МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
1 Көптік жалғауларының даму тарихы 5
Көптік мағынаның берілуінің морфологиялық әдісі. 6
Көптік мағынаның берілуінің лексикалық әдісі
Көптік мағынаның берілуінің синтаксистік әдісі 9
2 Тәуелдік жалғаулардың даму тарихы 11
3 Жіктік жалғауларының даму тарихы 14
4 Септік жалғауларының даму тарихы 17
Жеке септіктер тарихынан 20
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзекітілігі: Қазіргі қазақ тіліндегі
Зерттеу нысаны : Диплом жұмысының басты
Мақсаты: Қазіргі қазақ
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей
тарихи жазба мұраларды кезеңдерге бөлу.
әр кезеңдегі жалғаулардың қолданыс ерекшелігін ашу.
жалғаулардың қолданысын тарихи ескерткіштер мысалдарымен дәлелдеу.
жалғаулардың даму жолын кестемен көрсету.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысында жинақтау,
Дереккөздері: Күлтегін ескерткіші, Тоныкөк ескерткіші, М.
Дүние жүзіндегі әрбір халық сияқты, түркі
Жалпы түркі тайпалары халық
Біз тарихқа V ғасырда « түркі » деген
Славян тобына жататын тілдерден кейін
Түркі тілдер тобына 22 (алтай, азербайжан,
Қазақ тілі төркіні жағынан түркі тектес
1.Көне түркі және Орхон – Енисей
2.Араб басқыншылығынан кейінгі Қараханид кезеңі.
3.Монғол шапқыншылығынан кейінгі орта ғасырлық кезең. Бұл кезеңде
4.Қазақ халқының жеке ел
Тюркологияның негізін салушылар Н.А.Баскаков, П.М.Мелиоранский, Радловтардың зерттеулерінде,
Біз осы диплом жұмысымызда жалғаулардың даму сипатын
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Көптік жалғауларының даму тарихы
Түркі тілдеріндегі ең көне ескерткіш Орхон - Енисей
Орхон – Енисей жазбаларында көптік жалғаудың
- лар;-т.
Көптік мағынаның берілуінің морфологиялық әдісі.
- Лар - көптік мағына тудырудың негізгі тәсілі, сондықтан
Жуанда , мысалы : атлар – аттар ,
Жіңішкеде : кедегүлер – күйеулер , беглер - бектер
Бедке кегүрме беглер гү иаңылташысіз-Таққа құштар бектер, сіздер жаңыласыздар
Сонымен бұл айтылғандардан зерттеушілердің көпшілігі –лар аффиксінің бірігуінен пайда
-Т қосымшасы орхон-енисей жазбаларында атақ-дәрежені, шенді білдіретін тарқан-тарқат, шад-апыт-уәзір-аталар,
-Т қосымшасы уақыт жағынан орхон-енисей жазбаларынан кейінгі дәуірге жататын
П.М.Мелиоранский өзінің «Күлтегінге қойылған ескерткіш» атты еңбегінде кейбір
Көне түркі тілін зерттеушілердің біразы (А.Габен т.б) көптік
Ал М.Қашғари сөздігінде осы сөзге –лар жалғанған көптік мән
А.Н.Кононов оғлан сөзінің құрамында осы аффикс бар деп біледі.
С.Е.Малов біз есімдігінің құрамындағы з-ы көне түркі тілінде көптік
Осымен байланысты М.Қашғаридың еңбегінде: «Сіз - үлкен
Бұған қарағанда Қашғари заманында сіз есімдігінің сыпайылық мәні мен
Сонымен , -з аффиксінің жіктеу есімдіктерінің құрамында сақталуы әбден
Кейбір зерттеушілер бұл қосымшаны ескі дәуірдегі екілік категориясының көрінісі
Осылардан келіп көптік жалғаудың етістік формаларында қолданылатын тағы бір
Көптік мағынаның берілуінің лексикалық әдісі
Ескерткіштер тілінде көптік лексикалық категория 2 түрде
Орхон-енисей жазба ескерткіштерінің тілінде мынандай сөздер көптік ұғымды білдіреді.
