Жоспар
1.Кіріспе
1.1. Тұқымтану- тұқымның өніп-жетілу мен тіршілігін зерттейтін ілім
2. Негізгі бөлім
2.1. Тұқым - мол өнім алуға арналған әр
2.2. Ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік материалы- дән бүрінің
2.3. Өсімдіктің дәндік өнімі мен тұқым сапасына әсер ететін
2.4.Тұқымдық егістерде ең жақсы жинау тәсілі
2.6. Тұқымды егіске дайындау
2.7. Егістікті күтіп-баптау
2.8. Егінді жинау тәсілдері
3. Қорытынды
3.1. Тұқым шаруашылығы - ауыл шаруашылығы өндірісінің бір
Тұқым және оны егістікке пайдалану
Тұқымтану – тұқымның өніп-жетілу мен тіршілігін , олардың орта
Тұқымтану-өз зерттеу нысаны-егістік материал, арнайы міндетті- егістік материал сапасын
Дүние жүзіндегі тұқымды бақылайтын бірінші станцияны 1869 жылы Германияда
Ауылшаруашылығы өндірісінде тұқым деп жоғары сапалы мол өнім
-нағыз тұқымдар (бұршақ, қырыққабат және зығыр тұқымдастар, мақта
-жалаңаш және қабықты жемістер (қоңырбастар тұқымдасының дәндері- бидай, арпа,
-жеміс шоғыры (қызылша домалағы, т.б.);
-түйнектер ( картоп, жер алмұрты)
Тұқымдар өсімдіктердің биологиялық және шаруашылық құнды қасиеттерін иеленушілер, соның
Көпжылдық тәжірибеге сүйеніп, тұқымның керемет маңызына арнап, халық көптеген
Тұқым үш сапасымен ерекшелінеді: себу сапасы- олардың себуге жарамдылық
Тұқым-өсімдіктің биологиялық және шаруашылық қасиеттерін алып жүруші, сондықтан өнімділік
Биологиялық тұрғыдан, тұқым- қолайсыз маусымдық құбылыстарға байланысты, түрді көбейтуге
. Тұқым сапасын көтеруде тұқым- бақылау зертханасы базасында ұйымдастырылған
Тұқым инспекциялары- тұқымның егістік сапасын тексереді, тұқым өсіру, жинаудан
Тұқым –ботаникалық тұрғыда, өзінде ұрық пен қоректік заттар қоры
Мысалы: ауыл шаруашылығы іс-тәжірбиесінде астық дақылдарының егістік материалын тұқым
Сонымен, ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік материалы ретінде қолданылады: дән
Жемістер, яғни, жеміс қабықшаларымен көмкерілген, түйін қабырғасынан жаратылған тұқым.
Жеміс шоғырлары, немесе бір жалпы жеміске біріккен жемістер (қызылшаның
Тұқымтүзілу. Ұрықтанғанан кейін, ұрыққаптың ішінде эндосперм түзілетін ұрықтанған
Эндосперм ұрықтың ішінде. Ол ұрықтың қоректік ұлпасы болып саналады.
