине аи
Пне
Қаңтар 1973ж. Қаңтар 1973ж. Қаңтар 1992ж. Қаңтар 1971 ж.
ҚҚС мөлшерлемесi
8*16
16
28
6;4;18
5; 10*; 15 15 15*
15;25* 5;10 3
30
6;18*;36 28 10 8 10 5Г26;16,37*;30,26
14; 24,5 6; 12*; 33
Россия 15;28*
Соединенное Королевство Велико-17,5
британия Турция 1;6;8;
Узбекистан 30(16) Украина 22;28
Филиппины 10
Финляндия 17
Франция 2,1;5,5; 18,6 Чехословакия
(2)
Чили
18
Швеция (8)
18;25 (15)
Эстония
18
Южная Африка
10
Ямайка
10
Япония
49
Қаңтар 1990ж. Сәуiр 1973ж.
Қаңтар 1985ж. Қаңтар 1992ж. Қаңтар 1992ж. Қаңтар 1988ж. Қазан
28 10
10;12*;20 30
22;28 10
17
6;4;13,6; 20;25
*
5;23; 8;20
2,04;б,38 10 10 10 3;6
Кесте 1. Әлемдегi елдердiң ҚҚС және оның мөлшерлемелерi
Жетпiсiншi жылдардан бастап өмiр суре бастаса да, сол аз
-Өзiнiң экономикасында ешкiмге
Жетпiсiншi жылдары өзiнiң экономикалық бағдарламасын бай шикiзат және еңбек
Жетпiсiншi жылдардың ортасында
Әртүрлi елдердегi ҚҚС-ғын қолданудың тәжiрбиелерi мен нәтижелерi бiр жағынан
Кестеде 2
Салық түрлерi 0/ /0 млн. франков
ҚҚС 41,4 669962
Заңды тұлғадан алынатын табыс салығы 18,1
Кәсiпорындарға салық салу 10,6 170140
Мұнай тауарларына баж 7,3 118618
Басқа да салықтар 15,2 245120
Салықтық емес түсiмдер 7,4 120267
Барлығы: 100 1617217
Францияда экспорттық операциялар
ҚҚС-тан тек мыналар босатылады:
Әкiмшiлiқ әлеуметтiк, мәдени және спорт қызметтерiне орындайтын мемлекеттiқ аппараттар;
Ауылшаруашылық өндiрiс;
Кейбiр еркiн мамандықтар:жеке
Германияның салық жүйесiнiң француздiкiнен айырмашылығы-ҚҚС-тың орнына саудаға салық салуында.
Жалпы ставка 14% болса, негiзгi сауда тауарларына, кiтап-журнал өнiмдерiне
Саудадан түскен салық табысты реттеудiң көзi болып табылады. Оның
Австралияның салық жүйесi германдыққа жақын: Австралияда саудаға салынатын салықтың
Италияда КҚС-тың бiрнеше ставкаларына-нолбдiктен ең жоғары ставка 38% қолданылады.
Ұлыбритания бюджетiне жанама салықтар үлкен табыстар әкеледi, олардың негiзгiсi-17,5
Данияда 1993 ж. мемлекеттiк бюджет табыстарының құрылымында ҚҚС •
бұйымдарға, жеке самолеттерге 10% мөлшерлеме бойынша бойынша акциз енгiзiледi.
Барлық елдер дерлiқ ҚҚС-н счет-фактуралар негiзiнде алу әдiсiн немесе
ҚҚС қандай да бiр қисаюшылыққа әкелмейдi - оцы төлеуден
Бухгалтерлiк счеттар негiзiнде ҚҚС-н алған кезде мынадай мәселелер болады:
кәсiпорын ҚҚС-н пайдаға
жататын сатудан салық деп танылады.
ҚҚС жиi тиiмдi емес және қиындықтарға әкелетiн салықтарды алмастырады.
Кейбiр елдердiң салық қызметтерi ұйымдық құрылымына байланысты жанама және
- бұл бөлiмшiлер бiр ғана ұйымда болатын елдер (АҚШ,
- тура және жанама салықтардың бөлiмшелерi әртүрлi ұйымдарға қарайтын
фунқционалдық қағидат басқару иерархиясының
Жанама салықтарды жинау бойынша арнайы органдарды құру Қазақстан үшiнқолайсыз.
