Мазмұны
Кіріспе 2
1 - бөлім. Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебінің теориялық
1.1. Табыстар мен шығындар мәні, олардың бухгалтерлік есепте танылуы
1.2. Негізгі және негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар
1.3. Басқа да табыстар мен шығындар есептерінің ұйымдастырылуы 25
2- бөлім. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындары есебінің аудиті
2.1. Шығындар мен табыстар есептерінің аудиті 32
2.2. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстылық деңгейін "Астанастрой - холдинг" көрсеткіштері
3-бөлім. Халықаралық есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар есебінің
3.1. Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық стардарттарға көшуімен байланысты
3.2. Шығындар мен табыстар есебінің ұйымдастырылуының шет елдік тәжірибесі
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 63
Қосымша бет – 1 66
Қосымша бет - 2 67
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың дамуы барысында орын алып отырған түбегейлі өзгерістер
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі"
Қазақстан Республикасының экономикасы әрекет етуші кәсіпорындар мен ұйымдардың көпшілігімен
Кәсіпорындардың басшылығы мен еңбекшілер ұжымдарының басты қызығушылығын шикізаттар мен
Табыс дегеніміз нақты адамдардың, кәсіпорындардың немесе мемлекеттің үлесіне тиісті,
Табыс көлемі кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік — шаруашылық қызметінің
Табыстар — есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының көбеюі,
Шығындар — есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының кемуі
«Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебі мен аудиті» тақырыбында
Дипломдық жұмысты жазу мақсатында өз алдыма төмендегідей міндеттер койдым:
- кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының бухгалтерлік
есебін жүргізудің, оларды аудиторлық тексерудің методикалық
негіздерімен танысу және оларды окып-үйрену;
- кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының түрлерін және
оларды есепке алу әдістерін зерттеу;
- табыстар мен шығындар есебі бойынша аудиторлық тексеруді
ұйымдастырудың ерекшеліктерімен танысу;
- кәсіпорынның табыстылығының негізгі көрсеткіштерін талдау;
- халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы
табыстар мен шығындар есебіндегі өзгешеліктермен танысу, шет
елдерде қалыптасқан тәжірибеге қатысты салыстыру.
Тақырыпты тереңірек қарастыру мақсатында еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесінің ұйымдастырылуы
Зерттеу жұмыстарын жүргізу
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік өкімет ұйымдарында Астана каласының
Құрылтай кұжаттарына сәйкес кәсіпорынның құрылуы барысындағы жарғылық қорының мөлшері
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамының құрылтайшылары 29 заңды тұлга және
Кәсіпорынның екі тәуелді қоғамы бар.
"Астанастрой-холдинг" жабык акционерлік қоғамының қаржылық - шаруашылық қызметін сипаттайтын
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамының
қаржылық - шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері
(мың теңге есебінде)
Көрсеткіштер
2001 есепті жыл
Сома
% есебінде
1. Өнімдер, жұмыстар, тауарлар, қызметтерді сатудан түскен (нетто) түсім
2 . Сатылған өнімдер, тауарлар,
9331
3. Коммерциялық шығындар
—
—
4. Басқару шығындары
—
—
5. Сатудан алынған пайда (зиян)
676
117,97
6. Алынуға тиісті пайыздар
—
—
7. Төленуте тиісті пайыздар
—
—
8. Басқа ұйымдарга үлестік қатысумен
байланысты табыстар
—
0,17
9. Басқа да операциялық табыстар
1
0,17
10. Басқа операциялық шығындар
96
16,75
11. Қаржылық-шаруашылық қызмет
нәтижесіндегі пайда (зиян)
581
101,4
12. Сатудан тыс басқа да шығындар
—
—
13. Есепті кезеңдегі баланстық пайда (зиян)
573
100,0
1 - бөлім. Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебінің теориялық
1.1. Табыстар мен шығындар мәні, олардың бухгалтерлік есепте танылуы
Елімізде нарықтык экономикалық қатынастардың дамуы мен халықаралық есеп стандарттарына
- қандай да бір қызмет нәтижесінде алынатын ақша
құндылықтар;
- өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) сату құны мен оларға
өндірістік шығындардың арасындағы айырма ретінде анықталған,
өндірістік — шаруашылық қызмет нәтижесі;
- құнды қағаздардың ағымдағы бағасының белгілі-бір мөлшердегі
пайызы түрінде анықталатын, кәсіпорын иеленушілеріне төленетін
дивидендтер мен пайыздар "2.
Табыстар белгілі-бір уақыт мерзімінде сатып алушыларға "берілген немесе сатылған
1) табыс сомасы өте жоғары дәлдік дәрежесімен бағаланады;
2) келісім бойынша экономикалық тиімділік кәсіпорын үлесіне тиісті.
___________________
2-№ 5 Бухгалтерлік есеп стандарты «Табыс»
"Кәсіпорын қызметіндегі бір келісім-шартпен байланысты табыстар мен шығындар бір
• беру (сату) барысында танылуы;
• берген (сатқаннан) кейін танылуы;
• берілуіне (сатылуына) дейін танылуы.
Табыстың танылу шарттары табысты алумен байланысты процестерді, салалардың өзгешіліктерін
Табыстар мен шығындарды тану әдістері:
1. Сатылған өнімдер құнын бөліп төлеу әдісі бойынша табыс
алынғаннан кейін танылады. Бұл әдіс бөлшек сауда мекемелерінде кең
танымал, себебі табыс толығымен шоттарға жазу арқылы және әр
пайдасы үшін бөлек есептелінеді.