Тұқым түзілу процесінде ұрыққап өсе түсіп, ақуыз, май
Астықтарда ұрыққап алдымен ұзына бойы, сонан соң оның ені
Кейбір жағдайларда тұқымның қалыпты құралуынан ауытқулар болып тұрады: екі
Эндоспермсіз дәнді тұқымдық және тауарлық партияларда кездестіру қиын, себебі,
Тұқым- онтогенездік дамып жетілудегі өсімдіктің ұрықтық жетілу кезеңі. Тұқым
Аналық өсімдіктегі тұқым түзілу жәйі. Бір өсімдіктің өзіндегі тұқым
Өсімдіктегі бірінші пайда болған тұқымның артықшылығы, оның пластикалық заттарымен
Гүлдеудің ұзақтығы бір гүлшоғыры (масақ, шашақбас, және т.б) төңірегінде
Тұқымның аналық өсімдіктегі орналасу орны мен түзілу мезгіліне қарай
Жоғары өнім алуға ықпал ететін өте қолайлы жағдайда тұқым
Тұқымды өнімділік қасиеттерінің жетілуіне қолайлы жоғары өнімді жыл сайын
Семік дәннің салмағы төмен, одан сондай-ақ төмен өнім беретін
Тұқым түзілу кезеңіндегі шамадан тыс топырақ және
Ұзақ жауынды ауа райында,өсімдік тамырымен тұрғанда да оның
Ылғал және суық ауа райында тұқымның пісуі көпке
Агротехника деңгейі.Өсімдіктің дәндік өнімі мен тұқым сапасына әсер ететін
Қоректік және элементтер рөлі.Жоғары сапалы тұқым алу үшін қоректену
Азоттың жетіспеуі өсімдіктің өсуін тежейді және егістік сапасы
Фосфор тыңайтқыштары өсімдіктің өсіп-жетілу фазаларының өсуін жеделдетеді және
Калий тұқымның пісу жылдамдығына,оның ірілігі мен өніміне қолайлы әсер
Толық минералдың тыңайтқыш беруде фосфор мен калий мөлшерін көтеру,тұқымның
Микротыңайтқыштардың да (бор, моллибден, марганец, мырыш және басқалары) дәндік
Қоректену алаңы.Тұқым сапасына әсер ететін көптеген тұқымтүзу жайларының өте
Өсімдіктің сиректігінде, яғни, бір өсімдікке қажеттіден де үлкен қоректену
Бөлектеп жинау.Тұқымның егістік сапасын жақсартатын агротехникалық тәсілдердің бірі бөлектеп
Дәнді дақылдарды қолайлы ауа райы жағдайында бөлектеп жинау өнім
Ылғалды аудандарда дәнді дақылдарды жинау кезінде жауын-шашын көп болса,
Тұқымдық егістер өнімін мезгілінде және ысырапсыз жинап қана қоймай,
Жинау тәсілдері.Тұқымдық егістерде ең жақсы жинау тәсілі- екі
Екі фазалы тәсілдердің ең көп артықшылығы, көп үгітіліп-төгілетін дақылдар
Көптеген дақылдар тұқымының жинағаннан кейінгі өну энергиясы мен өнгіштігі
Жәйлап өну өсімдіктің түр сақтау үшін құнды бейімделу қасиеті.Егер
Мәдени дақылдардың жинаудан кейінгі пісіп-жетіліуі қысқы кезеңде өтеді.Көптеген тропикалық
Жинаудан кейінгі пісіп-жетілу ертеректен белгілі бірақ осы уақытқа дейін
Қазіргі түсінік бойынша, тыныштық кезеңі бірқатар себептерге байланысты,Олардың ішіндегі
Қабықтың өткізбеушілігі.Тұқым қабығының бүтіндігін бұзу немесе жою,тұқымның су мен
Скарификация механикалық немесе химиялық жолмен жасалуы мүмкін.Механикалық скарификациялауда –скарификациялық
Көптеген дақылдар тұқымдары қабығының ауасіңіргіштігі мен сусіңіргіштігі қыздырудан көтеріледі.
Өнуді тежейтін заттардың болуы.Көптеген ғалымдардың зерттеулері , көпшілік
Тұқымның өнбеуіне әсер ететін басқа да жәйлар.Кейбір түрлер тұқымның
тереңдікте өнбейді, ал екінші тип тұқымы тек жарық жағдайларда
Тұқымның кейбір түрлері (негізінен ағаштардікі) өзінің өнуі үшін алдын-ала
Екіншілік тыныштық.Кейбір жағдайларда, жинағаннан кейінгі пісіп-жетілуді өткен өнуге қабілетті
Сонымен,тұқымның жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу кезеңінің ұзақ болуы түрлі себептерге