1) 22 елде тұтыну бағаларының индексiне елеулi әсерi байқалған
2) Тағы 8 елде (23%) ҚҚС-н енгiзумен анық көрсетiлген
3) Сонымен 29 елде немесе елдердiң 83%-да ҚҚС-н енгiзу
4) 6 елде ҚҚС инфляция қарқынының өсуiне жағдай жасады,
5) Сөз жоқ ТБИ мәнiнiң өзгерiсiнсiз немесе оның қарқынының
6) ҚҚС-н енгiзген соң баға мен жалақыны көтерумен пайда
7) Жұмыс iстеп тұрған ҚҚС мөлшерлемесiн өзгертудiң 6 мысалындағы
жағдайда - инфляция қарқынының өсуiмен байланысы айтылады және тағы
бiрiнде ТБИ өзгерiсiмен байланысы.
өзгерiсiнiң бағаға әсерi аз ғана немесе мүлдем эсер етпейдi.
Дүниежүзiндеғi елдердiндегi ҚҚС-н енгiзу және алумен байланысты мәселелердi қарастырайық.
Осындай мәселелердiң бiрiншiсi салық жүйесiн қалыптастыру кезiнде ҚҚС жанама
Сонымен қатар, тұтынушы салық жүйесiнде басқа да баламалы жанама
Ал бұл кәсiпорынның
Түсiм мен жиынтық
ҚҚС, керiсiнше, көптеген тауарлар мен қызметтердi енгiзетiн кең базаға
ҚҚС-н алу кезiнде кәсiпорындарға, әсiресе табыс салығыныв^ базасы шектелген,
Салық жүйесiнiң өзiнде кәсiпорынмен алынатын капиталды тауарлардың немесе экспорттық
ҚҚС-ң көбiнесе қоршаған ортаның ластануымен байланысты жаңа құнның
Сонымен қатар, ҚҚС-на қатысты ғалымдардың пiкiрлерiн жоққа шығаруға болады.
Керiсiнше, 1-ден, ҚҚС базасы кеңiрек: табыс салығына қарағанда ол
Дәл осы ерекшелiгiмен ҚҚС-ң ерекшелiгi түсiндiрiледi. Брлығына о л
ҚҚС-н енгiзгенде көптеген елдердiң алдында ұқсас мәселелер тұрды. Бұл
«Бiрiншi қажеттiлiктегi» азық-түлiктердi салықтан босату, бiрақ, мұндай өнiмдердi анықтау
Жоғары деңгейлi минималды шектi қолдану қызметкерледiң санының аз болу
Босатылу шегiн жоғарлату кейбiр проблемаларды туындатады. ҚҚС-ғын төлеуден босатылған
Салықтан босату шегiн белгiлеуде қызмет көрсетушi көсiпорындар (олар шағын
Шағын кәсiпорындардан жекелеген жинақ немесе жалпы айналымнан салық жинаған
Ендi, ҚҚС-ғы инфляцияны тудыруы мүмкiн деген тұжырымды қарастырайық. Тiптi
Жанама салық салудың даму динамикасы дамыған нарықтық және тарнзиттық
Үкiметгiң қоғам мен қәсiпорындарды салық несиесiн толығымен қамтамасыз ету
Батыс Европада негiзiнен ҚҚС бейтарап, яғни, өндiрiстiк шығындар автоматты
ҚР-да салықтың экономикалық бейтараптығы iске аспағандақтан көптеген кәсiпкерлерiмiз ҚҚС
ҚҚС енгiзу барысында ҚҚС Қазақстандық конъюнктурада қызметi терең талдаудан
Әлсiз экономика жағдайында ҚҚС-ның тiкелей тұтынушыларға ғана емес, өндiрушiлерғе
1) Кәсiпорынның айналым қаражатын оқшауландыру, яғни шикiзат және материалдарды
ҚҚС-ң жоғарғы мөлшерлемесiн пайдалану жағдайында тұрғындардың сатып алу Қабiлетi
Бiздiң Республикада ҚҚС-ын салу базасы тек ҚҚ ғана емес,
емес, оның реттеушiлiк қызметтiнiң оны кеңiнен қолдануға тартымды етедi.
ҚҚС-ын төлеу әсiресе аванстық төлемдер бойынша, салық салынатын өнiмдi
ҚҚС-ьш алудың қазiрiг тәжiрибесi шағын және орта бизнес кәсiпорындарыi
Iс жүзiнде салықтың төленген соммасын бюджеттен қайтару салықтың органдарға
Төленген ҚҚС-ты өтеу барысында дамушы елдерде ерешпе қиындықтар туындайды.