Ру,тайпа,халық аттарын білдіретін кейбір жинақтық ұғымы бар сөздер:
Қыбчақ-қыпшақ
оғуз-оғыз
турк-түркі
Лексикалық мағыналарының өзінде көптік ұғымы бар сөздер:
көз-көз
қулғақ-құлақ
адағ-аяқ
Даралап санауға келмейтін кейбір зат есімдер:
алтун-алтын
кумүш-күміс
сач-шаш
-лығ,-ліг жұрнақтары арқылы туындаған кейбір дерексіз зат есімдер
қағанлығ-қағандық
бегліг-бектік
Көптік мағынаның берілуінің синтаксистік әдісі
Орхон-енисей ескерткіштері тілінде көптік мағына сөз тіркестері арқылы да
Зат есім алдында оның қанша екенін көрсететін сан есімдер
йеті иуз кісі-жеті жүз кісі
он түмен сү-он түмен әскер
Зат есім алдына қоп-көп, үкіл-бүкіл сияқты анықтауыштар айтылса:
қоп соғды-көп соғды
үкіл ер-бүкіл ер
Кейбір қос сөздер ешбір көптік жалғауынсыз-ақ көптік ұғымды білдірсе:
қыз-қудыз-қыз-қырқын
М.Қашғари заманындағы түркі халықтарының тіліне келсек,мұндағы көптік жалғауының ең
- лер . Мұның қазіргі қазақ тіліндегі қатаң
Орхон - енисей жазбаларында ұшырасатын көптік жалғауы –т тек
Көне қыпшақ тілінде немесе орта ғасырлық кезеңде жазылған
- арылар(әулиелер ),ағачлар(ағаштар ),бізлер (біздер),чақлар -шақтар ,ырлар
IY кезеңнің ерекшелігіне тоқталғанда бұл кезеңдегі әдебиеттің өкілі Шалкиіз
Қоғалы көлдер, қом сулар,
Сыздауға біткен қара ағаш,
Кімдерге сайғақ болмаған.
Жағына жібек жалау байлаған,
Арулар кімнен қалмаған,- деген жолдарынан - ақ -
-лер , - дар , - дер , -
Яғни, бұл кезде қазіргі қазақ тіліндегі көптік жалғаулары іріктеліп,
2 Тәуелдік жалғаулардың даму тарихы
Жазба нұсқаларда белгілі бір заттың иеленуші үш жақтың біріне
Тәуелдік жалғаулар үш жаққа және жекеше, көпше болып бөлінеді.
Меншіктік пен меншіктелуші арасындығы қатынас, яғни, тәуелділік категориялары түркі
Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен
(арнайы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы сөздің тіркесі), синтаксистік
Жекеше:
I жақ : -м,- ым,-им,-ум,-үм,-ам,-ем будыным -халқым ,
II жақ : - ң , - ың
III жақ: - ы , - сы , -
Тәуелдіктің үшінші жағының бастапқы тұлғасы: -ың, -сын (-ин,-син )
Көптік:
I жақ : - мыз ( - миз ,
- әмі ) ханымыз , атларым – аттарым ,
IІ жақ : - қыз , - киз (
III жақ: - ы , - сы , -
Жазбалар тіліндегі тәуелдікте тұрған сөз жіктеу есімдіктерімен тіркесіп те,
Тәуелдік жалғауларының ашық дауыстылардан басталатын варианттары көне түркі тілдерінің
М.Қашқари заманындағы түркі халықтарының тіліндегі тәуелдік жалғауларға келсек, жекеше
Тәуелдіктің көпше жағындағы -мыз,-міз, жағындағы –ңыз,-ңіз
(-ыңыз,-іңіз ).
Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілінде кездесетін тәуелдік жалғаулардың
Негізгілері: I жақта :–ым\-ім,-ымыз-іміз:
II жақта: –ың\-ің,-ыңыз,-іңіз:
III жақта :-і,-сы\-сі,-лар\лер.
Қосымша түрлері:
а) ерін үндестігіне қарай жасалған варианттары:
I жақта :–ум\үм,-муз\мүз.
II жақта –уң\үң,-унуз\үңіз.
III жақта –у\ү,-су\сү.
ә) кейбір дауыссыз дыбыстардың алмасып келуі арқылы жасалған варианттар:
II жақта – ығ\іг,-ғ\г,-ың\ін,-үн\ұн,-ығыз\-ігіз,-ғыз\-гіз,-уңыз\үңіз.
Демек мұндай негізгі варианттағы –ң дыбысы қосымша варианттағы –ғ,-г,-н
ІІІ жақта көпше түрден көруге болады. Оларды мына кесте
3 Жіктік жалғауларының даму тарихы
Қазіргі түркі тілдерінің барлығы сияқты, қазақ тілінде де
Түркологияда тәуелдік жалғаулары сияқты, жіктік жалғаулары да жіктеу есімдіктерінен
XIғ. Мен барырман, мен бармасман-мен барамын,мен барамаймын.