Тұқымды жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу кезеңіндегі химиялық өзгерістер. Тұқымды жинағаннан
Жақсы жағдайда сақталған негізгі астық дақылдарының жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу
Астықтарды бөлектеп жинау, дәннің пісіп-жетілу кезеңінің ұзақтығын қысқартуға септігін
Тұқым тіршілігінің ұзақтығы- оның піскен уақытынан бастап,өніп-өсу қабілетін сақтайтын
Тұқымның ұзаққа жарамдылығы-бір жағынан оның биологиялық ерекшелігіне, екіншіден-сақтау жағдайына
Комбайнда бастырғаннан және тазалағаннан кейінгі негізгі дақылдың түрлі қоспалармен
Жинағаннан кейінгі өндеуге,сондай-ақ тұқымды дәрілеу және бірқатар басқа да
Тұқымның негізгі физика-механикалық қасиеттеріне-пішіні, размері, абсолютті және меншікті салмағы,
Пішіні бойынша тұқым шар тәрізді,жалпақ, үшқырлы ,сынатәрізді, призмалы, цилиндрлі,
Тұқым немесе жемістердің размерлері, олардың ұзындығы, екі және жуандығы
Қазіргі тұқым тазалағыш машиналар (0С-4,5,0СВ -10) тұқымды қажетті размеріне
Ең кішкене размері-жуандығы бойынша (қарабидай мен кейбір дақылдарда
Осы құралдармен тұқым размерін белгілеу үшін, қатарынан таңдалмай 100
Размері бойынша тұқымды талдауға арналған өте жетілдірілген және жоғары
Тұқым санасының маңызды көрсеткішіне- тұқымның ірілігі мен ішкі құрылымның
Дәннің абсолютті салмағы дегеніміз- 1000 абсолютті құрғақ дәннің салмағы.Оны
А= а (100-v)/100;
онда А-дәннің абсолютті салмағы (1000 дәннің абсолютті құрғақ зат
а-талдау үшін алынған 1000 дәннің салмағы
v-дәннің ылғалдылығы (%-да)
1000 дәннің салмағы агротехника мен табиғи жағдайларға байланысты тек
Тұқымның меншікті салмағы.Ол тұқымның химиялық құрамы, ондағы органикалық заттардың
Бұл көрсеткішті есептеу, тұқымды тұқым тазалағыш машиналарда дұрыс сорттау
Жеке дақылдар тұқымы толық піскенде, төмендегідей меншікті салмақ көрсеткіштермен
Тұқымның семіктігі мен толықтығы. Тұқымның семіктігі немесе толық жетілмеуі,
Бұған көбіне құрғақ, ыстық желдің (аңызақ), ауа құрғақшылығы, немесе
Тұқымның семіктігі ауа райы жағдайынан басқа, ерте орғаннан да
Тұқымның семіктілігі негізінен астық дақылдарда байқалады,бірақ ол дәндібұршақ
Тұқымның семіктілігі басты белгілері- салмақтың төмендеуі (жеңілсалмақтылық), пішінің өзгеруі
Шекті жылдамдық-деп, тұқымды асылыңқы жағдайда ұстайтын вертикальді ауа ағымының
Тұқымның зақымдануы немесе сыртқы бүтін қабаттың бұзылуы, олардың көктерінің
Күздік және жаздық бидайдың, сондай-ақ күздік қарабидайдың қатты зақымданған
Зақымданған тұқымның пайда болуының бірнеше себебі болады.Олардың ең
Егуге арналған тұқым,біріншіден- жергілікті жағдайларға бейімделген белгілі бір сортқа
Тұқым тазалығы деп-негізгі дақыл таза тұқымның жалпы қалдықтарды қосқандағы
Бастапқы өсу күші мен қарқыны.Өнгіштігі жоғары тұқымдар көбіне белгілі
Тұқымды егіске дайындау. Агрономиялық ғылым тұқымды егісалды дайындаудың түрлі
Тұқымды дәрілеу- тұқымды себуге дайындаудағы қорытынды кезең. Сондықтан дәрілеуге
Дәрілеу үшін витовакс, байтан универсал, ТМТД, беномил, формалин,
Дәрілеу «Ауыл шаруашылығы дақылдары тұқымдарын дәрілеу жөніндегі әдістемелік нұсқауларға
Себу жұмыстары.
Себу мерзімі. Дер кезінде сапалы себілген жағдайда кез келген
Тұқымның себуге жарамдылығы дегеніміз- талданып отырған тұқымдығы таза және
Сж =Тт×Зө:100,
мұнда
Сж- тұқымның себу жарамдылығы;
Тт –тұқымның тазалығы;
Зө- тұқымның зертханалық өнгіштігі,%.