Iс жүзiнде барлық дамушы елдерде төленген ҚҚС-ғы экспотерлер
Алайда, көптеген елдерде басқа ҚҚС төлеушiлер өздерiнiң артылған несиелерiн
салыстыру, соның iшiнде салық
Салық салынатын базаның өзгеруiне эсер ететiн негiзгi себептерге факторын,
Салық салынатын базаның табысы мен ҚҚС бойынша берiлген мәлiметтер
Жалпы алғанда, ҚҚС-ң енгiзiлуi Еуропалық Одақ мүшелерiнiң экспоттық көрсетқiштерiн
ҚҚС кеден одағының құрылуына мүмқiндiк бередi. Бiрақ бiрден халықаралық
Акциз және қосылған құнға салық төлеудi есептеу механизмiн жетiлдiру
1) ҚР территориясындағы резидент болып саналмайтын, Қазақстанға 1 аи
2) Счет-фактурасында көрсетiлген аударылған тауарлар мен iстелiнген жұмыстарфы, ТМД
3) Салық сыныптамасын мына қағида боиынша енғiзу; тiкелей жәнежанама
ҚҚС-ң қызмет етуi және алу тәжiрбиесiн талдауынан салық салу
ҚҚС-тан салық ауыртпалығын мүмкiн болғанша азайту, яғни 12% көлемiнде
Салық салынатын айналымынан акциз соммасын, кеден барждары және амортизациялық
ҚҚС соммаларын бюджеттен тiркеу және қайтаруды иңфляцияға түзету мен
Шағын және орта кәсiпкерлiқтеғi өндiрiстiк кәсiпорындарға басқа салықтар бойынша
Приоритеттi бағыттар қызметiмен айналысатын шығын кәсiпорындарға ҚҚС-тi төлеу мерзiмiн
Бұның барлығы ҚҚС-ң 2 рет салық салудан босатар едi,
Кәсiпкерлiқке эсер ететiн ҚҚС-ң жағымсыз жағдайларының азаюы неғiзғi салық
Бiрақ та қолданылыстағы ҚҚС-тi есептеу механизм! және ҚР-да қолданылатын
Осыған байланысты бiрнеше нақты мысалдар келтiруге болады. Алғашқы сүрақтар
Сонымен 58-бап, 5 тарауда ҚР-ң басқа елдермен сауда жасағанда
шығарылады деп құжат жасалынып, ал шынына келгенде тауар елдердiң
Бұл мәселенi тиянақты қарастырып көрейiк. Оның себебi, Қазақстанның және
Бiз бiлетiнiмiздей халықаралық стандарт бойынша ҚҚС салығын салу тәжiрбиесi
Мұндай ҚҚС салық салу жүйесiне (әдетте ҚҚС-ң барған жерде
Өзбек және Қыргыз тауарларының мипортына 1999ж. басындагы 200% кедеi
ҚР-ң статистикалық агенттiгiнiң 1999ж. мәлiметтерi ТМД-ғы Қазақстанн эксперты 38%-ке
Бiрақ бұл келiсiмдерде Ресей қатысқанмен, бұл мемлекет әлi күнге
Ресейдi халықаралық стандартқа жақындатуға ынтасы бар Қазақстанның позициясы өте
Келтiрiлген статистикалық мәлiметтер Қазаөстанның мемлекеттiк бюджетiнiң ысырабы мәселесi 1-шiден
1999ж. қазан айында кеден одағы мен интеграция комитетке экспортпен
58 баптың 4 пунктiнде ҚҚС-ты қайтарып беру тәртiбiне анықтайтын
Бiрнеше аи боны жаңа салық қодеқсi жобасының айналысында даулар
Кәсiпқердiң пiқiрлерi бойынша Қазақстанда соңғы бiрнеше жылда салық заңдамаi
Салық қодеқсiнiң қабылдануына азаматтық, қаржылық, бухгалтерлiқ заңнамасынi салық заңнамасының
2000ж. Иқаңтарында «Дөңгелеқ үстел» басында ҚР-ның салық қодексiк тұжырымдамаларын
Барлық шаруашылық субъеқтiлердiң салық салудың бiрдей жағдай жасау;
Салық ауыртпалығын азайту;
Салық қодексi жобасынқарастырған қезде ҚҚС-ты алу бойынша сұрақтар қөптеген
2 қарашада ҚР азаматтарының қаруына салық қодеқсi жобасының жаңа
Келесi маңызды жай, бұл салық салынатын айналым мөлшерiн анықтау
ҚҚС-ты аударудың халықаралық принциптерiне сәйқес салық салынатын айналымға ақциздер
ҚҚС есепке алуда да жаңа өзгерiстер енгiзiледi. Жалпы ҚҚС
Транспорттық қызметтер бойынша есепке алуды жалақы билеттер негiзнде, коммуналдық
Өндiрiстiк мақсаттағы үйлер мен оның ремонты ҚҚС жобасы бойынша
ҚҚС жүйесiнде негiзгi орынды жеңiлдiк пен пруденциялдар алады. Оларға:
Демек, ҚҚС-тан босату салық төлеу мiндеттемесiн толық алып тастады
Айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады, ҚҚС-тан босатылғандардың үлқен
кәсiпорындар саны қысқарады. Экспортерлар үшiн нөлдiк мөлшерлеме ескiсiнше қалабередi.