XIVғ. Сенің иазықыңның алдында мен турурмен -сенің күнәңнің
Яғни,қазіргі қазақ тіліндегі жіктік жалғаулар мен ескерткіштер тіліндегі осындай
В.Котвич жіктік жалғауларын «байырғы етістік суффикстері» деп атайды да,
Жіктік жалғаулары, тәуелдік жалғауларындай септелген есімдіктердің энклитикасы емес,
Жіктік жалғауларының қалыптасуы, яғни, жіктеу есімдіктерінің жақты
Учин Кулуг Тіріг бен, қырғыз
Жіктік жалғауларының есімше мен көсемше
Тарихи генезисі жағынан бұл жіктік жалғауларымен бірдей болғанымен, қолдану
Бірсыпыра етістіктердің I жақ көпше түрінде (шартты рай ,өткен
Өткен шақтың көпше I жағындағы, қалау райдың да сол
Бұл бір жағынан, фольклорлық шығармалар тілінің ескілік іздерін бойына
Радловтың жинағынаң мынандай үзіндіні кездестіреміз:
...Алданбаңыз, жақсылар!
Тергеу күнү болғанда,
Зарламаңыз, жақсылар!
Бес намазды күтүңүз,
Бір ай ораза тұтыңыз,
Өлүм ақ деп біліңіз:
Малдан зекет беріңіз.
Осы өлең жолдарындағы –ыңыз,-іңіз тұлғалары ІІ жақ жекеше сыпайылық
-ныз тұлғасының көптік мәннен сыпайылық мәнді білдіруге ауысуын тек
( жазықтысың ), йазуқлы - ол (жазықты). Жіктік
Жақтар
Жекеше
Көпше
Мысалдар
І
-мен
-біз Баламен,балабіз,кішімен
(кісімен),кішібіз(кісіміз)
ІІ
-сен
-сіз Баласен,баласіз,кішісен,
Кішісіз
ІІІ
-ол (өте сирек)
-олар\\-лер Бала,балалар,кіші,
Кішілер
4 Септік жалғауларының даму тарихы
Түркі тілдерінің V-VIII ғ. ескерткіштері тіліндегі септік жалғаулары
Септік жалғауларының тарихи дамуын барлап қарағанда мынандай ерекшеліктер байқалады:
1) Септік жалғауларының кейбір түрлері
2) Бір ғана септік жалғауы белгілі бір дәуірлерде
3) Қазіргі тілімізде кедесетін септік жалғауларының бірінің орнына
4) Ежелгі ескерткіштер тілінде бір ғана сөзге кейде
5) Kейде түбір мен жалғаудың бірігіп, тарихи тұтасып кетуінен
6) Ежелгі ескерткіштер тіліндегі септік жалғаулары мен қазіргі тілдегі
Көне тілдерінде септік жалғаулары екі немесе үш түрлі
Септік жалғауларының морфологиялық және семантикалық
Көне түркі тілдерінде септелудің үш түрлі
Жеке септіктер тарихынан
Атау септік
Қазіргі түркі тілдеріндерінің қай-қайсысында да
Сонымен қазіргі түркі тілдерін былай
Атау септік тұлғасындағы сөздер сөйлемнің бастауышы мәнінде жұмсалады: Үзе
Атау септіктің бұл қызметі қазіргі қазақ
Сонымен бірге , атау тұлғасындағы есімдер атрибутты
Қазіргі қазақ тілінде ауыл маңы ,
Табыс септік орнына жұмсалуы : Ічін ташын адынчығ бедіз
Жатыс септік орнына қолданылуы : Өткен иір
Құралдық септік мәнінде
Атау тұлғасы шығыс септік орнына жұмсалуы да жиі кездеседі:
Көне түркі тіліндегі атау тұлғасының
Ілік септігі
Ілік септігінің көне жазбалар тілінде мынандай
Қазіргі қазақ тілі соңғы топқа жатады. Орхон- енисей жазбаларында
Күлтегін Байұрқының ақ адғырығ бініп оплайу тегді –
Менің сабымын сынады. Табғач қағанның ічкері дедізчік ыты- Менің
Орхон-енисей жазбаларынан келтірілген осы үзінділерден ілік жалғаудың –ың
Зат есімге –ның түрінде жалғанса
Ілік септігі бүтіннің бөлшегін , құрама салаларын білдіреді:
Ілік септіктегі конструкциялар кісілер , заттар арасындағы қатысты ,
Табғач қағаның ічкері бедізчіг ыты-Табғач ханының ішкі
В.В.Радлов ілік септіктің алғашқы тұлғасы – ың да, оның
Э.В.Севортян қолдану тәсілі мен мағыналарының байланыстылығын салыстыра келіп ,
Бұған қарағанда сол кездегі түркі тайпаларының бірінде жіктеу есімдіктері
Сонымен , түркі тілдеріндегі орта ғасыр ескерткіштерінде ілік жалғауы
Сонымен қатар, М.Қашғари сөздігінде ілік жалғаудың –ың,- ің
1.Иырақ йер ø сауын арқыш кәдурур- қашық жердің
2.Әрдәм ø башы – тіл- әдептің басы – тіл.
Көне қыпшақ тіліндегі ілік септігі дауыс қатынасы (-ның\-нің )
Қыпшақ тілінде немесе «солтүстік» тілдеріне тән басты ерекшеліктің
Ілік септігі изаффет конструкциясына мынандай мынадай басты
а) зат иесін көрсетеді: Хатунларның дачы- ханымдардың тажы
ә) қимыл - әрекеттің іс иесіне қатысын білдіреді: аның
б) бір нәрсе мен екінші нәрсе арасындағы қарым- қатынасты
в) сын есім шырайларының мағынасын білдіреді: ханың ханы- ханның
Изафеттік құрылыс бұдан басқа толып жатқан ( мезгілдік, мекендік,
Қазақ хандығы құрылып , жыраулар поэзиясы өркендеп дамыған заман
Тек жыраулар поэзиясында стильдік мақсатқа байланысты ілік септігі түсіріліп
Қарағайлы көдік (тің) бойында,
Қамшым қалды ойында
Бүіргесі бұлан(ның) терісі,
Өрімі құлан білдің қайысы
Барыс септік
Қазіргі қазақ тілінде барыс септік тұлғасы – ға ,-
Егер сөз тәуелдік жалғаулы болса, онда алдыңғы ғ, к
Бірақ көне жазбалар тілінде барыс септік жалғауы
Олар:-ғару (-геру, қару,керу) ,- ру(-рү),- қа (-ке,ға, ге), -йа
Барыс жалғауының бұл аталған түрлері көпшілігінде бір- бірімен
Орхон жазбаларында істің бағытын , мекенін білдіруге –
-ғару аффиксі кісіні , халықты білдіретін сөздерге де жалғанып
-ғару қосымшасы нақ осы күйде рун жазбаларында ғана кездеседі.Бұл
Бұл сөйлем құрамындағы ілгерү- қурығару –
Кейде – ғар қосымшасы да қолданылған . Рун жазбаларында
Қалың ... ебру келтүртім . Бұл сөйлемді
Сонымен қатар , баңару- маған қарай
аңару- саған қарай сияқты бірен – саран
Көне түрік жазбаларының тілінде барыс
Көне түрік жазбалары тілінде жиі қолданылатын барыс септік жалғауы
Мысалы,
Білмедүктін учун , бізіңе йаңлұқын учун
- қа,- қе,- ға,- ге аффиксті сөздер мақсат ,
- ға аффиксті сөздер мезгіл , уақытты білдіріп ,
Орхон- енисей жазбаларында – ға тұлғасы бір
- ға аффиксі көмектес септікке синоним болып та қолданылады
Ер қоғу құсқа сосушмыс – Ер аққу құсқа кездесті.
Қазіргі қазақ тілінде бұл етістіктер барыс жалғауын ғана
Орхон – енисей жазбаларында қатаң – қа
А. Н . Кононов « аффиксы – ар ,-
Сонымен қатар, -иа\ие варианттары да қолданылған : иырмайа –
Жалпы орта ғасыр жазбаларында қолданылған барыс септік жалғауы
« ол мәңә бітік бітімді – ол жазу
Бұлардың ішіндегі ең жиі және барыс септігіне тиісті
Мысалы ,
Итке уват етсе , улдан иемәс –
Итке ұят бітсе өлексе жемес ,
Су ічмәсге сүт бер –
Су ішкізбейтінге сүт бер .
- ғару тұлғасы өте сирек бір ғана қызметте
-ру \ рү тұлғасы кездесетін сөздер үстеулік мәнге ие
- ра\ ре аффиксі де бірен – саран сөздер
Мысалы : Татығ көзрә тікә , тікәніг
Таттың көзіне , тікеннің түбіне .
- а\ е жалғауы тәуелденген сөздерге жалғанады :
ол мені атама ұқсатты.
- а жалғауын оқшау пайда болған тұлға деп
Орта ғасыр кезеңінде барыс септік жалғауы –
- а \ е кейде тәуелдік жалғауынсыз-ақ түбір
Ерте кезден белгілі – ра \ - ре,
Барыс септігі іс пен әрекеттің бағыт- бағдарын көрсетеді :
а) Іс пен әрекеттің жүзеге асатын орнын
ә) қимылдың обьектісін : Ағачқа бітідім- ағашқа жаздым
б) сын есім шырайларының мағынасын береді : Атаңа теңдеш
в) орындалар амалдың уақытын білдіреді : Меңүлікке не
г) іс- әрекеттіңғ мақсатын білдіреді : Көргүзмеге саға келтім
Барыс септігін меңгеретін сөздер көбінесе :
а) көре , дейін шылаулары : Атыңа көре бу
ә) жалаң және күрделі етістіктер
б) кейбір есім сөздері
в) есім мен етістік сөздерінің тіркесі : Теңрінің ішіне
Табыс септік
Табыс септік жалғауын қазіргі түркі тілдері
Табыс септіктің қазіргі түркі тілдері ттұлғалары бір- бірінен
Қазіргі түркі тілдерінде бұлардың соңғы екі тобы сақталған
Орхон- енисей жазбаларында ғ-дан басталатын тұлғалар мен н-нен
Табыс септіктің қолданылуын сөз еткенде , ең алдымен
Қазіргі тюркологияда табыс септіктің мұндай қолданысын заттың
Әңгіме болып отырған обьект белгісіз болса да ,
Көне түркі жазбалары тілінде табыс септік жалғауы негізінен төмендегідей
Тура толықтауыштың біздің тілімізде сабақты етістіктерге ғана
Ескерткіштер тілінде тура толықтауышты өзіне бағындырып келген
Қод- қою , келтүр- келтіру , ал- алу,
Табыс жалғаулы сөздің бұл
Табыс жалғауларының мұндай мағыналары шығыс және
Табыс септіктің пайда болуын біраз
Ал В.А.Богородицкий бұл мәселені сәл
ІІ кезеңде табыс септік мына түрде ұшырасып отырады
- ғ, -г,,-ны,-ні,-н.
-ғ,-г, жалғауы түбірдің соңғы дыбысы
Табыс септік тұлғаларының ішінде жиі
-н аффиксі , көбінесе , тәуелдік жалғаудың ІІІ
Табыс жалғауы жасырын да қолданылады: ол меңе сув
ІІІ кезең бойынша табыс септік буын үндестігі
- ны немесе –ні , - ну немесе
- ын немесе – ін , -н .
Табыс септік қимыл - әрекеттің тікелей
Атау тұлғасында тұрған сөздер табыс
а) табыс септігінің өзі күрделі тіркес құрамында келеді :
ә) үш жақтың жекеше тәуелдік формасында
б) грамматикалық белгісіздік категориясын көрсетеді :
Табыс септігін меңгеретіндер – айт , ал
Ал IV кезеңге келсек , бұл кезеңде негізінен табыс
Мысалы , Ақтамбердінің :
Күлдір – күлдір кісінетіп ,
Күреңді мінер ме екенбіз ,
Күдерінен бау тағып ,
Қамқапты киер ме екенбіз ?!...
Құлаты тауға қол салып ,
Садақтың оғын мол салып ,
Төпелеп жүріп жол салып ,
Қолды бір бастар ма екеміз
Жатыс септік
Қазіргі түркі тілдерінде жатыс жалғауының варианттары дауысты дыбыстар ыңғайынан
іс-әрекеттің , заттың орын - мекенін білдіреді :
Іс-қимылдың , әрекеттің уақыт , мезгілін
Жатыс септік тұрып , іс - әрекеттің
Көне жазбалар тілінде жатыс септік тұлғасы шығыс
іс - қимылдың шығар көзін , мекенін
Қазіргі қазақ тілінде жатыс септік
Жіктік жалғаулары аздап барыс септік
Ескі түркі тіліндегі жатыс септік
ІІ кезеңде жатыс жалғауы , басқалармен
" Диван " тілінде де жатыс
Сонымен бірге Қашғари еңбегінде ун
Тәгірмәндә туғмаш сычған көк көкрәкіңе
Күз келігі иазун бәлуләр – Күздің
3 кезеңде жатыс септік жалғауының
- да / -де .Жай септіктеде тәуелді
Кейбір сөздердің құрамында - та
Жатыс септігінде қимыл мен
( теңізде жүрермін ) , көлде қышла
Жатыс септік меңгеретін етістіктер мекендік
IV кезеңде жатыс септік
Шығыс септік
Шығыс септік тұлғасының қазіргі
Көне ескерткіштердегі шығыс септік қосымшаларын
Шығыс септік этимологиясының негізін зерттеушілер
Г.И.Рамстедт ескі жазбалар тіліндегі бірен - саран сөздерге шығыс
( жаны ) сөзі тіркестеріне
Г.И. Рамстедт пікіріне негіз болатындай Тоныкөк
Бұл тұлға жайында соңғы
Түркі тілдеріндегі шығыс септік түбірдің
Шығыс септік жалғауының негізгі мағыналары
Қазіргі қазақ тілінде шығыс септік
II кезеңде шығыс септіктің жалғаулары
- дан / –ден , - тан
Сонымен бірге менің басты байқағаным , Қашқари еңбегінде
Әрдәмсіздің қут жәтілур – Берекесізден құт
Сачратғұдың қорқмыш күш
Қырық иыл иығач қоншас
Атпатұзақтан қорыққан құс 40 жыл
III кезеңде шығыс септік жалғауы
от – дан кечіріп сынады .
Жай септікте де , тәуелді септікте де осы
Ашық дауысты – тан және - дан
- тын тұлғасының қолдану аясы
Шығыс септік мынандай мағыналар береді
а) іс - әрекеттің пайда болуы , өріс
ә) іс - әркеттің орындалу салдарын
( жазықты емен көргеніммен , есіткенімнен ,
б) уақыт мөлшерін көрсетеді : ол
в) сын есім шырайларының мағынасын
Көмектес септік
Көне түркі ескерткіштерінде құралдық
Мысалы : сүңүгін ачдымыз ( жолды
( Білгіш Тониқуқ уәзірімен бірге
Ескерткіштердің орнатылғанына мың жылдан астам
ІІ кезеңде құралдық септік -
Үшінші кезең , яғни , орта кезең
Көмектес септік көбінесе біле , білен
Көмектес септіктің мағыналары :
а) әрекетті іске асырудың
ә) әрекетті іске асырудың амалы ,
б)кеңістік ұғымды білдіру : Ол
в) бірлестік ұғымда : Ханың бірле
Бұл мысалдарды қорыта келіп , септік жалғауларының
Жақ
І кезең
ІІ кезең
ІІІ кезең
IV кезең
жекеше
көпше
жекеше
көпше
жекеше
көпше
жекеше
көпше
І жақ -м (-ым-им)
- ум , - үм
- ам , - ем
-мыз, -міз
-мұз, -ымыз
-имиз,-умыз
-амыз -м
(-ым,-ім)
(-ум,-үм) -мыз
-міз -ым,-ім,-м
(-ум,-үм) -мыз
-міз
-ымыз -ым
-ім
-ымыз
-іміз -мыз
-ымыз
ІІ жақ -ң,-ың
-уң-ұң
-үң,-аң
-ең
-қыз,-киз
-уңуз,-үніз -ң
(-уң,-үң)
(-ың,-ің) -ңыз
-ңіз
-ыңыз
-іңіз -ң
-ың
-ің -ң
-ың
-ің -ң
-ың
-ің -ңыз
-ыңыз
-іңіз
ІІІ жақ -ы,-сы
-си-за
-зи
-ы,-сы,-си
-сылар
-силар -ы,-і
-сы-сі -ы,-і
-сы-сі -сы,-сі
-ы,-і
(-у,-ү)
-- -ы
-і -ы
-і
ТӘУЕЛДІК ЖАЛҒАУЛАР
Кесте 1.1
Жақтар
І кезең
ІІ кезең
ІІІ кезең
ІV кезең
жекеше көпше жекеше көпше жекеше көпше жекеше көпше
І жақ -бен,
-бын,
-ман,
-мен, -мыз
-міз -мен
-ман -мыз
-міз
-мен
-біз -мын
-мін -мыз
-міз
ІІ жақ -ң
-ың
-ің
-уң
-үң
-ң
-ңыз
-іңіз
-ыңыз
-іңіз
-уңыз
-үңіз
-уң
-үң
-уңыз
-үңіз
-сен
-сіз
-сың
-сің
-сыңдар
-сіңдер
ІІІ жақ
--
--
--
--
-ол
-олар
-лер
--
--
ЖІКТІК ЖАЛҒАУЛАР
Кесте 1.2
Септік жалғаулары
Кесте 1.3
Септіктердің
аты І кезең ІІ кезең ІІІ кезең ІV
Атау
Ілік -ың, -ің, -үң,
-ның, -нің,
-нуң, -наң,
(-нуз, -нуң)
-ың, -ің
-ның, -нің,
-дың, -дің,
-тың, -тің
Барыс -ғару, -геру,
-қару, керу,
-ру, рү, -қа,
-ке, -ға, -ге, -йа, -ие, -а, -е
-қа, -ке -а, -е, -ғару,
-ке, -ру, -рү,
-ғару, -геру,
-ра, -ре
-ға, -ге, -қа,
-ке
Табыс -ғ, -г, -ығ,
-іг, -уғ, -үг, -ы, -и,
-нү, -ын, -ін, -н -ны,
-ті
Шығыс
-тын, -тін,
-тан, -тен,
-ден
-дан, -ден,
-тан, -тен,
-дын, -дін,
-дун, -дүн
(-дың, -дің) -тан, -тен,
-дан, -ден,
-дын, -дін
-дан, -ден,
-тан, -тен
Жатыс -да, - де, -та
-те -да, -де, -та,
-та, -те,
(-ун, -дә)
-та, -те, -да,
-де -да, -де, -те,
-те
Көмектес -н, -ын, -ін
және бірле сөзі
-ын, -ін, -ун,
-үн,
бірле сөзі -ла, -ле, -ын, -ін,
бірле сөзі -мен, -бен,
-пен
Көптік жалғаулары
Кесте 1.4
І кезең
-лар, -лер,-т;
ІІ кезең
-лар, -лер
(-т- тігіт)
ІІІ кезең
-лар, -лер
ІV кезең
-лер, -лар, -тар,
ҚОРЫТЫНДЫ
Жалпы диплом жұмысында қазіргі қазақ
Кіріспе бөлімде жалпы түрік тілдеріне
Негізгі бөлімде жалғаулар жүйесінің даму
Түркі тілдері тарихындағы ең көне
Жіктік жалғаулары да тәуелдік жалғаулары
Септік жалғауларының даму тарихындағы
Осы қарастырылған мәселелер, яғни жалғаулар
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
М.Томанов . Тіл тарихы туралы
Ғ.Айдаров . Күлтегін ескерткіші . А.,1995.
Ғ.Айдаров.,Ә.Құрышжанов,.М.Томанов. Көне түркі жазба ескеткіштерінің тілі .А.,1971.
А.Н.Кононов. Грамматика современного турецкого литературного языка .
Т.Қордабаев., М.Томанов. Тарихи грамматика мәселелері. А.,1975.
Н.А.Баскаков. Введение в изучение тюркских языков. М.,1962.
А.Аманжолов. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А.,1996.
МТоманов. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. А.,1992.
Структура и история тюркских языков. М.,1971.
Бес ғасыр жырлайды. А.,1984.
Ә.Қайдар., М.Ораз. Түркітануға кіріспе. А.,2004.
Б.А.Серебренников., Н.З.Гаджиева. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. М.,1986.
М.Қашқари . Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
Ғ.Айдаров. Көне түркі жазба ескерткіштерінің
Древнетюркская цивилизация: памятники письменности. А., 2001.
А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі . А.,1991.
С.Исаев. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы. А.,
С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л.,1951.
А.Есенқұлов .Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. А.,
ҚОСЫМША А
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕНУЛЕР ТІЗІМІ
СТ – Сигнал тапсырушы
ҚТ – Қарқындылық тапсырушы
ЖР – Жылдамдық реттегіші
ҚҚҰ – Қабаттың қысымын бірқалыпты ұстау
ГМӨЦ – Газ бен мұнай өндіру цехі
ӨБ - Өндірістік басқарма
МДҚӨЦ – Мұнайды дайындау және қайта