Әрбір тұқым үшін себер алдында себуге жарамдылықты ескеріп, нақты
Сж=3.0×36.0×100:95=113,7 немесе114кг/га/
Себу тереңдігі. Ауыл шаруашылығы
Себу тәсілі. Аталған аймақта ауыл шаруашылығы дақылдары негізінен екі
Жаппай қатардағы тәсіл. Қатар аралықтары 15 немесе 23 см
Кең қатарлы тәсіл. Дақылдың түрі, биіктігі, т.б. байланысты қатараралықтары
Себу мөлшері. Әр түрлі ауылшаруашылық дақылдары мен топырақ климат
Тұқымның себуге жарамдылығы дегеніміз - талданып отырған тұқымдағы таза
Сж =Тт хЗө :100,
мұнда
СЖ – тұқымның себу жарамдылығы;
Тт - тұқымның тазалығы;
Зв - тұқымның зертханалық өнгіштігі, % .
Кепілдемелерде, оқулықтарда, т.б. құралдарда себу мөлшері сандық есеппен (гектарына
Егістікті күтіп-баптау. Ауылшаруашылық дақылдарынан сапалы және мол өнім алуда
Егінді жинау тәсілдері. Егіншілік дамуының алғашқы сатысында астық көп
Соңынан баулар кескестеп қаланатын да, кейіннен қырман басына маяға
Техникалық прогрестің нәтижесінде біздің елімізде дамыған елдер сияқты, комбайнмен
Бір танаптағы егіннің біркелкі піспеуі жалпы дәнді дақылдарға тән.
Балауызданып піскен кезінде көпшілік дәнді дақылдар дәннінің сапа көрсеткіштері
1.Балауызданып піскенде шабылған астықтың (дәннің) шашылуынан болатын шығыны азаяды,
2.Астық қырманға құрғақ және арамшөптермен аз ластанған күйінде
3.Бөлектеп жинағанда аймақ пен ауа райының ерекшеліктеріне қарай егінді
4.Комбайн агрегаттарының ауысымдық еңбек өнімділігі артады.
5.Егін жинағаннан кейін астық өндеу шығындары азаяды, еңбек өнімділігі
6.Күшті желдер егістікті шамалы зақымдайды.
7.Сабан мен мекеннің шығыны азаяды, танаптар олардан ерте босайды
Бөлектеп жинаудың жоғарыда аталған артықшылықтары оның экономикалық тиімділігін де
Егінді жинау мерзімі. Дестеге шабу мерзімін дұрыс анықтау -
Практикада бидайды дестеге шабудың ең жақсы мерзімін қалай анықтауға
1000 шикі дәннің массасы бойынша және эозин тәсілі.
Дәннің nicy кезеңін бақылауды өсімдік гүлдегеннен кейін бастайды да,
Дәннің пісу кезеңін оның ылғалдылығы бойынша анықтау. Дәннің ылғалдылығы
Ы= (а - б) х 100, мұнда а
Ы - дәннің ылғалдылығы, % а - дән үлгісінің
Дәннің nicy кезеңін оның сыртқы белгілері мен консистенциясы бойынша
Пісу кезеңін 1000 шикі дәннің массасы бойынша анықтау. 1000
Эозин тәсілін қолданудың әдістемесі. Эозин тәсілі дәннің nicy кезеңі
Бұл тәсілді қолданғанда, әсіресе бидай үшін бақылаулар мен талдауларды
Танаптарды жинауға дайындау. Бұл жұмыс егін жинаудың басталуынан 7-8
Танаптарды айналдыра шабу шапқыштармен немесе жатқалармен дестелерді шабылмаған алқаптан
Тікелей орып бастырылатын танаптарда қаша (загонка) бөлу, бұрылыс жолақтары
Комбайндар бөлімдік тәсілмен жұмыс істегенде - 50- 150 м,
Сабан мен мекенді тіркеме арбаларга жинап танаптан шығарылады.
Тікелей орып бастыруға қойылатын агротехниқалық талаптар. Бидай астығын жинауды
Өнімі 7-11 ц/га аралығындағы аласа, сирек өскен, арамшөптер мен
Тікелей орып бастырғанда сабақтардың кесу биіктігі және агрегаттың жұмыс
Егінді тікелей орып бастырғанда сабан мен астық мекенін жинау
Бидай егістігін бөлектеп жинауға қойылатын агротехникалық талаптар. Дәнді дакылдарды
Егіс алқабын шабуға негізінен ЖВН-6, ЖВР-10, ЖНС- 6-12 және
Төмен өнімді алқаптарды (10ц/га дейін) амалсыздан бөлектеп жинауға мәжбүр
Жақсы ауа райы қалыптасқанда дестедегі масса 3-7 тәулікте кеуіп
Астық өнімі гектарына 11,0 центнерден жоғары болғанда, ең дұрысы
Бөлектеп жинауды тым ерте бастағанда да егін шығыны байқалады.