2. Шығындардың орнын толтыру әдісі көбінесе орны толтырылмайтын
шығындар әдісі деп аталады, себебі шығындар сомасы табыс алынганға
дейін жабылуы қажет. Бұл әдіс ерекше тәуекелге бару кажет
жағдайларда пайдаланылады.
3. Орындалу пайызы әдісі бойынша табыс пен жалпы пайда
танылуы орындалу пайызын бағалау арқылы жүргізіледі. Орындалу
пайызы есепті кезең соңындағы барлық шығындарды пайыздар бойынша
жалпы шығындар сметасына бөлу арқылы анықталады. Бұл әдіс
құрылыста немесе материалдық өндірісте пайдаланылады. Әдісті
пайдалану үшін орындау көлемі мен шығындар арасындағы өзара
байланыс ең төмен дәрежеде болғаиы жөн.
________________
3- №5 Бухгалтерлік есеп стандарты "Табыс"
4-Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 10/2001 г.
4. Нақты орындалу әдісіне сәйкес табыстар операция аяқталғаннан кейін,
яғни бір қызмет жүзеге асырылганнан кейін танылады.
5. Пропорционалды орындау әдісі бірнеше кезеңдік операциялар
орындалуына байланысты табыс сомасын тану әдісі.
6. Аяқталған операциялар бойынша табысты тану әдісі барлық жұмыстар
аякталғаннан кейін орындалады. Бұл әдісті жүк тасымалдаумен
айналысатын мекемелер қолданады.
7. Кассалық әдіс бойынша
түскеннен кейін ғана танылады.
Кәсіпорындар тауарлы-материалдық қорларды сатумен, қызмет көрсетумен, пайыз, роялти және
- пайыз сомасы нақты табыс сомасын есепке алу
арақатынасы негізінде танылады;
- роялти сомасы келісім шарт мазмұнына сәйкес, есептеу
бойынша танылады;
- дивидендтер акционерлердің
бекітілген жағдайда танылады.
Жалпы қорыта келе, табыс дегеніміз ақша сомасының өспелі қозғалысы
1. Қалыптасу сипатына байланысты алғашқы және екінші гірІпІЗ табыстар
болып болінеді. Бірінші топқа сатудан түскен түсім, пайыз және
салымдар бойынша алынған табыстар кіреді. Екінші топқа қорлар
құрамындағы өзгерістер мен негізгі қорларды қайта бағалау кезінде
қосылған құн түріндегі табыстар жатады.
2. Қызмет түрлеріне байланысты негізгі және негізгі емес қызметтер
бойынша алынған табыстар болып ажыратылады. Негізгі қызмет түрінен
алынған табыстарға сол есепті кезеңге қатысты, ұйымның қаржылық
қызметінің және өндірістік-кәсіпкерлік қызметтерінің нәтижесін құрайтын
табыстар жатқызылса, негізгі емес қызметтерден алынган табыстары оның
басқа да қызмет түрлерімен байланысты болады.
3. Пайда болу көздеріне катысты табыстар активті және пассивті
бөлінеді. Активті табыстарға кәсіпкерлік және еңбектік қызметтерге
байланысты табыстар, еркін мамандық иелерінің табыстары, жер және
жылмайтын мүліктермен байланысты алынган табыстар жатқызылады.
Пассивті табыстарға қызмет көрсетумен, ақпаратты пайдалануға берумен,
интеллектуалдық меншікті сатумен байланысты "бүркемелі" табыстары
мен материалдық-заттык құндылықтарды сатумен байланысты, пайыздар
және дивидендтер түрлеріндегі "бүркемелі емес" табыстары жатқызылады.
4. Жіктеп-талдауға байланысты табыстар операциялық табыстар (жалдық
төлем ақы, акциялар бойынша дивидендтер), төтенше жағдайлармен
байланысты табыстар (зілзала апаттары, өрт, т.б.), әртүрлі шешімдер
қабылдау нәтижесінде алынған басқа табыстар (активтердің тегін келіп
түсуі, оң курстық айырма), ерекше және сирек табыс түрлері
бөлінеді.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатында алынатын және алынуы мүмкін табыс
Кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерінің нәтижелеріндегі табыстарының жиыны
1) өнімнің өзіндік құнын анықтау,
аяқталмаған өндірісті бағалау, пайданы анықтау;
2) басқару шешімдерін кабылдау, жоспарлау және болжау;
3) бақылау және реттеу.
Нақты міндеттер айкын болған жағдайда жоғарыда аталған бағыттар бойынша
Экономикалық мазмұнына байланысты шығындар элементтері бойынша және калькуляциялау баптары
Калькуляциялау баптары бойынша топтастырылуы өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнын
Өнімдердің өзіндік құнына қосу тәсіліне байланысты тікелей (тура) және
Технологиялық процеспен байланысына қатысты негізгі және үстеме шығындар түрлері
Пайда болу орына қарай шығындар өндірістік, яғни өнім өндірумен
Шығындар жүйесін басқарудың функцияларының бірі — шығындарды жоспарлау. Яғни,
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болып бөлінеді.