ҚР Үлттық банкiсiне платина мен аффинирленген алтындарды қоспағанда, басқа
Салық заңының дамуы унификацияға бағытталған. Тек бұл жағдайда капиталдың
Сол өзгерiстердi атай келе, мынадай қорытындыға келуге болады, мемлекет
Бұл туралы келесi
Барлық кәсiпорындар үшiн ҚҚС мөлшерлемесiн кодекстi өңдеушiлер бiрдей етiп
Мемлекет ҚҚС мөлшерлеменiң төмендеуi мүмкiн болса бiрқалыпты басқа жанама
Дәл осы жағдайда, сатудан түскен салықты төлеумен бйланысты жергiлiктi
КҚС-тың қызмет ету
Салық жеңiлдiктерi бiршама әсерiн тигiзедi. Үш жылға дейiн төлебеген
Төленген ҚҚС-пен алынған ҚҚС-тың арасындағы айырмашылық арқылы бюджетке тиiстi
Егер жаңа заң жобасының баптарына жүгiнсек, мұнда сонымен қатар,
Екi еселiк салық салу мәселесiне, акцизделген тауарларға және қызмет
Қазiргi таңда, салық кодексi шеңберiнде ҚҚС алымының сынақ әдiсiн
Дегенмен де салық кодексiнiң жобасы 1995ж. 1 шiлдесiнен 1997ж.
Ол өз алдына салықтың бюджетке төлену мезетiн жатқындатып қана
Бұл жөнiнде, ҚҚС-ғын халықшаруашылығының кәсiпорындарының қалыпты дамуына керi әсерiн
Басқа жағынан қарағанда әлемдiк тәжiрбиедеғi салық салу ғибридтiк әдiстi
Алайда, апталық семинардың нәтижесi көрсеткендей салық кодексiн құрастыру бойынша
Мемлекеттiң өзiндiк сенiмсiздiк кешенi, яғни құралдардың көлеңкелi аударымы жайында
Салықтық кодекстiң неғiзiнде, дәлiрек айтқанда 253-бап «ҚҚС-ын қайтару, кәсiпорынның
Берiлген салықтық кодекстiң жобасы бүкiл халықтық талқылауға шығарылды, ал
Салық кодексi бойынша талқылаудағы қайшылықтар мен келiспеушiлiктiң болуы салықтық
Салық салу реформасы өзiнiң бастаиқы нүктесiне қайта оралды.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан экономикасын реформалау зерттеулер көрсеткендей әлеуметтiк-экономикалық процестерге мемлекеттiң аз
Жанама салықтар мемлекеттiң мүддесiн бiлдiредi. Оларды саналы түрде пайдалану
^ Салық мөлшерлемелерiмен алу
^ Олардан жалтару қиынырақ;
^ Олармен байланысты экономикалық
^ Олар еңбекке ынталылықты
^ Тауарлар мен шығындар
^ Экспортты ьшталандырады;
^ Бюджетке тұрақты түсiмдердi
Жанама салықтардың соңғы артықшылығы оларды ҚР экономиқасы үшiн мейлiнше
ҚҚС мемлекеттiк меншiктiң экономикалық жүзеге асырылуын көрсетедi. Оның көмегiмен
ҚҚС-ң артықшылығы келесi де:
ҚҚС өнiм құнына кiргiзiлмейдi, ол бағаға қосымша белгiленедi де
Салық салу объектiсi
Реттелген жүйеде салықты алу процедураны мейлiнше қарапайым екендiгi салық
ҚҚС мемлеқеттiк табыстарды ұлғайтудың мейлiнше тиiмсiз құралы болып табылады.