Өркен сабан (подгон) төменгі қабатта дамыған жылдары бөлектеп жинау
Жиналған астықты өндеу және сақтау. Қырманға жеткізілген астықтың құрамы
Жекелеген жылдары Қазақстан аймағында астық жинау науқаны жауын-шашынды ауа-райында
Астық арнаулы қоймаларда сақталады, ол құрғақ болуға тиіс: тұқымдық
Тұқым шаруашылығы негіздері. Тұқым шаруашылығы - ауыл шаруашылығы өцдірісінің
Сорт деп нақты табиғи және өндірістік жағдайларда жоғары сапалы
Тәжірибе көрсеткендей, егістікке қолданылған дәнді дақылдардың аудандастырылған жақсы сорттары
Жаңа сорттарды әр түрлі тәсілдерді (будандастыру, биотехнология, сұрыптау, т.
Тұқым шаруашылығы - ауыл шаруашылығы өндірісінің арнаулы бір саласы.
Сорт қаншалықты жақсы болғанымен, уақыт өте келе, әсіресе өсіру
Сорт алмасу дегеніміз - мемлекеттік сорт сынау нәтижелеріне сәйкес
Сорт жаңарту - өзінің сорттық және биологиялық қасиеттерін төмендеткен
Барынша сапалы сорттың тұқымға элита тұқымы жатады. Элита тұқымы
Элита тұқымын жыл сайын көбейтудің нәтижесінде алынған тұқымды репродукция
Сорттың сапасын оның тазалығы, аурулар және зиянкестерден залалсыздану дәрежесі
Сорттың тазалығына қарай тұқым үш категорияға (бірінші, екінші және
Егістіктегі әрбір сорттың тазалығы далалық (танаптық) апробацияның (сорттық тазалықты
Қазақстан Республикасында тұқым шаруашылығы негізіне өсімдіктерге қоршаған ортаның әсері
Қазақстанда тұқым шаруашылығын жүргізу күрделі мәселе. Бұл кейде тұқымға
Осы уакытқа дейін елімізде, жоғары репродукциялы тұқым өндірумен ғылыми-зерттеу
Ауылшаруашылық дақылдарының, бірінші кезекте дәнді дақылдардың, элита және бірінші
Тұқымның төмен өнгіштігі белгілі бір мөлшерде егіншілік мәдениетінің төмендеуіне,
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі мен сапасын арттыруда дақыл сорттарының рөлі
Жаңадан аудандастырылған және бұдан 3-4 жыл бұрын аудандастырылған, бірақ
Өте жақсы сорттар аудандастырылады, жерсіндіріледі. Әрбір жаңа сортты аудандастырғаннан
Шаруашылықтарда тұқымдық жадығат өсірудің ерекшеліктері. Жақсы тұқым алудың шешуші
Ауыспалы егістер егістікті алдыңғы дақылдық қалдықтарымен ластанудан, топырақ өңдеу,
Биологиялық ластанудың алдын алу үшін кеңістік оқшаулығын сақтаған дұрыс:
Сұлының тұқымдық егістігін қара сұлымен ластанған және оған жақын
Себу үшін сорттардың аудандастырылған сорттың тазалығы бірінші болмысындағы сорттың
Егінді жинау - тұқымдық жадығат өсірудің бүкіл технологиясындағы маңызды
Тұқым шаруашылығы селекциямен тікелей байланысты болғанымен , оның жетістігі
Қазіргі кезде әр талдау түріне арналған «Ауыл шаруашылығы дақылдарының
Қазіргі кезде тұқым шаруашылығына қойылатын талаптар артып келеді.Сондықтан
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Агрономия негіздері. Қ.Әрінов,А.Нағымтаев-2007. Астана
2.Қазақстан республикасының 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық –түлік
3.Қ.К.Әрінов. Тұқымтану негіздері.-Ақмола,1995
4.Можаев Н.И., ӘріновҚ.К.,т.б. Өсімдік шаруашылығы.-Ақмола,1993.
5.А.Т.Тұрарбеков, А.В.Иванников.Солтүстік Қазақстан егіншілігі.-Алматы:Қайнар,1990.