Шығындар көлемін бақылау мен реттеу процесі нақты шығын сомаларының
Шығындар да негізгі қызметпен және негізгі емес қызметпен байланысты
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебін ұйымдастырудың тәртіптері мен
- Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заңы, 24 маусым 2002ж.;
- Қаржылық қорытынды есепті дайындау және құрастыру жөніндегі
концептуалдық негздер;
- Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары және ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары. Стандарттарды пайдалану жөніндегі
методикалық нұсқаулар;
- Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары және
пайдалану, яғни негізгі шоттар корреспонденциялары жөніндегі
методикалық нұсқау;
- Бюджетке төленетін міндетті түрдегі төлемдер мен алымдарды
сипаттаушы салық кодексі;
- Қаржы, статистика, құнды қағаздар, салық салалары
нұсқаулық материалдар, актілер және т.б. Ендігі
табыстар мен шығындар есебінің ұйымдастырылуын қарастырамыз.
___________________________
5 - № 7 «Тауарлы-материалды корлар есебі» Бухгалтерлік есеп
1.2. Негізгі және негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар
Негізгі қызмет түрімен байланысты табыстар есебі Типтік шоттар жоспарының
1. Дт 301-303; 321-323; 441,451 Кт 701
(тауарлар, жұмыстар, қызметтердің) сатылуы.
2. Дт 611 Кт 701 -
кезеңде танылуы.
3. Дт 701 Кт 571 - Есепті кезең
шығарылады, яғни шот жабылады.
701 шот бойынша аналитикалық есеп алынған табыстардың түрлеріне байланысты
Негізгі қызмет түрімен байланысты бұрын сатылған тауарлардың қайтарылуы, сату
1) Дт 711 Кт
айналымнан тыс активтердің қайтарылуы.
2) Дт 711 Кт 441,451,452 — құны төленген тауарлар,
активтердің қайтарылуы.
3) Дт 571 Кт 711 — қайтарылған тауарлар құны
қаржылық-нәтижелік шотқа есептен шығарылады.
Нарықтық экономикалық қатынастары дамыған елдердің тәжірибесіне сай сатуға әртүрлі
• қолма-қол есеп айырысуға байланысты кеміту - қолма-қол ақша
сатып алушыларға қолданылады;
• "Сконто" кемітуі - төлем құжаттарында көрсетілген мерзімнен бұрын,
алдын-ала төлем жасаушылар пайдаланылады;
• «Дилерлік кеміту — агенттер мен аралық байланыстырушыларға жасалатын
кемітулер және т.б.
712 шот активті, күрделі болғандықтаи бұл шот
Бағаға жасалатын кемітулер дегеніміз
- сатылып алынатын тауарлар
кеміту;
- уақытша кеміту;
- сандық кеміту;
- арнайы кеміту.
Бағаға жасалатын кемітулер есебі 713 активті, күрделі шотта жүргізіледі.
Негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар есебі 72 бөлімше
Кесте 1.
72 бөлімше шоттарымен байланысты бухгалтерлік жазулар:
№
Шаруашылық операциялары
Шоттар корреспонденциясы
дебет
Кредит
1.
Материалды емес активтерді, негізгі құралдарды, инвестицияларды сату
301-303, 321-323, 441, 451
721,722,723
2.
Ұзақ мерзімді қаржы салымдары есептен шығарылғанда құнының өсімшесінің азайтылуы
542
723
3.
Акциялар бойынша дивидендтер мен пайыздар
332,441,451
724
4.
Құнды қағаздарды номиналдық құнынан төмен бағамен сатып алу нәтижесіндегі
402
724
5.
Алдағы уақыт табыстары сомаларын есепті
кезең табыстары ретінде есепке алу
611
724
6.
Курстық айырма түріндегі табыстар
301-303,
321-323,
351,352,431,
432,452,511,
601-603,
641-643,
661,662,671
725
7.
Өкіметтің атқару ұйымдарының субсидиялары
441,451
726
8.
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан
айналымнан тыс және материалдық
активтердің, ақшаның тегін келіп түсуі
101-103,106
121-126,
201-206,208
221-223,
431,441,451
727
9.
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан айыппұл түрінде алынатын сомалар
301-303,333
334,441,451
727
10.
Негізгі күралдарды қысқа мерзімге жалға беру
нәтижесіндегі табыстар
334,441,451
727
11.
Қысқа мерзімді қаржы салымдарының
ағымдағы құнының өзгеруімен байланысты
табыстар
401-403
727
12.
Кәсіпорын жұмысшысының жалақысынан
келтірген залалын жабу мақсатында ұсталынған сомалар түріндегі табыстар
681
727
13.
72 бөлімше шоттарының есепті кезең соңында
жабылуы
721-727
571
Қәсілорындардың жалпы шығындарының құрамында өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) өндіру және
• Дт 801 Кт 221 "Дайын өнімдер" — сатып
өзіндік құны бойынша жөнелтілді;
• Дт 801 Кт 900 "Негізгі өндіріс", 920 "Көмекші
берушілерге орындалған жұмыстар мен қызметтер акті бойынша
тапсырылды;
• Дт 571 Кт 801 — сатылған өнімдердің (тауарлар,
нақты өзіндік құны нәтижелік шотқа есептен шығарылды.
Ұйымдардың негізгі емес кызметтеріне байланысты орын алған шығындары 84
Қызметтерінің негізгі және негізгі емес түрлеріне байланысты шығындарынан басқа
Кәсіпорынның қызметі барысында орын алатын шығындардың бірі есептелген пайыздар
- Дт 831 Кт
пайыздар сомалары;
- Дт 684 Кт 423,431,441,451 — пайыз сомаларының төленуі.