ҚҚС эқономиқалық қызмет түрлерiмен барлық салалары үшiн кәсiпорын мөлшерiне
Көптеген елдерде экспортты ынталандыру үшiн эқспорттық өнiмнiң бағасына енетiн
ҚҚС интеграциялық қызметтердi әртүрлi елдердiң бiрдей салықтық саясатын жүргiзуiне
ҚҚС-ң экономикалық мазмұнындағы маңыздылығы оның жоғарғы салыктық тәртiптiлiгi өзiн
ҚР-ғы ҚҚС-н қызмет ету мәселесi мұндағы салықтық экономикалық мәнiмен
Әлсiз экономика жағдайында ҚҚС-ң тiкелей тұтынушылармен бiрге өндiрушiлерге де
1. Кәсiпорынның айналым құралдарын оқшауландырады, ягни шикiзат пен материалдар
2. Барлық басқа да жанама салықтар сияқты ҚҚС өзiнiң
тұлғалар сезiнедi, яғни ҚҚС тұргындардың өмiрлiк деңгейiнiң төмендеуiне
әкеледi;
3. ҚҚС-ң жоғарғы мөлшерлемесiн пайдалану жағдайында тұрғындардың сатып алу
Бiздiң республикада ҚҚС салу базасы болып, ҚҚ ғана емес,
Оның кемшiлiгi ҚҚС-ын нақты төлеу кезiнде олар бойынша аванстық
ҚҚС-ң артық төленген және қайтаруға жатқызылған соммасының бюджеттiк проблемаларға
ҚР-ң экономикасын реформалау бойынша жүргiзiлген деректердегi зерттеу ҚҚС-ң қызметi
• Кәсiпкерлiктi дамыту және салықтық базаны күшейту,
• Айналымға салынған ҚҚС-тан
• Бюджеттен ҚҚС соммасын қайтару немесе есептеу инфляциялық түзетулердi
• Шағын және орта бизнестiң өндiрiс кәсiпорындарына артық
Осының барлығы екi рет ҚҚС салуды жойып, ақрығы өнiмнiң
Салықтық әкiмiшлiктi жетiлдiруде, сонымен қатар бiрiншi кезектегi камералдық тексерiстi
Қазақстанның мемлекеттiк бюджеттiң жағдайын талдау мен бағлау, бюджеттiң кiрiс
Бұл шаралар ҚҚС-ын қолданудың және сәйкесiнше салық салудың барлық
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
Қазақстан Республикасы Кодексi, 12 маусым 2001 жыл.
2. «Қазақстан Республикасына әкелiнетiн тауаларға қолданылатын қосылған құнға салынатын
3. «Қосылған құнға салынатын
4. «Акцидi есептеу тәртiбi туралы» №36 Нұсқанама
5. Алейбеков М. «Бюджет жүйесiн қалай сауықтыру керек»
2000ж. 26-бет.
6. Алимжанов И. «Мақсатқа жету жолындағы салық реформасы» //
неделя, №42, 2000 б.
7. Бачурина М. «Қосылған құнға салынатын салық» // ҚР
8. Вопапава Н. ««Қосылған құнға салынатын салық» // Налоғи
9. Габдрахманов И.Н. , «Лукойл» мұнай компаниясы.
икемдi салық жүйесi көмектесi қажет» Финансы, 1998ж., №7 276.
10.3аяц Н.Е. Қаржы теориясы. Минск: «Жоғарғы мектеп», 1998ж.
11.Игудин А.Г. Попова Н.А. «германия және Ресей бюджетаралық қатынастар
12.Ыдырысова Э.Қ.
13.Ыдырысова Э.Қ. «Қосылған
14.1лиясов Қ.Қ. «Экономиканы жандандырудың
15.Iлиясов Қ.Қ., Зейнелгабдин А.Б.; Ермекбаева Б.Ж., Салық және салық
16.Рогачев А. әлеуметтiк әдiлеттiктiң
17.Никитин С., Глазова Е., Степанова М., Мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi
18.Починок А. Үзақ қиын жолдағы салық реформасы. Салық хабарламасы.
19. Ларионов И.О. «РФ салық жүйесi туралы». Қаржы 1995ж.
20.Оспанов М. Т. «Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений»