Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары
Мазмұны
Кіріспе...................................................................................................... 3
I тарау. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің мағыналық
1.1 Омонимдердің жасалу жолдары...................................................
1.2 Омонимдік құбылыстарға сипаттама.........................................
II тарау. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің ұқсастықтары
2.1 Омонимдер мен полисемияның ерекшелік тұстары.................................................................................................................
2.2 Омонимдік сөздердің өзгеру, түрлену жүйелеріне байланысты топтастырылуы...................................................................................................
Қорытынды................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер.....................................................................
Лексика көне гректің lexikos (сөздік) деген сөзі.
Лексиканың құрамына енген сөздерді тексеретін лексикология, мағыналарын тексеретін
I тарау. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің мағыналық
Тілдің байлығы мен даму дәрежесі сөздік құрамдағы сөздердің
Сөзге қосылған жаңа мағына басқа жақтан келіп, өз-өзінен
Мәселен, судың асты мағынасындағы түп сөзінің қазіргі қазақ
Сөздің негізгі мағынасы белгілі бір шындыққа байланысты жалпы
Өмірдегі танылған әрбір ұғым жаңа атаумен атауды керек
1.1 Омонимдердің жасалу жолдары
Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының бірнеше амал-тәсілдерін Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы
1.Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семантикалық жақтан
Жал 1.Жан-жануардың желкесіне шыққан қыл. 2.Ұзыннан-ұзақ созылып жатқан
Көк 1.Көгерген түс. 2.Аспан, әуе. 3.Көгеріп шыққан өсімдік.
Жылы 1.Ыстық пен суықтың аралық қалпы, қам жылым.
Ық 1.Жауын-шашынның өтінен қаға беріс жер, ықтасын. 2.Жауын-шашынға
Құндақ 1.Жаңа туған жас балаға арналған төсек-жабдық. 2.Мылтықтың
Сөздің осындай мағыналық жақтан дамуы арқылы омонимдердің келіп
2. Сөздердің фонетикалық өзгерістерге ұшырап, дыбыстық құрамы жағынан
Тілдің даму барысында осындай өзгерістерге ұшыраған әрбір омоним
Қазақ тіліндегі атқа салатын ер сөзінің бастапқы дыбысталу
Қазақ тіліндегі ас, қыс, бас, құс деген зат
3. Аффикстер жалғану арқылы жасалған туынды омонимдер. Түбір
Баспа 1.Газет-журнал, кітап басып шығаратын орын, мекеме. Республикада
ә) Омонимдер –ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы жасалған.
Тігіс 1.Жіппен тігілген, жіп жүргізген жер. Етіктің тігісін
б) Омонимдер –ық, -ік, -қ, -к жұрнақтары арқылы
Ашық 1.Аузы жабылмаған, төбесі жоқ. Қабылдау залының төбесі
Желік 1.Көңіл көтерушілік, есірушілік. Көңілге желік кіргеннен кейін
4. Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен
Қазақ тілінде араб, парсы және орыс тілдерінен ауысып
а) Араб және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер. Мысалы:
ә) Парсы және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер. Мысалы:
б) Орыс және қазақ сөздерінен жасалынған омонимдер. Мысалы:
Тілде екі сыңары да кірме сөздер арқылы жасалған
Сөйтіп, қазақ тіліндегі омонимдер сөздің мағыналық дамуы арқылы,
Кеден 1. Зат есім. Шет елге апара жатқан
Кеден 2. Зат есім. Ұрыс-керіс, қақтығыс, қияындық. Кеден-кеден
Бауыр 1. Зат есім. Адамзат, жан-жануардың ас қорыту,
Бауыр 2. Зат есім. Бірге туған қандас, ағайындас
Омонимдердің жасалуы туралы І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев та мынадай
Лексикамыздағы сөздердің мағыналық дамуы нәтижесінде омонимдер жасалады. Мұны
Апар да мыс бақырды алдына сал.
Қу тамызық тез жаңқаланып, қи жағылды да... бақыр
Әр түрлі дыбыстардың сыртқы дыбысталуы . Мұндай әдісті
Көрме (етістіктің болымсыз түрі),көрме (зат есім);
Алма (жемістің атауы), алма (етістік);
Мағынасы, жасалу жолы басқа кейбір сөздерге бірқатар сөздер
Омонимдердің жасалуы жөнінде К.Ахановтың жүйелеуі мынадай болып келеді:
Омонимдер қалай пайда болған деген сұрақ туады. Олардың
1) Кейбір омонимдер сөз тудырудың лексика-семантикалық тәсілі арқылы
2) Тіл-тілдегі бірспыра омонимдер сөздердің әр түрлі фонетикалық
Фонетикалық өзгерістің нәтижесінде пайда болған омонимдер айқындау үшін,
3) Омонимдер сөздердің түбіріне (немесе негізіне) момнимдес аффикстердің
а) есімдердің –с (-ыс, -іс) аффиксі мен етістіктердің
Аталған омонимдес аффикстердің жалғануынан жасалған туынды омонимдер әр
ә) есімдердің –қ, (-к, -ық, -к) аффиксі мен
4) Кейбір омонимдер кірме сөздер мен төл сөздердің
1.2 Омонимдік құбылыстарға сипаттама.
Лексикалық омонимдерге ұқсас басқа тілдік құбылыстар. Солардың бірі
Омофондар тек жеке сөздердің айтылуындағы ұқсастықтан басқа жеке
Ол үлкен театрда отырғандай,
Үнінен найзағайдың оты ұрғандай (Х. Ерғалиев)
Жайлаған күйге жомарт, сараң жақты,
Кім білмес «Адай», «Серпер», «Сарынжапты».
Алты хат Арабстан ферузасын
Айқара осынау бір сарын жапты (сонікі)
Науқас жан айтты мұны ентігіп-ақ,
Ойда жоқ ендігі сор, ендігі бақ (сонікі)
Омонимге ұқсас құбылыстардың еді бір түрі – омографтар
Омонимдер және оларға ұқсас омофондар, омографтар белгілі
Айналасын жер тұтқан,
Айды батпас демеңіз.
Айнала ішсе таусылмас
Көл суалмас демеңіз. (Бұхар жырау).
Менің атым қой,
Қойшыңды таңдап қой,
Қойшыңды таңдап қоймасаң,
Қой жинауыңды қой (ауыз әдебиетінен).
Қалқам, жаным, қарағым,
Бетіңе келмес қарағым (С.Торайғыров).
Дәмді аспен қарным тойса деген арман,
Мұшам жоқ ой ойлауға онан арман (сонікі)
Бірақ Құрымбай тұқымынан болыстық кетпей, елге бостандық бола
Тіл-тілдің лексикасында дыбысталу бірдей де, мағынасы әр басқа
Дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер омонимдер деп
II тарау. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің ұқсастықтары
Полисемия мен омономияны бір-бірінен ажырата білу қажет. Бұларды
Ай 1.Зат. Жерді, күнді айналатын, түнде жерге жарық
Ай 2.Зат. Жылдың он екіден бір бөлшегін көрсететін
«Мағыналардың арасында семантикалық байланыс бар ма, жоқ па?»
Сөздің семантикалық құрылысы неғұрлым күрделі әрі бай болса,
2.1 Омонимдер мен полисемияның ерекшелік тұстары.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы басқа-басқа сөздер
Ана 1.Туған шеше. 2.Сілтеу есімдігі (ана жақ, ана
Айт 1.Діни мейрам. 2.Сөзбен ой пікірін білдіру, сөйлеу,
Сонда омоним дегеніміз – түрлі себептермен, дыбысталуы бірдей,
Мәселен, малдың көктемде қырқылатын, не түсетін жүнін қазақ
2.2 Омонимдік сөздердің өзгеру, түрлену жүйелеріне байланысты топтастырылуы.
Омонимдік қатарға енетін сөздердің өзгеру, түрлену жүйелерінің бір-бірінен
1.Лексикалық (немесе толық) омонимдер. Омонимдердің бұл түріне омонимдік
Дәрі 1.Ауруды емдеу үшін қолданылатын зат. Ол қылған
Дәрі 2. Оқтың ішіндегі тұтандырғыш зат. Құр дәрімен
Сыр 1. Бояу. Сырлы аяқтың сыры кетсе де,
Сыр 2. Әркімнің өзіне мәлім, басқаға белгілсіз, құпия
Сүз 1. Мүйізде. Әрбірі сүзді, қуды қасқырларды (Сұлтанмахмұт).
Бұл омонимдік қатарлардың алдыңғылары (дәрі 1 және дәрі
2. Лексика-грамматикалық (немесе жартылай) омонимдер. Омонимдердің бұл түрінде
Жала 1 (зат есім). Жала, көмір сияқты, күйдірмесе
Жала 2 (етістік). Қуанысып жас балалар маңайда, қызық
Жирен 1 (сын есім). Жирен мұртты, аласа ақ
Жирен 2 (етістік). Өзі көрген байлардың мінезінен жиренді
3.Аралас омонимдер. Бірнеше омонимдес сөздер бір ғана омонимдік
Құр 1. Зат есім. Киіз үйдің жабдығы.
Құр 2. Зат есім. Таулы, орманды жерде тіршілік
Құр 3. Үстеу. Бекер, бос, текке, жат, әшейін.
Құр 4. Етістік. Бір нәрсенің негізін салу, орнату.
Құр 5. Одағай. Жылқыны шақырғанда не тоқтатарда айтылатын
Қорытынды
Полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажыратуда мағыналардың арасында семантикалық
Сөздердің фонетикалық өзгеріске ұшырап, дыбысталуы жағынан сәйкес
Қорыта келіп айтарымыз: омоним болатын сөздерді көп мағыналықпен
Пайдаланылған әдебиеттер
Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»
К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» А., 1993 ж.
Т.Қордабаев «Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары» А.,
Н.Р.Сауранбаев «Диалекты в современном казахском языке, Вопросы языкознания»
С.Аманжолов «Қазақтың әдеби тілі» А., 1979 ж.
І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» /Лексика, фонетика/ А.,
Қ.Жұбанов «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» А., 1966 ж.
А.Ысқақов, К.Аханов «Қазақ тілі» А., 1971 ж.