Есепті кезең соңында 571 шотпен корреспонденцияланып жабылады, яғни есептелген
Барлық кәсіпорындар мен ұйымдар үшін өздерінің кызметтерінің нәтижелеріне байланысты
Барлық кәсіпкерлік кызметті жузеге асырушы ұйымдар мен кәсіпорындардың жалпы
• Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебін жүргізуші шоттар тек
бір есепті кезеңге ашылады, сол уақыт аралығында табыстар сомалары
бөлім шоттарының кредиттік айналымын, ал шығындар сомалары 8 бөлім
шоттарының дебеттік айналымын құрайды, бұл шоттар есепті кезең
аяқталғанда 571 "Жиынтық табыс (зиян)" шотымен өзара
корреслонденциялана отырып жабылатын уақытша шоттар болып
табылады.
1.3. Басқа да табыстар мен шығындар есептерінің ұйымдастырылуы
Кәсіпорындар (ұйымдар) қоғамдық-экономикалық бірліктер болғандықтан олардың қоғамда орын алыл
861 "Зіл-зала апаттары нәтижесіндегі орны толтырылмайтын зияндар" шотында есепке
Кәсіпорындар қажетті сақтандыру келісім-шарттарды жасағаннан кейін зіл-зала апаттары нәтижесінде
• Дт 203-206, 208 Кт 862 — зіл-зала апаты
жарамсыз мүліктерді бұзу арқылы алынған пайдалынлуы немесе
сатылуы мүмкін қосалқы бөлшектер және басқа да материалдар құны.
Көсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметтерінің маңызды бағытын құрайтын
Төтенше жағдайлармен байланысты басқа табыстар мен зияндар сомалары 864
Бүгінгі таңдагы кәсіпкерлік кызметтің даму шарттарына сәйкес еншілес, тәуелді
• Дт 14 "Инвестициялар" бөлімшесі шоттары Кт 871 —
келісімі мен үлес қосушылардың шешімі бойынша үлестік қатысу
нәтижесіндегі алынған табыс сомасының қаржылық инвестициялар
құнын көбейтуге бағытталуы;
• Дт 441 "Есеп айырысу шоты" Кт 871 -
қатысу нәтижесіндегі табыстардың инвесторға аударылуы;
• Дт 332 "Есептелген пайыздар" Кт 871 - үлестік
табыс сомасының есептелуі;
• Дт 441 Кт 332 — үлестік қатысу нәтижесінде
айырысу шотына кірістелуі:
• Дт 871 Кт 141-144 — үлестік қатысу нәтижесінде
сомасына.
Егер инвестиция салынатын еншілес, тәуелді және өзара бірлесіп бақыланатын
Кәсіпорындардың қызметі барысында тек болашақ кезеңдерде ғана өндірістік шығындар
Шығындар мен қатар кәсіпкерлік қызмет барысында болашақ кезеңдерге қатысты
Алдағы уақыт табыстары дегеніміз осы есепті кезеңде алынған, бірақ
Жалпы кәсіпкерлік қызметпен айналысу барысында орын алуы мүмкін шығындар
Бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиян сомаларының есебі есепті кезеңдегі
• Дт 551 "Заңмен бекітілген мөлшердегі резервтік капитал" Кт
резервтік капиталдың зиян сомасын жабуға бағытталуы.
Ал есегтті кезендегі бөлінбеген пайда сомасы төмендегі жағдайлармен байланысты
• Дт 54 "Қосымша төленбеген капитал" Кт 561 —
үзақ мерзімді инвестициялардың есебінен бөлінбеген пайда
сомасының көбеюі;
• Дт 521 "Алынған капитал" Кт 561 — акционерлік
акцияларын номиналдык құнынан төмен бағамен сатып алу
барысында пайда болған табыс сомасына бөлінбеген пайда
сомасының көбеюі.
561 шоттың дебеттік
• Дт 561 Кт 55 "Резервтік капитал" бөлімшесінің шоттары
бөлінбеген пайда есебінен қүрылтай құжаттарында бекітілген
мөлшерде немесе үлес косушылардың шешімдеріне сәйкес резервтік
қорларға аударылатын сомаларға;
• Дт 561 Кт 621, 622, 687 — бөлінбеген
ерекшелендірілген акциялар бойынша төленетін дивидендтер мен
шаруашылық серіктестігінің қатысушыларына төленетін табыстар
сомаларына;
• Дт 561 Кт 521 — акционерлерінен өз акцияларын
құнынан жоғары бағамен сатып алуға байланысты айырма
сомаларына;
Есепті кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаған зияи) сомалары 562 "Өткен
- Дт 561 Кт 562 — бөлінбеген пайда
- Дт 562 Кт 561 — жабылмаған зиян сомасына.
Өткен кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаган зиян) сомалары 562 шотта
• Дт 562 Кт 621,622,687 - есепті кезең табысының
байланысты өткен кезеңдердің бөлінбеген пайдасы есебінен қарапайым
және ерекшелендірілген акциялар бойынша есептелген дивидендтер мен
қатысушыларға есептелген табыстар сомаларына;
• Дт 562 Кт 511 — өткен кезеңдердің бөлінбеген
қордың толықтырылуы.
2- бөлім. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындары есебінің аудиті
2.1. Шығындар мен табыстар есептерінің аудиті
Шаруашылық-қаржылық қызметпен айналысушы кәсіпорындар мен әртүрлі ұйымдардың табыстары мен
Республикамызда аудиторлық қызметтің жүзеге асырылуы 1998 жылдың 20 қарашасындағы
_______________________
6-Қазақстан Республикасыньщ "Аудиторлық қызмет жөніндегі" заңы, 20.11.1998ж. (соңғы өзгерістер
кәсіпорындар, ашық халықтық қоғамдарда аудит міндетті түрде жүргізілуі қажет.
Қаржылық көрсеткіштердің өзгерістерімен тікелей байланысты қаржылық қорытынды есептің маңызды
- материалдық шығындардың, еңбек ақы төлеу шығындарының,
аяқталмаған өндіріс шығындарының негізсіз жоғары бағалануы;
- өндірістік шығындар құрамына арнайы қорлар есебінен
қажет баптардың қосылуы;
- шығындарды калькуляциялау объектілерінің болмауы;
- өндірістік емес мақсаттағы негізгі құралдарды ұстау шығындарының
өзіндік құнға қосылуы және т.б.
Өндірістік шығындарды аудиторлық тексеруден өткізер алдында аудитор кәсіпорынның қабылдаған
• технологиялық процеске қатысты - тапсырыстар бойынша өзіндік құнды
анықтау әдісі;
• калькуляциялау объектілері бойынша — бөлшек, бұйым,біртиптес
бұйымдар топтары, процесс, өндіріс, тапсырыс;
• шығындарды бақылауға мүмкіндік
байланысты;
• алдын-ала бақылау әдісі
есеп әдісі.
Өзіндік құнды калькуляциялау әдістерімеи қосымша, шығындарды есепке алу тәртібі
Өнімдердің өзіндік құнын дұрыс анықтауға калькуляциялау әдістерімен катар өндірістік
Өнімдердің өзіндік құнының есебін жүргізуші шоттар жүйесімен танысып, оларда
Ұлттық бухгалтерлік есеп стандарттары енгізілгенге дейін жалпышаруашылық шығындар өндірістік
Негізгі емес қызмет түрлеріне байланысты, яғни, негізгі құралдардың, материалды
Кәсіпорынның таза табысына төтенше жағдайлар мен тоқтатылған операциялар бойынша
Нарықтық экономика талаптарына сай әр кәсіпорынның мақсаты табысқа қол
Негізгі кызмет түрлерімен байланысты табыстар өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді), материалдық
Негізгі емес кызметпен байланысты табыстар есебін жүргізуші шоттарда негізгі
Аудитор немесе аудиторлық ұйымының кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебі бойынша
Аудиторлық тексерумен қатар табыстар мен шығындардың калыптасу көздерін талдау,
2.2. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстылық деңгейін "Астанастрой - холдинг" көрсеткіштері
Кәсіпорынның табыстылығы келесі түрдегі көрсеткіштермен сипатталады: сатудан алынған табыс;
- табыстылық көрсеткіштері жоспарының орындалуын бағалау;
- таза табысты қалыптастыратын
- табысқа әсер етуші фаторларды анықтау және олардың
- табыстың өсуіне әсер ететін резервтерді анықтау;
- табыс сомасын кәсіпорынның
пайдалану жөнінде нұсқаулар дайындау;
- әртүрлі табыстылық коэффициенттерін зерттеу.
Сатылған өнімдер (жұмыстар,
Табыстылық = сатудан алынған табыс/таза табыс
Бұл көрсеткіш әртүрлі өндірістерде белгілі — бір өнім түрлерін
Маржиналды табыс дегеніміз — сатудан алынған табыс пен айнымалы
- Өнім бірлігіне келетін айнымалы шығындар – 10 тг.;
- Іскерлік белсенділігінің кеңістігі — 10 тг. — 70
- Осы кеңістікке сай тұракты шығындар — жылына 450
- Айнымалы шығындар - 700 мың тг.;
- Жалпы шығындар — 1150 тг.;
- сату багасы — 25 тг.
Осы мәліметтер бойынша кәсіпорын үшін маңызды мәселе сатудан алынатын
Пайда (табыс) = р*Х - (F + VХ);
Мұндағы, р — өнім бірлігінің сату бағасы;
X — сатылған өнім көлемі;
F - тұракты шығындар;
V — өнім бірлігінің айнымалы шығындары.
Бұл теңдеу қажетті көрсеткіштерді анықтауға негіз болады.
1. Өндіріс көлемінің тиімді мөлшерін анықтау:
X = F/d, мұндағы:
d — өнім бірлігіне келетін маржиналды табыс. Барлық өндірілген
X = 450 000/(25-10) = 30 000
2. Тепе-теңдік нүктесіндегі сатудан алынған табыс мөлшерін анықтау.
Dv = (F*р)/d, мұндағы Dv — сатудан түскен түсім.
Dv = 450 000*25/15 = 750 000 теңге, бұл
3. Тепе-теңдік нүктесіндегі тұракты шығындар деңгейі есептеледі:
F = X * d = 30 000 *
Бұл формула арқылы маржиналды табыс
F = X * [(dв % кр)* Р/100] =
4. Тепе-теңдік нүктесіндегі сату бағасын анықтау. Бұл көрсеткіш өнім
Р = (F / X) + V = (450
5. Маржиналды табыстың ең төменгі деңгейін анықтау.
Өнімдерді сатумен байланысты табыстар мөлшері мен тұрақты шығындар белгілі
dв % к Dv = F / Dv *
Жоғарыда аталған көрсеткіштердің график түріндегі өзара арақатынасын 2-ші суреттен
Бұл графиктегі шартты белгілер:
Dv - сатудан түскен түсім;
S - сатылған өнімнің толық өзіндік құны;
F - тұрақты шығындар;
X - өнім бірлігінің саны;
Vo - жалпы айнымалы шығындар;
К - өндірістің тепе-теңдік нүктесі.
Бұл графиктен төмендегідей мағлұмат алуға болады: табыс пен өзіндік
(25*70-(450+10*70) = 600 мың тг.
Табыстың жоспарлы мөлшері мен тепе-теңдік нүктесіндегі табыс мөлшерінің арасындағы
Өндірістің тепе-теңдік көлеміне төмендегі факторлардың өзгерісі ықпал етеді:
• өнім бірлігінің бағасының өзгеруі;
• өнім бірлігіне қажетті айнымалы шығындардың өзгеруі;
• тұрақты шығындардың өзгеруі.
Сатылған өнімдердің багасының төмендеуі сату көлемін өсіруді талап етеді,
Кесте 2
Астанастрой-холдинг компаниясының сатудан алынған
пайдасының қалыптасуы (мың тг.)
Көрсеткіштер
Өткен
жыл
(2000 ж.)
Өткен жылдағы баға
мен шығындар есепті
жылғы сату көлеміне
қатысты
Есепті
жыл
(2001 ж.)
А 1
2
3
1. Сатудан түскен түсім
3277
7129
10007
2. Сатылған өнімдердің
өзіндік құны
3493
7167
9331
3. Сатылган өнімдердің
толық өзіндік құны 3493
7114
9331
4. Сатудан алынған пайда
(шеккен зиян) -216
438
676
5. Өткен кезең бағасымен
сату көлемінің өсу қарқыны
3277
7129
217,5
Сатудан алынған табыс сомасының осы кестеде көрсетілгендей мөлшерде өзгеруіне
Кесте 3
Сатудан алынған пайданың өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеу
Әсет ету факторы
Есеп нәтижесі
Мың теңге
Фактордың пайдаға әсрі (+,-)
1. Пайданың жалпы өзгеруі
+89,2
X
2. Сату көлемінің өзгеруі
-216*117,5:100 = 253,9 - 253,9
3. Өндірістік өзіндік құнның өзгеруі
9331-7167 = +2164
-2164
4. Бағаның өзгеруі
10007-7129 =
+2878
+2878
5. Сату кұрылымының өзгеруі
892-(-253, 9-2164+ 2878)=431,9
+431,9
Кесте деректері компанияның пайдасын көбейтудің басты жолы өзіндік құнды
Кесте 4
Сату тиімдлігі көрсеткіштерінің динамикасы
Көрсеткіштер
Өткен жыл
Есепті жыл
Ауыткуы
(+,-)
1. Сатудан түскен түсім, м. тг.
3277
10007
+6730
2. Толық өзіндік құн, м.тг.
3493
9331
+5838
1 Сатудан алған пайда, м.тг.
-216
676
+89,2
14, Сату рентабельділігі, %
6,18
7,24
+ 1,06
5. Сатудың 1 теңгесіне келетін шығын, тн.
1,07
0,93
-0,14
6. Сату тиімділігі, %
6,6
6,7
+0,1
Кесте деректері сату тиімділігінің есепті 2001 жылы көрсеткіштерінің сапасы
Рентабельділік - кәсіпкерліктің табыстылығының салыстырмалы көрсеткіші болып табылады, Шаруашылық
Кесте 5
Рентабельділік көрсеткіштері
Көрсеткіш Экономикалық мазмұны Көрсеткішті
есептеу Ұсыныстар мен кеңестер
Сату рентабельділігі
(коммерциялық
рентабельділік
коэффициенті) Операциялық қызмет нәтижесіидегі алынған пайда қандай? Сатудан алған
Ағымдағы шығындар
рентабельділігі
Өндірістік шығындар тиімділігі қандай?
Операциялық қызметтен алынған пайда сомасы сатылған өнімдердің өзіндік құнына
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамының мәліметтері бойынша:
1) коммерциялық қызмет рентабельділігі - 34,3 % (600/1750);
2) ағымдағы шығындар рентабельділігі - 57,1 % (600/1050).
Кәсіпорыннын табыстары мен шығындарының мөлшері оның жалпы қызметінің көлеміне
Кесте 6
Жалпы маржаны есептеу тәртібі
Көрсеткіштер Мың теңге
Түсімге %
есебінде
1. Сатудан түскен (нетто) түсім 1750 100
І2, Айнымалы шығындар 700 40
3. Жалпы маржа 1050 60
4. Тұрақты шығындар 450 25,7
5. Сату нәтижесіндегі пайда (зиян) 600 34,3
Кесте мәліметтері бойынша операциялық тіректің әсер ету күші (1050/600)
Кәсіпорын қызметіндегі басты нәтижелік көрсеткіштердің бірі -таза табыс. Таза
• өнімдер (тауарлар, жұмыстар, қызметтерді) сатудан алынған пайда;
• сатудың басқа түрлерінен алынған пайда;
• сатудан тыс нәтижелер бойынша алынған пайда.
3-бөлім. Халықаралық есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар есебінің
3.1. Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық стардарттарға көшуімен байланысты
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүйесінде нарықтық қатынастардын қалыптасуы мен
Ұлттық айырмашылықтардың болуына тәуелсіз түрде халықаралық экономикалық қатынастарды бірегей
Көптеген халықаралық және регионалдык мамандандырылган рымдар бухгалтерлік есепті реттеу
Есеп жүйесінің дамуы ақпараттардың түсініктілігін жақсарту мәселелері қарастырылуда. Есеп
Бухгалтерлік есеп жүйесінің реформаландырышуы үшін ең алдымен нормативтік реттеу
Бухгалтерлік есептің экономикалық аспектілерін таңдаудың үш жолы бар:
• макроэкономикалық реттеу;
• микроэкономикалық реттеу;
• әлеументтік және корпоративті әдіс.
Макроэкономикалық тұрғыда әдістерді таңдау дегеніміз қорытынды есепті тапсыру әдістерінің
Микроэкономикалық тұрғыда әдістерді таңдау кәсіпорын, фирма деңгейінде қорытынды есепті
Әлеументтік-корпоративтік тұрғыда тандау кәсіпорын қызметінің жалпы қоғамға әсерін қадағалайды,
Бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру барысында көңіл бөлуді талап ететін
Жоғарыда қарастырылған жағдайлардын жиынтығы жалпы білім беру саласынан және
Нарықтық қатынастардың дамуы барысында халықаралық есеп ставдарттарына көшу мақсатында
• бухгалтерлік іс пен бухгалтерлік ой тарихын меңгеру;
• қорытынды есептің құрылымы мен мазмұны, әртүрлі пайдаланушыларға қажетті
• бухталтерлік есептегі саясат, экологиялық факторлар мен нормативтік реттеу
• мәселерді дұрыс шешу мақсатында бухгалтерлердің сәйкес мамандық дәрежесінің
• салық салу және оның қаржылық және басқару шешімдеріне
• ақпараттык жүйелер мен автоматтандырылған жүйелердің ролі;
• қаржылық мәліметтердің нақтылығы мен дұрыстығын қамтамасыз ететін бақылау
Елімізде халықаралық бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есепке көшу
3.2. Шығындар мен табыстар есебінің ұйымдастырылуының шет елдік тәжірибесі
Табысқа ие болу қандай да болмасын кәсіпкерлік қызметтің негізгі
Табыстар - кәсіпорынның құнделікті қызметінің нәтижесіндегі активтердің көбеюі немесе
Шығындар - Өнімдерді өндіру, материалдық қорларды сатып алу немесе
Табыстар мен шығындарды тану дегеніміз оларды қорытынды есепке баптар
Табыстар мен шығындарды танудың негізгі мақсаттары:
- табыстар мәнін түсіну, қандай баптардың табыстарға
жатқызылатынын және олардың өлшенуін түсіну;
- табыс алынды деп есепке алу мезетін анықтау;
- шығындар мәні мен олардың құрамын түсіну,
- шығындардың орын алған (жұмсалған) мезетті анықтау;
- операциялық емес пайда мен зиянды және
шығындарды өзара айыру.
Пайда дегеніміз акционерлік капиталға үлес сомасын есепке алмағандағы кәсіпорынның
Зиян дегеніміз акционерлік капиталдың бөлінуін есепке алмағандағы кәсіпорын капиталының
Пайда алу процесі көптеген кәсіпорындар ушін бірқатар шаралардың нәтижесі
Бухгалтерлік ақпараттың негізгі сапалық сипаттамасы болатын уақыттылық және шынайылық
- табыстардың сату барысында танылуы;
- сатылғаннан кейін танылуы;
- сатылғанга дейін танылуы.
Сатылу барысында танылудың басты шарты табыс ретінде танылуы үшін
Кеме, көпір, кеңсе мекемелері құрылыстарында табыстыалу процесі ұзаққа созылады.
- аяқталган келісім әдісі бойынша табыстар мен шығындар келісім-
шарт толық орындалғаннан кейін танылып, есепке алынады.
- аяқталу проценті әдісі бойынша табыстар мен шығындар және
пайда әрбір есепті кезеңде құрылыс жобасының аяқталу
бағалау негізінде танылып,
Бұл әдістердің бірінің таңдалуы кәсіпорын шешіміне байланысты. Құрылыстагы шешуші
- шығындар өлшемі - бұл жалпы жобаға қажетті шығындар
есепті кезеңге қатысты шығындар;
- өндіріп шығару өлшемі - жалпы жоба бойынша қажетті
көлемімен салыстырғандағы есепті кезең нәтижелері.
Бұл әдістердің бірін тандамастан бұрын барлық жағдайларды толық
Жобаның аяқталуына байланысты танылатын табыстар сомасы келесі формуламен анықталады:
Табыстарды өндірістің аяқталуы, өсімше, ашылуына байланысты танудың баламалық үш
Материалдық қорлармен қатар қызмет көрсетулер нәтижесінде де табыстар алады,
- нақты орындау - бұл бір қызмет нәтижесі бойынша
- пропорционалды орындау - кызметтің орындалуы бір есепті кезеңнен
артық уақытқа созылғанда пайдаланылады;
- аяқталған орындау - бірнеше операциялар нәтижесі бойынша
табыстарды тану әдісі. Мысалы, жүкті тиеу, тасымалдау, жеткізу,
түсіру операцияларын орындаушы
жеткізгеннен кейін танып, есепке алады.
- инкассация әдісі - нақты ақша келіп түскеннен кейін
алынады.
Табыстар танылғаннан кейінгі шара - шығындардың танылуы. Бұл табыстарды
1) тікелей шығындар - табысқа сәйкес келетін сатылған тауарлардың
құны;
2) кезең шығындары - сату процесімен байланысты және жалпы
шығындары;
3) бөлінген шығындар - амортизация және сактандыру шығындары жүйелі
түрде есепті кезеңдерге бөлінеді.
Тауарларды сатумен тікелей байланысты шығындар келесі баптардан құралады: өндіріске
Сату процесіне тікелей қатысты шығындар алғашқы тікелей шығындар және
Белгілі-бір баптың қарапайым табыс және шығын немесе пайда және
Шет елдік тәжірибе бойынша пайда мен зиян табыстар мен
Қорытынды
Нарыктық қытынастардың дамуы жаңа қаржылық саясаттың қалыптасуын және де
• ол бюджет табыстарының қалыптасу көзі;
• кәсіпорынның өндірістік және әлеументтік даму көзі.
Бұл функцияларының жиынтығы табысты қоғам мүддесін және кәсіпорын ұжымының
- өнім бағасы белгілі-бір жуық мөлшерде қажетті қоғамдык еңбек
шығындарын сипаттауы қажет, сонымен бірге еңбек өнімділігінің
үздіксіз артуы мен өзіндік құнның төмендеуі есепке алынуы керек;
- калькуляциялау мен өнімдердің
ғылыми түрде негізделуі қажет;
- табыстың бөліну процесі белсенді қызмет атқаруы кажет және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттырудың басты факторы
болуы керек;
- табыстың пайдаланылуының тиімділігі
күштердің біріккен жағдайында ғана мүмкін болады.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебі тақырыбында дипломдық жұмыс
• қаржылық қызмет нәтижесін анықтаушы табыстар мен шығындар
қаржылық қорытынды есептің басты негізгі элементтері болып табылады;
• табыстар мен шығындардың еселті кезеңдер арасында дұрыс бөлінуі
оларды тануға мүмкіндік береді;
• табыстар мен шығындарды өз уақытында және дұрыс тану
қызметінің нәтижесінің дұрыс анықталуының басты шарты;
• табыстардың қалыптасуын аудиторлық тексеруден өткізу және оларды
талдау кәсіпорын кызметінің дұрыс нәтижелі болыуы мен оны болжаудың
негізгі көзі болады;
• табыстар мен шығындар жөніндегі қорытынды есеп мәліметтері әртүрлі
пайдаланушылардың қызығушылығын қанағаттандырушы негізгі ақпарат
көзі болып табылады.
Сонымен қатар зерттелген тақырыптар бойынша төмендегідей мәселелерге көңіл бөлуді
• халықаралық стандарттардың ұлттық тілдегі аудармасының болуы жене
оларды пайдалану жөніндегі нұсқаулардың жасалуы;
• халықаралық стандарттарға көшу барысындағы методикалық негіздердің
жетілдірілуі;
• табыстар мен шығындарды, пайда мен зиянды тану әдістерінің
пайдалану;
• табыстардың құрамы мен мазмұнын талдау тәсілдерін кеңінен қолдану.
Пайдаланылған әдебиеттер
I. Нормативтік - құқықтык актілер:
1) Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды жөніндегі"
2) Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет жініндегі" заңы, 18.11.1998 ж.
3) Халықаралық қаржылық қорытынды стандарттары, 2001 ж.
4) "Қаржылық қорытынды есепті құрастыру және тапсыру жөніндегі концептуалды
5) Ұлттық Бухгалтерлік есеп стандарттары, А., 1997 ж.
6) Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары, А., 18.09.2002 ж.
7) Қазақстан Республикасының "Салықтар және бюджетке тиісті міндетті төлемдер
II. Монографиялар мен оқулықтар:
1) Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализахозяйственной деятельности: Учебник.
2) Барышников Н.П. Бухгалтерский учет, отчетность и налогообложение /
3) Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами. М., Фин
4) Вещунова Н.Л. Фомина Л.Ф. Бухгалтерский учет на предприятиях
5) Дуйсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности, А.,
6) Ержанов М.С., Ержанова С.М. Основы бухгалтерскогоучет и новая
7) Ефимова О.В. Анализ показателей ликвидности//Бухгалтерский учет, 1997.
8) Камышанов П.И. Практическое пособие по бухгалтерскому учету.
9) Козлова С.П, и др. Бухгалтерский учет, М.,Фин и
10) Ковалева А.М. Финансы в управлении предприятием. М., Фин
11) Ковалев В.В, Финансовый анализ. М., Фин и стат,
12) Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности
13) Кодацкий В.П. Анализ прибыли предприятия//Финансы. 1996,12.
14) Липатова И. Прогнозирование прибыли//Фииансы.-1997,2.
15) Мюллер Г., Гернон X., Миик Г. Учет: международная
16) Николаева С.А. Учетная политика организации. Принципы формирования, создание,
17) Нидлз Б,, Андерсон Х. Долдуэлл Д. Принципы бухгалтерского
18) Палий В.Ф., Палий В.В. Финансовый учет: учебное пособие,
19) Петров В.В., Ковалев и др. Как читать баланс-2-ое
20) Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности
21) Радостовец В.К., Радостовец В.В. Бухгалтерский учет на предприятии,
22) Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, М.,1998.
23) Управленческий учет: учебное пособие / под ред. АД.Шеремета.М.,
24) Хорнгрен Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий
25) Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финаксы предприятий: учебное пособие,
26) Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа, М.,
27) Энтони Р., Рис Дж Учет: ситуации и примеры.
III. Периодтық басылымдар:
1) Бухгалтер бюллетені, 2002 ж.
2) Бухгалтерлік есеп және аудит, журнал 1,5 – 2002
3) Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 10-2001 ж.
4) Бюллетень: Финансы и право, 29-2002 ж.
5) Заочная школа бухгалтера, 3-6/2000 ж.
Қосымша бет – 1
Қосымша бет - 2
Өндіріс көлемі, түсім, шығындар мен табыстардың өзара арақатынасының графигі
Қосымша бет - 3
Таза пайда жүйесінің факторлық моделі
Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі»