Жоспар.
1. Кіріспе
1.1.Кейіпкер тілінің зерттелу жағдайы
1.2.Кейіпкер тілінің драмалық туындыдағы алар орны
2. Негізгі бөлім
2.1. Кейіпкер тілінің берілу тәсілдері
а) Кейіпкер тілінің монолог арқылы берілуі
ә) Диалогтің кейіпкер бейнесін берудегі ролі
б) Полилог тәсілінің өзіндік ерекшеліктері
2.2. Кейіпкер тілінің лексикалық құрамының оның бейнесін сомдауға қатысуы.
а) Диалектизмдердің, кәсіби, термин сөздердің кейіпкер образын сомдаудағы ролі.
ә) Қарапайым сөздердің кейіпкер тіліндегі қоланысы
б) Кейіпкер тілінің көркемдік ерекшелігі
2.3. Кейіпкер тіліне (сөйлеу тіліне) тән синтаксистік ерекшеліктер
а)Қаратпа сөздердің образ айқындаудағы ролі
ә)Қайталамалардың қолданысы
б)Кейіпкер тілінің синтаксистік сипаты
ІІІ. Қорытынды.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
М. Әуезов — қазақ қара сөзінің майталман зергері. М.
Қазақ әдебиетін жаңа биікке көтерген Мұхтар қазақ драматургиясының
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
— Драмалық шығарманың тілін жеке
—Кейіпкер тілін зерттеу ең күрделі әдеби тек түрі—драматургияның
—Драмалық шығармалар тек кейіпкер сөзінен құралғандықтан оның берілу тәсілдерін
—Кейіпкер тілі, кейіпкер сөзі арқылы автор өз идеясын, өз
—Кейіпкер тілі—сөйлеу тілі. Сондықтан сөйлеу тіліне тән ерекшеліктер кейіпкер
Зерттеу нысаны. Кейіпкер тілінің зерттелу жағдайы Әуезов драмаларындағы жұмыста
Зерттеудің дерек көздері:М. Әуезовтің 20 томдық шығармалар жинағы, Байтұрсынов,
Зерттеудің әдістері. Жұмыста талдау, жинақтау, қорыту, жүйелеу, топтау,
Зерттеудің мақсаты мен міндеті:
Драмалық шығармадағы кейіпкер тілінің маңызын анықтау (прозалық шығармаларды салыстыра
М. Әуезов мұрасындағы кейіпкер тілінің берілу тәсілдерін даралай,
Лексикалық элементтерге тоқталу барысында
—синоним, омоним, антоним сөздердің стильдік даралық өзгешелігін көрсету.
—автордың этнографизмдерді, қарапайым сөздерді қолданудағы мақсатын ашу, оның кейіпкер
—жазушы драмаларындағы окказионал тіркестерге талдау жасау арқылы Әуезовтің
—синтаксистік амалдардың кейіпкер тіліндегі берілуін образ сомдауға, оқиға дамытуға
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
М. Әуезовтің драмалық шығармаларының тілі шағын болса да
—кейіпкер тілінің драмалық шығармалардағы алар орны айқындалып, Әуезов қолданысындағы
—көне сөздер, диалектизм, авторлық фразеологизмдер, синоним,т.б. стильдік қызметі, пайдалану
—драматургия жанрының іргетасын қалап, қазақ драмасының қарлығашын ұшырған Мұхтар
—кейіпкер тілінде кезігер синтаксистік ерекшеліктердің драмадағы оқиға қарқындылығын дамытушы
М.Әуезовтің тілін зерттеу бүгінгі таңда қазақ филологиясының бір тармағы
Оқырман ойынан орын алар көркем туынды туған тілді
Қара түнек құшағындағы қазақ әдебиетіне
М.Әуезовтің ұрпағына қалдырған ұлағатты мұрасы талай ғылыми зерттеуге негіз
М.Әуезовтің драмалық мұрасының тілін зерттегенде, кейіпкер тіліне тоқталмай өту
Көркем туынды белгілі бір оқиғаны оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі
Кейіпкер тілі - суреткерлік қасиетке мейлінше бай, образ даралау
Көркем шығармадағы кейіпкер тілінің ең басты ерекше қызметі -
Дәл осы кезеңде, әсіресе,20-40 ж. шығарманың құндылығын, әсерлілігін арттыру
Кейіпкер тілінің экспрессивтілігі (оқырманға, тыңдаушыға әсері) мағыналық байлығына берілу
авторлық баяндау-монолог-авторлық баяндау-полилог-авторлық баяндау.
Ал драмалық шығарманың құрылысы өзгешелеу:
авторлық түсінік-монолог-диалог-диалог-полилог-монолог тағы басқа.
Драма табиғатының бар ауыртпалығы кейіпкерлердің өз үлесінде, әр айтылған
Прозалық шығарма мен драмалық шығарманың құрылымындағы өзгешелік олардың әр
Драмалық шығармаларға берілген анықтамаларға келер болсақ, драматургияда адамдар қарым
Драмалық шығарма сахнаға қойылу үшін жазылады және театр үшін
Ал прозалық шығарманың табиғаты сәл өзгешелеу.«Эпикалық шығармада жазушы оқиғаны
Осы жоғарыда көрсетілген анықтамалардың өзінен-ақ драма ерекшелігін ұғуға болады.
Драмада тек сөзге ғана емес, сөздің әрекетпен үйлесе шығуына
Ғалым Н.И.Смирнованың ойына жүгінер болсақ:
«Необходимай в общений информация может поступать не только через
Ал Т.М.Николаевна болса: «Любая речь не сводится только к
Психолог мамандардың зерттеулері де адамның әр қимыл-қозғалыс, шарасы оның
Сахнадағы айтылмақ ойдың тыңдаушыға, көрерменге жетімді, әсерлі (түйінді) түсінікті
«Ісләм жазулы жерді қайта-қайта сүйгенде, көзінен жасы ыршып, қолынан
«Сырым: Қарагөз айым( Ай сәулелі Қарагөзім. Не дейді, ойбай,
Осы екі мысалдың ұқсас тұстары. Ісләм де, Сырым да
Келесі бір түйіндер түйін - драмалық шығарма (оқиғаның) оқырманның
Батырлар жыры лиро-эпостық жырларда кейіпкер сөзіне қарағанда автор ойына,
Драмалық шығармада бұл тәсілге жүктелген міндет артатүсіп, кейіпкер тілі
Драматургия жайлы айтқанда М.Әуезов есімі ескерусіз қалуы мүмкін емес.
«Қазақтың театр өнері біздің заманымызда басталғанына біз қуанамыз.
Әуезов қазақ театрын құрып қана қоймады, өзінің шебер жазылған
Кез келген көркем туындының әділ бағасын берер таразысы -
Драмалық шығарманың тілі дегеніміз - шығармадағы кейіпкер тілі. Осы
Жазушы кейіпкеріне ұтымды сөз салу арқылы кейіпкерінің бейнесін аша
Енді кейіпкер тілінің берілу тәсілдеріне тоқталар болсақ. Дұрыс тәсілді
Монолог (monos-бір,logos-сөз) - белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға
Монолог түрлерін жіктеп көрсету, монолог тәсілінің өзгешеліктері, оның стильдерге
Насихаттаушы монолог (шешендік сөздің бір түрі)
Лирикалық монолог (эмоция мен көңіл-күйдің берілу түрі)
Хабарлама монолог (баяндама түрі)
Драмалық монолог (сөйлеу тілі, өзге психикалық әрекеттермен толығып жұмсалатын
Монологтің осы төрт түрін қазақ тілінде де кездестіруге болады.
Драмалық монолог өз табиғаты жағынан диалогке жақынырақ. Себебі драмалық
В.В.Виноградов: «Монолог драматический является в сущности формой напряженного диалога
«Жапал:Қап, қап, қапы болды-ау осы жол( Кезігіп қалды-ау кер
«Қайша:Бұйырса тағы бір арманыма жеткелі тұрмын. Бейсембі жақындықты
Осы келтірілген екі мысалдың да шығарманы құруда өзіндік үлесі
Біріншіден, Жапал мен Қайшаның мінез-құлықтары шынайы табиғаттары анық ашылып
Екіншіден, кейіпкерлерге өз істеріне сараптау жасату арқылы автор көрерменді
Әр жазушының сөз қолданысына байланысты шығарма құру тәсілдері де
«Керім: Айдар емес…Тіпті Абай да емес, сенің басың( Мыңды
«Би: Жағаласу жетпеді ме( Тәңірдің әлде болса олқысы бар
Бұл монологтарда шешен(дік) сөйлеу сипаты, оқиғаны баяндау, кейіпкердің ішкі
Монолог-образ сомдаудың кейіпкер тілінің берілуінің ең күрделі эмоциялық жүгі
Кейіпкер тілінің берілуінің келесі аса сенімді, ұтымды тәсіліне тоқталар
«Диалог(dialogos-сөйлесу,әңгімелесу) - екі адамның тіл қатысуы. Оның мазмұны мен
Диалогтің түп төркіні - сөйлеу түрі. Бірақ ауызекі тілде
Будагов көркем драма жайлы:
«Художественный диалог развивает действие, все его элементы тесно
Көркем шығармадағы диалогтің көтерер жүгі ерекше. Ол кейіпкердің бейнесін
Диалог-төл сөздің бір бөлігі. Сондықтан да онда төл сөздік
-Кейіпкер тілінің айқын, бейнелі болуы.
-Баяндауды жандандырып, сөйлеу мәнерін келістіріп, персонаждың көңіл-
күй эмоциясын сезімін беруі (құрамындағы одағайлар, қаратпа, қыстырма
сөздердің мол болуы да экспрессивтілік мағына беруге әсер етеді)
-кейіпкердің өз ісінің дұрыстығын қорыту, бекіту мақсатында
жұмсалуы (өз пікірін білдіруі).
«Диалогқа арнайы қойылар талап та бар. Ауызекі сөздің диалог
Кейіпкер тілінің мәселесін зерттей келе, Еңсебаева Қ.К. өзінің кандидаттық
Кейіпкердің сол сәттік бейнесі. М.Әуезов драмаларынан диалогтің осы қызметіне
«Керім: Абай аға, кеше сіз бәрімізге сол Кебектің әңгімесін
Бұл үзіндіден Керім бойындағы наразылық, «әлсіз» ренжу байқалады. Осындай
2. Кейіпкердің толық бейнесі
«Керім: Мен қайтейін, бәрі-бәрі Абайдан. Қолыңнан келсе тыйсаңшы өзің(»(15;34).
«Керім: Уа, қойшы, шын айтамысыңдар осыны( Тіпті жақсы емес…
Соңғы мысалда Керімнің бейнесінен кейіпкердің түрлі қырларын байқауға
Міне, осының барлығы - кейіпкер тілінің кейіпкер образын анық
Бірақ диалог тек образ даралау, образ ашу емес, жалпы
Шығарманың әсерлі шығуы үшін оны құрушы әр элемент өз
Белгілі әдебиетші ғалым З.Қабдолов:
«Драматургиялық шығарма тек қана диалог пен монологтан құралады.
Шындық пен образ тек қана диалогқа, монологқа негізделеді. Сахнада
сөйлейтін тек персонаж ғана, автор сахна сыртында, залда қалады.
үнсіз, тілсіз, қай сөзді қалай айту керектігін режиссер мен
жақшада көрсеткені болмаса, дәл спектакль үстінде автор дәрменсіз»
(1;329),-деп драмадағы кейіпкер тілінің маңызын нақ көрсетіп
береді.
Шығарманың ұлылығы - түсініктілігі.Ал туындысын түсінікті қылып жеткізу жазушы
«Қарлығаш: Ассаламағалейкум (Көкбайды қойып қап күледі).
Көкбай: Өй, саған не бар( Түу, сарамас…
Қарлығаш: Үндеме билік қандай болады екен, көрейін деп келдім.
Көкбай: Оразбай білсе, пәле шығады.
Қарлығаш: Қойшы, қатындар жіберді, жеңешем жіберді, естіп кел деді.
…Қарлығаш: Кімге болысты, не дейді(
Көкбай: Екі жаққа бірдей сөз тастап отыр.
Қарлығаш: О несі( Қамшысын тастағаны несі(
Көкбай: Сөйлейін дегені, тыныш отыр »(15;331).
Шығарманың көрерменге түсініксіз тұстары болатыны мәлім. Бұл, әсіресе, тарихи
Диалогтің оқиғаны беру қабілеті монологке қарағанда қарқынды әрі
кең. Бұл екі тәсіл арасындағы
адамның сөйлесуі, сондықтан әңгіменің өрбуі екі адамға тәуелді. Монологте
бұл тәуелділік жоқ».(19;11)
«Терең психологиялық дәлдігі,сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса, диалогтің
Диалог түрлі мазмұн мағынаны бере алады. Осыған байланысты Ибатов
1.сұрақ -жауап диалогі
2.қарама -қарсы диалог
3.интонациялық диалог
4.жарыспалы диалог-
деп бөліп көрсетеді. Ғалым ұсынған сұрақ-жауап, қарама-қарсы диалогі -кез
Енді Әуезов драмаларындағы диалогтің мағыналық түрлерінің қолданылуына назар аударайық.
1.Сұрақ - жауап диалогі.
«Жүніс: Ей, сендер кімсіңдер.
Шал: Уһ, қарағым-ай, ел екенсің ғой,зәрем кетті ғой.
Жүніс: Не болды( Қайдан жүрсің( Кімсіңдер(
Кемпір: Қырды ғой, шырағым,қан жоса қылды ғой, ойбай.
Жүніс: Қай ауыл, қай елсіңдер, не болды(
Кемпір: Уа, Олжаймыз, Жаманай ауылынікіміз.
Шал: Жетті ғой әскері бастаған Қыдырбай, бір жерде
Жүніс: Не істеді,анықтап айтшы(
Кемпір: Бес-алты ауылды түгел өртеді, малдың бәрін айдап
алды, басып қалды, бауырын көтеріп қыбырлаған жанның
бәрін қырды»(11;289).
2.Қарама - қарсы диалог.
«Әйгерім: Айналайын, аман-есен келдің бе( Келдің бе мына туған-туыстарыңды
Әйгерім: Ендеше мынаны таныдың ба( (Мағышты көрсетеді). Әдейі алдыңнан
Әбдірахман: Апа-ай, ұсынбай-ақ қоя тұрсаң етті, қашан тілеп
Бұл диалогтердің түрлері мысалдардың өзінен-ақ түсінікті.Бірінші
мысалда оқиға сұраққа жауап есебінде өрбісе, екінші мысалда сұраққа
қойылып қарсылық мағына туып тұр. Енді осы екі мағыналық
ыңғайлас диалогті қосқан орынды.
Ыңғайлас диалог-кейіпкерлердің ешбір қарсылықсыз, сұрақ -жауапсыз
«Абай: Түз-еңбегін жарасқан ұзақ өмір тілеймін, құтты болсын,
қарақтарым(
Айдар: Абай аға,алғыс айтар дәрменім жоқ.
Абай: Алда бақыр-ай, айтпай-ақ қой ендеше. Әлі ақын дейді
Айдар: Бірақ оны айтпасам да, басқа бір айтар тәуір
Абай: Айтшы ендеше соныңды(…»(15;340)
Диалогтың мағыналық түрлерінің болуының өзі - оның күрделі құрылым
«Диалог - вербалдық қатынастың негізгі түрлерінің бірі. Онда
Ал кейіпкерлер тілінің берілу тәсілінің келесі түріне келсек-полилог тәсілі.
Полилог-көп адамның сөйлесуі деген мағына береді. Қазіргі күннің өзінде
Монолог, диалог, полилог - кейіпкер тілінің берілу тәсілдері болса,
Мысалы,
«Зейнеп:Қош,қош енді( Топырағың торқа болсын, Жарықтығым Абайжан(Тірлігімде досым деуші
Халық дауыстары:
-Қайран асқар алыбым(
-Талмай жанған шырағым(
-Қайран ағатайым(Абай аға(
-Қайран аға, қайда кеттің»(15;382)
Полилог шығарманың экспрессивтілігін арттыру үшін қолданылады.
«1-дүнген:Рас айт (Біз сендерге жабыспаймыз.Әйтпесе не мынау мазақ қыласыңдар((
Дауыстар:Алмаңдар(Алма қаруын, болды айқай(Қосылсын аламыз, аламыз(»(11;190)
«Қуатов: Сонысы шын масқара(
Дауыстар: Уа,жолдастар(Жиылыңдар(Жиылыңдар мұнда,жиналыс(Жиылыс, Алматыдан келген жолдастар келді(Жиыл(..» (11;226)
Полилог тәсілі диалогке қарағанда оқиғаның өту процесінің жылдамдығын көрсетеді.
«Тыстағы дауыстар: Мырза …Мырза келді…Шери…Шери… Үйдегі дауыстар: Мырза…Мырза
Жалпы кейіпкер тілінің берілу тәсілдерінің түрлілігі-туындының қарабайыр, бір сарынмен
Бірақ шығарманың табиғи тартымдылығы үшін жалаң құрылым жеткіліксіз. Кейіпкердің
Жазушы әр сөзді орынды қолданып, тілді жетік меңгеру арқылы,
Осы талаптар сақталғанда ғана кейіпкер тілінен оның болмыс-бітімін тануға
З.Қабдолов: «Мінездеу, жанама мінездеу, адамға тән күйініш, сүйініш сезімдерді
Кез келген шығарманың шындыққа жақындығын, кейіпкерлердің табиғилығын арттыру үшін
-диалектизмдер
-кәсіби сөздер
-көнерген сөздер, жаргон сөздер, варваризмдер.
-орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздер
Лексиканы талдап-тану маңызды орынға ие. Сондықтан әдебиеттің тіл мәдениетін
1.диалектизмдердің (жергілікті тіл ерекшеліктердің)жұмсалуы,
яғни орыс тіл білімінде диалектизация деп аталатын
құбылыстың қазіргі қазақ көркем әдебиеті тіліндегі
көрінісі, күй-қалпы, өріс алу бағыты.
2.Жалпыхалықтық тілге тән бейнелі сөздерді жұмсау
тәсілі, фразеологизмдердің сөйлеуі.
3.Қарапайым, көне, сирек сөздердің жұмсалуы.
4.Синонимдерді талдау, идеографиялық және стильдік
синонимдердің қолданысы.
5.Лексикалық жаңа қолданыстардың орын алуы.
6.Штапм сөздер мен тіркестерді қолдану, сөздердің тіркесу
аясын кеңіту арқылы сөз мағыналарын жаңғырту.
7.Лексикалық(жаңа қолданыстар орын алуы) варианттардың
қолданысы,яғни морфологиялық, орфографиялық,
семантикалық, генезистік тағы басқа жарыспалы элементтердің
дұрыс-бұрыс жұмсалуы.
8.Белгілі бір сөз тудырушы элементтердің және синтаксистік
тәсілдердің көркем әдебиет тілінде активтенуі.
9.Көркем әдебиет тілі арқылы лексиканың жіктелуін
(поэтизм,қарапайым сөздер,капцеляризмдер т.т.ажыратыла
түседі).
жатқызады.
Мұның өзі-біздің тіліміздегі лексиканың зерттеп, зерделенер арнасының кеңдігінің дәлелі.
Драмалық шығарманың тілдік ерекшелігін қарастырғанда сөздің қандай жағдайда, кімнің
М.Әуезовтың драмалық шығармаларында лексикалық элементтер тұлға сомдау қызметін толықтай
1.Әуезов драмаларындағы көнерген сөздер.
Көркем шығармада көнерген сөздердің алар орны ерекше. Себебі белгілі
Көнерген сөздер көнеру сипаты мен тілдегі қолдану ерекшелігіне қарай:архаизмдер
Архаиздерді ұтымды қолдану белгілі бір дәуірдегі халықтың күн көріс
Мысалы,
«Күләш (қарап тұрып):Жасаған-ай,жаманатыңнан сақта(Еркеш, бір бәле болды, ұрысып жүр.
Дәмеш: Тәңірім-ай, өзің қорған бол, өзің сақта(
Кұләш:Сәулем-ай (Төлешті көздеп жүр, а құдай( Ақсарбас( Айттым басымды
Осындағы «тәңірі», «тоқал», «Ақсарбас» Ә.Балғанбаевтың «Лексикология»кітабында әр түрлі ұғымдарға
Жоғарыда берілген сөздерге қазіргі дәуір тұрғысынан талдау берсек, бұл
Жады. «Қараман:
Осы ма әлде қан жұтқан.
Жады кемпір Көклан(148;11)
Жады сөзі қазіргі тілімізде де кезігеді. Бере мағынасы жады-ой.
Қазіргі тілімізде жады сөзінің «сиқыршы»мағынасы көнеленіп бара жатыр.Бірақ сиқыршы,алдап-арбаушы
Жады сөзінің мағынасы жадыгөй сөзіне қарағанда көмескілеу, сондықтан болар
Мысалы: «Қу шақаттың ішінде жадысы мен жәдігөйі жайлаған жерде
«Жұп шырағым жалындап,
Жад еткенім өзіңсің,
От анасы жарылға(»(11;173) –
деген сөздеріндегі «жад» сөзі шумақ мағынасына қарағанда «қасиет», «сыйынғаным»деген
Қар. «Көклан: Тоқта былай,тұр әрі,
Қайда, қайда барасың(
Қайырыла кет артыңа…
Не деп тұр, сірә,мына қар» (154;11)
«Көбікті: Көремісің мынаны(
Көреген көзім кім еді(
Сақ құлағым кім еді(
Көрер ме қар көздерің(»(163;11)
«Теміршот: Оттама, қар неме»(266;10)
Осындағы «қар» сөзінің мағынасы қазіргі қолданыста кездеспейді.Қар сөзі «қазақ
1)Гурьев, Маңғыстау өңірлерінде, қар - шаңырақ, шеңбер.
2)Орда, Орал өңірінде, қар -қаһар(бетті қару)(23;195).
Ал жоғарыдағы мысалдардағы «қар» сөзі ешбіріне сай келмейді. Сонымен
«Айшағыр: Сенен асар Қаңқайдың
Қай қызының тойы
Күң қатын қып қор қылып,
Бірсімбай алсын мынаны(
Қарлығаш: Тарт қолыңды қасиетті басымнан,
Зарламаймын, садаға кет жасымнан.
Қара басса Қарлығаш
Қатын болмас, қар болар…
Қай мінезім жағып ед,
Жау бәріне жар болар
Қар сөзі «күң», «құл» , «арам» секілді кемсіту,төмендету мағыналарын
Тіл-қоғамдық құбылыс.Қоғамның санасына,арнасына жаңару енген сайын тілімізде түрлене түлей
«Амандыққа сәні жоқ
Қалғанға да күн қараң,
Ноғайлыны шауыпты.
Кесескені қыпшақ дейді
Жаланып кепті ит қазан,
Аттан, тұрма ,тез қолдан,
Тарт ілгері, Аламан» (22;181)
«Аламан(Аламан(
Жеңілді жау, Аламан » (22;195).
Бүгінгі күні бұл сөз «Аламан бәйге» (үлкен, жиын
Осы сөздің негізгі қолданылар мағынасы-жиын, топ.Жиын, топ-көптің бірігуі-үлкен мағынасына
«Тебінгінің астынан
Ала балта суырысып
Тепсініп келгенде… »,-деп келетін өлең жолдарындағы ала балта сөзімен
Көнерген сөздердің көнеру дәрежесі үш түрлі болады:
«1.Әбден ұмытылып, қолданыстан мүлде, біржола шыққан сөздер.
2.Түбір қалпында жеке айтылмағанмен туынды түбір сөздің
3. Жеке сөз ретінде қолданыстан шығып қалғанымен әлі де
Әуезов драмаларындағы кейіпкер тіліндегі көнерген сөздер осы үш бірдей
1.Әбден ұмытылып, мүлде,біржола қолданыстан шыққан сөзге «қызылбас»сөзін жатқызуға болады.
«Жүрісімді сұрама,
Қасасқан жау Қызылбас,
Қанқор қазан қол бастап
Шауып кетті қиятты!» (12;180)
Ерте кезеңде, он төртінші ғасырда қазақтар парсыларды қызылбастар деп
Сап. «Сап сөзі» Мұхтар Әуезов драмаларында ерекше көзге түседі.
«Сап, Сап қазан қоя тұр
Пәле деген сыбысты
Естігенім осы ара(»
Осындағы «сап, сап»-сабыр қыл, тыныштал деген сөздермен мәндес. Ескеретін
Сап-сап, көңілім, сап көңлім(
Саяламай, сай таппай
Не күн туды басыңа
Күні-түні жай таппай( (28;66)-деген өлеңіндегі сап
Туынды түбір құрамында ғана сақталған келесі бір сөзге «құй»сөзін
Мысалы,
«Құдіретімде қан құның,
Құтырта соққан құйын мен.
Ұшырсам ба құм қылып,
Құй түбіне лақтырып
Құртсам қайттің қоңыз қып(»(22;148)
«Құмырсқадай таптаған,
Қырық жолбарыс үйірін.
Аяр Самбыл ол кетті,
Сыңар қанат,қарқ болат.
Құй түбінен сыр тартқан
Арқалар құсым аңдушым.
Аңырап қалдым, ол кетті». (22;164)
Құй сөзі тіліміздегі кейбір говорларда сақталған. Мысалы, батыс говорында
«Құрыған Қыпшақ қасыңнан
Жаланып шыққан жас пері
Қарсы біткен емендей
Қасарманы қалмаған
Қайту білмес Қобыланды» (22;164).Бұндағы қасарман сөзі қазіргі қолданысымызда қарсылас
3.Жеке сөздер ретінде айтылмағанымен мақал-мәтелдер, фразеологиялардың құрамында әлі де
«Билегеннің мәні сол,
Қысасым бар Қортқада.
Жар саламын бәріңе,
Маған сендер еріңдер!
Оңашаға бармаймыз
Емешесі құрысын,
Қолқа салса көнбейміз.
Қырық күн ойын,қырық күн той,
Тарқалмастан тойлаймыз»
Осы емеше сөзі фразалық тіркес құрамында кездеспесе жекелей кездеспейді.
Емсеген сөзінің түбірі еңсеу-аңсау «бір нәрсені қатты қалау, тілеу,
Еділді көріп емсеген,
Жайықты көріп жемсеген,
Таудағы тарлан шұбар біз едік,-деген өлең шумағын мысалға келтіреді.
Шырға салу. «Қараман: Оң шырайым болат дейді.Зынданна шығарам,
Шырға сөзі- қол астымда,қасымда мағынасында қолданылады. Мысалы, қазақ тілінде
«Қарлыға: Көргім дағы келеді,
…Көрмегенім жөн еді.
Әлдеқандай бір шырға
Тартқандай ма бір сырға,
Екі талай ойым бар…
Не бар, не бар осы,
Мені жеңген не дерт бар» (22;204)
«Болыс: Оны қой әзірше, шырға керек, болмайды» (15;255)
Сонымен шырға сөзінің берер мағынасы –«алдау,айла»сөздері.Осы жоғарыдағы талдауларды жинақтай
1.Әкімшілік басқарумен байланысты туған тарихи сөздер
2.Әскери атақ пен қару - жараққа қатысты тарихи сөздер
3.Совет тұсында пайда болған тарихи сөздер
Бұл жіктеуге Әуезов жайлы айтқанда шартты түрде қараған дұрыс.
«Қазан: Көбікті(Сұлтандардың сұлтаны
Ханның ханы Көбікті
Қасында кім бар нөкерден(
Нөкер: Бекзадасы Біркімбай
Ханзадасы Қарлыға
Қасына ерген ұл-қызы» (22;158),-деген мысалдан бұл шығарма хандық дәуірде
Ал, «Шағабутдин:Енді мәжіліс ревком фракциясы мен обком партияның
«Бөлтірік:Қамбар,енді дирекциямыз болсын,политотделіміз болсын,мына шабандар арасының социалдық жарысына орай
Көнерген сөздерді сөз еткенде оларды екі топқа ажыратып алған
Әдеби архаизмдер және диалектілік архаизмдер.Әуезов драмаларындағы кейіпкер сөзінде кезігер
Жоғарыда атап өткеніміздей кейіпкер тілінде берілер лексикалық элементтердің қатарына
«Кәсіби сөздер белгілі бір аймақтың тұрғындары ғана айналысатын кәсіпке
Кәсіби сөздердің жалпыхалықтық қолданыста болмауы оларды диалектілік сипаттағы сөздер
Кәсіби сөздерді,терминдерді,диалектизмдерді қолдану барысында автор нені көздейді( Осы сұраққа
Бірақ бұл лексиканың топтары қолданыс барысында аса сақтықты қажет
Мысалы, «Есіркеп: Ақ қойдың отарын аман ығамыз десек,енді
Осы мысалдағы «сүткен» және «көң» сөздерінің мағыналары көпшілік қауымға
«Көң»(Қостанай, Маңғыстау, Гурьев, Орал) - мал қыстайтын тұрақты қоныс
Бұл мысалдың мал шаруашылығына қатыстылығына кейіпкер сөзіндегі алғашқы сөйлемдер
Әуезовтің кәсіби сөзді пайдалану ерекшелігіне келсек,жазушы драмаларында көбіне жалпыхалықтық
1.Жалпыхалықтық кәсіби сөздер
2.Диалектілік сипаттағы кәсіби сөздер
болып бөлінетіні белгілі (28;4)
Диалектизмдерді қолдану барысында да Әуезовтің өзіне тән стилі анық
Мысалы:
«Жойқынбек.Сезіп тұрғын,Жуасбегім.(түрегеп) Ендігі қалғаны төбелес қана болар.
Біләл. Осы берметін кім, көрсетші,соны ғана көзіме.
Жуасбек (о да түрегеліп). Бай-еке,бері қара. Бермейтіндер міне, біз
Жойқынбек.(Ерболға) Кәне,Ереке,асықпай-саспай қайықтың ескегін,сүйменді,шотты әзірлей беріңдер. Болғасын әдемі,құмардан шығатын
Осы берілген мысалдағы Жойқынбек тіліндегі кездесетін сүймен, шот сөздері
«Шот, сүймен (Ақтау,Ойыл) - кетпен».(29;13) деп көрсетілген. Яғни бұл
«Әсия: Қанипа,Әй,Қанипа(
Қанипа: Немене,Әсия(
Бағила: Шықшы бірдеңеден қысылып жүр ме екен(
Есіркеп: Білші, дауылдан сескеніп жүр ме екен( Баршы.
Бағила: Уа, о не, Әсия қарағым( Жаурап жүрсің бе(Үйге
Әсия: Жаурағам жоқ.Бірақ дауыл қатайып, құм борап тұр.Қойылар ереуілдеп,тегіс
Осы мысалдағы «жаурап» сөзі оңтүстік өңірлерде-тону мағынасында жұмсалады. Яғни,Әуезов
Диалектизмдердің 20-30 жылдардағы шығармалармен қазіргі кездегі шығармалардағы қолданысын
Әуезов шығармаларындағы диалектизмдерді қолданудың сирек кездесуіне осы да әсер
Мысалы: « - Әкпел домбыраңды (259-11)
Жеке босын, бірге босын, әйтеуір тегіс айтсын (260-11)
Мақұл, ендеше Молта босын (260-11 )
Ой, бар боғыр»(262-11).
Жоғарыда көрсетілген мысалдардағы «л» дыбысының түсіріліп қолданылуына себеп –
Кейіпкердің мамандығын образын ашуда ең қомақты орын алар сөздердің
«Терминдер белгілі бір ғылым саласына телініп,әдеби нормаға,әдеби тіл жүйесіне
Термин сөздердің қолданысына келгенде, Әуезов драмаларында ең мол кезігетін
1.Мал шаруашылық терминдері
2.Әскери терминдер
3.Биологиялық терминдер жатады.
Кез келген көркем туынды халық өмірінің көрінісі болғандықтан, оның
Әскери терминдер. Әсіресе, Әуезовтің соғыс тақырыбына арнаған драмаларында молынан
Мысалы:
«Панфилов:( блиндаждың іргесін ұстап көріп) Мына блиндаж жауынгерлерді күннің
Осы мысалдағы «блиндаж» сөзі кез келген қарапайым адамға түсініксіз
« Әскерлерді және соғыс техникасын оқтан, жарғышақтардан, минадан, авиабомбадан
Әуезов туындыларында әскери терминдер молынан қолданылған.
«Панфилов: Жоқ, мен талай айттым ғой. Резервтің кезін өзім
«Намысұлы: Сіз артиллериямен резервті дер кезінде, дәл кезінде беріп,
Осы мысалдғы резерв, артиллерия сөздері де әскери терминдер.
«Резерв-белгілі бір уақытқа дейін сақталатын және жағдайдың өзгеруіне,жаңа міндеттердің
« Артиллерия- 1.Құрлықтағы негізгі әскер түрінің бірі
2.Қару түрі немесе дәрімен атылатын қару-жарақтың және
жабдықтың жиынтығы.
3.Дәрімен атылатын қару түрінің құрылысын, ерекшеліктерін,
ұрыста қолдану тәсілдерін зерттейтін әскери ғылымның бір
саласы».(30;101)
«Намыс гвардиясы» -Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған шығарма. Бұл
«Григорьев: Я, бір емес, екі сый берген. Біздің 316-дивизия
Осындағы гвардия сөзінің мағынасына үңілсек, «гвардия» - (итальянша күзетші,
Дивизия – полктерден, арнайы әскерлерден тұратын негізгі тактикалық құрама
Әуезовтің драмалық туындыларында әскери терминдер өте ұтымды қолданыс тапқан.
«Ербол: (команда) Төртінші батарея, төртінші минометтен, жақын бомбардировщикке
Мальцев: От шыққан жерді іздеп жүр… Тақап жүр. Біздің
Ербол: Төртінші миномет… Маскировка!(Снаряд үндері)
Мальцев: Тастады бомбасын, тастап барады… Дивизвонды таптым деді. Маскировканы
Осындағы огонь, маскировка, батарея, бомбардировщик, миномет сөздері -
1982 жылы жарық көрген К.Аманжоловтың сөздігінде:
« Бомбардировочная авиация – бомбалаушы авиация,маскировка – бүркеме, огонь
Тіліміздегі тезіне түскен (элементтерді) өзгерістерді біз шығармаға үңілу арқылы
Ал енді Әуезов қолданған биология ғылымына қатысты терминдерге тоқталсақ:
«Сәлім: Мәні сол-ау…Мен мына горсовет дачасының жанындағы
Воронин деген шалдың бағын көріп ем.Мына бақтың болашағы содан
қара үзіп кетпей ме,қалай(
Катя: А,сіз Мичуриннің белплер-рекорд деген бірінші сорт
выставкелік алмасы қайдан шыққанын білесіз бе( »
Сәлім: А,Невский алмасына анисовканы араластырудан тапқанын
айтпақ шығарсыз.
Әли:Ендеше,сол Невский осы Алматының Ворониндей-ақ шалы
болатын.(Жастар күледі)
Сәлім: Ол мысалы сіздерге пайда бермес,қайта маған дәлел болар.Мәселен,Невскийдің
Бұл мысалдағы анисовка,гибридилизация,Невский алмасы,Мичурин беплер - рекорды биология ғылымының
«Анисовка(анис) – 1.Однолетнее травянистое растение с пахучими семенами сладковато-пряного
2.Сорт яблок!!прилагательное анисовый; Анисовое масло – масло из семян.
Гибридилизация – процесс получения гибридов. Вегетативная гибридилизация.
Сәлім мен Әли арасындағы диалог олардың өсімдік жайын зерттейтін
Мысалы, «Асыл нәсілдердегі» :
«Балашов:..Саулық қойлар жүнінің әр талының жіңішкелілігі бредфорд классификациясы
«Бектенов: Жаңағы деректердің бәрі дұрыс,рас.Фенотиптік ерекшелік жағынан бұның бәрі
Осындағы микрон сөзі – метрдің миллионнан бір бөлігі
Міне,жоғарыдағы мысалда да арнайы терминдік атаулар (бредфорд классификациясы,фенотип,анатомиялық,фениологиялық тағы
Әуезов кейіпкерлерінің сөздері арқылы-ақ кей терминдерге анықтама береді.Бұл-
«Балашев: Академик Иванов қазақ қойы туралы үлкен ғылымдық қорытынды
Бектенов:Сіздің селекцияңыз не берді,не тапты(Тапқаныңызды кім таныды( Тапқаныңызды кім
Осындағы селекция термині мал шаруашылығына байланысты.Бұның қандай мағына берер
« Қамбар: Ал, не жөнде істейсіңдер,мамандықтарың не(
Шәкен: Менікі тұқым асылдандыру – селекция.
Алатай: Менікі жайылыс мәселесі-нагул
Алтын: Менікі асырау мәселесі - кормление»(11;433)
деген мысалдан парафраз арқылы жазушы селекцияны кейіпкерінің өзіне анықтатып
Селекция сөзіне сөздікте берілген анықтамаға тоқталсақ:
«Селекция – улучшение сорта растений или породы животных и
Қорыта келер болсақ,Әуезовтің советтік кезең өмірін бейнелеуге арналған
Әуезов әр кейіпкерінің бейнесін анық, шынайы, шебер суреттей алған.
Балашев тәжірибе барысында дүниеге келген қой тұқымының құндылықтарын ғылыми
«Құм бұл қойдың жүніне әсіресе жәйлі болды ғой. Құмда
«Айтсам, мен өзім қазақ қойын, соның ішінде Шу қойын,
деген қойшының сөздерінен-ақ жаңадан дүниеге келген қой тұқымының сапасының
Жазушы қаламының құдіреті қалт айтпастан, шындықты шығармастан дәл беруінде.
Жазушы (кейіпкер тілін) қолданған лексикалық элементтердің қатарына қарапайым сөздерді
Қарапайым сөздерде мағыналық айырым бар:
«Табу- бірі – қарадүрсін, эвфемизм- екіншісі – сыпайы, дисфемизм-
Эвфемизм сөздер – (гр.жақсы *ел*-рһеmі *айтамын* ) – мағынасы
«Қобыланды: Қаралдым-ай, өркенім-ай(
Қаза табар сен бе едің(
Артында қап адыра
Тірі жүрер мен бе едім(
Менен…Менен…Менен болды-ау бар қазаң? (22-195)
Бұндағы эвфемизм қаза табу – қайтыс болу, о дүниеге
Жазушы эвфемизм сөздерді кейіпкер аузына сала отырып, оның таным-түсінігінен
Көркем шығарманың лексикалық жанры дегенде барынша мән беріп тоқталар
Варваризмдер – тілге етене болып сіңбеген соншалықті зәрулігі жоқ,
1.Кейде бір халықтың шынайы өмірін, тұрмыс-салтын суреттеп көрсетпек болғанда,
«Татар жігіті:Иә…шол граждан войнасы бізге соцполитический пәндердің мектебі болды.
«Фюгель: Ендеше сол бас командование барды біліп ұғынды. Мәлім
2.Тыңдаушыға ерекше етіп күлдіру үшін халық ақындары да варваризмдерді
Қалқатай, карл глаз екі көзің,
Никогда не забуду айтқан сөзің.
«Жұпар: Тегінде соглашатель боп, гнилой либерал боп кетпе.
Көрпебай: Бостай погади, нетушка, нетука, нету саған( Е,сен орысшалағанда
«Көрпебай (сауқ етіп, екі көзін қылиландырып, қадалып)
Трраллалай, трту, немене құлыр, арам-апшы, назнайқұм, өтегене шойын-ау болды(
Жөзекең: Обай, нақұрыс(
Дәукең: Е, ол айтам дегені ғой, ұқпайды екенсіңдер-ау(
Көрпебай:Тот дорога тода пайдот,тот дарога сода пайдот, таралейка кәрі
3.Өзге тілдегі сөздерді сөзбе-сөз аудару қиынға тиген жағдайда варваризмдер
«Зайра:Физули, Науаилар зар еткен күллі муһмин аттары даттаған 7
Нұржан:Е, сен менің бойыма сыймай ма екенсің( Мен өзгеден
Зайра:Сен Нұржансың ғой.
Нұржан: А,солай ма, ендеше біз де сөйлеп көрелік. Надандар
«Ақан: Ол афсана, Зайражан. Сондайға сене ме екен( Жын,
Зайра:Жоқ олай деме, олар бір адамға көрінеді. Мен өзім
« Ақан: Мырзаның көп мырзадын салты бөлек. Жұртым болса
4.Варваризмдер кейде қоғамдағы жағымсыз типтердің халыққа мазақ етіп келемеждеу
«Төре:Ну, Шаймардан, сен Зайражанды мұнда шақырт. Бізбен біпге отырсын.
Шери (қомағайлана қарап): Иә, «товар налицо», а товар
Төре: Сенің көзің өткір деп білем, губа не дура,ха-ха-ха.
5.Ана тілін білуге мән бермей, оған жүрдім – бардым
«Төре: Е, Ақан, сен немене бағанадан малшайт етіп, мыналарға
«Ояз : Бұнда не оқиға болып жатыр(
Төре: Міні, ваше благародие, бұның аты қазақ ботқасы. Ә,
Ояз: Әй, Шери, мен сені мұндай лабелас деп
«Ояз: Ақлиманың ағасы почетный, влиятельный адамдар. Оларды ашуландырсаң, үлкен
Шери: Отказать етем бе( » (34-11).
Табу (ағылшын.tuboo) - қасиетті тыйым салынған сөздер немесе сөздің
«Жүзтайлақ: Немене, Мырза жігіт( Ағаң жоқта ел тауқыметі ауыр
Нұрқан: Ауыр тиіп отырғаны рас. Ақыл қосшы, жеңеше, осындайда
«Күләш: Еркем-ай, зәрем ұшып тұр ғой. Құдай-ай, сақтай гөр(
Дәмеш: Жеңешетай-ау, біз қайтеміз( (жылайды)
Күләш (қарап тұрып): Жасаған-ай, жаман атыңнан сақта( Еркем, бір
«Ақбала (тоқтап тұрып): Жасыңнан сырың өзге жансың ғой, көзжақсым(
( Бес-алты сал келе жатады. Ортасында Сырым).
Көзжақсым-ау, мынау жуас қайнағаның баласы ғой. Молда жігіт келе
«Зайра: Жастық дәурені осы түнмен тарқамақ па( Алдым не,
Табу сөздердің көбі (жалпы эвфемизм де) тарихи драмаларда молынан
«Ақан:Олай болса біз бұндайда серек құлай дейтін бір ойынды
Шолақ:Ендеше мына қасқырдың жатағы, басы аман, малы түгелінде ит
Осы мысалдан кейін жазушы серек құлақ ойынының ойналуын
Бұл мысалдағы серек құлақ сөзі- ойын атауы. Ұлттық ойын
«Этноатаулар көркем шығармада тіл мен мәдениеттің ғана байланысын көрсетпей,
Жазушы шығармаларындағы этнографизмдер ұлттық ерекшеліктерді танытады.
Дисфемизм, какофемизм - тілде әдепті сөзді әдепсіз сөздермен
«Жанұзақов: Е, айтыспай қайтушы ем, еш нәрсе айтпа, алдынан
Шери:Мынау не деп қыртады. Шығар мынаны.
Шаймардан: Тоқтат былжыраған сөзіңді, қаңғырған неме.
Ыбырай: Шолақ шынды айтты, қаңғырғамыз жоқ, біз ел сүйген,
Досмұхамбет: Аш көзіңді. Болмаса көрерсің көресіні.
Шолақ: Қысқарт енді, жорға құл, мойныңды жұлып алармыз
Шери,Төре: Не дейді( Не былжырайды, жоғалт көздеріңді» (11;29б.)
«Ақлима: Шақыр Ботпайды( (Досмұхамбетке) Өткен күннің бәрі ұмыт деген
Айша: (күліп) Шын айтам жеңеше және ана ақындарды тұқыртып
Ақлима: Ендеше сөзіңде тұр.(Есік алдынан бір топ қыз-қатын өтеді).Әй,
«Дәукең: Өй осы мынау біреуің сау сиырдың жапасы емес(»(105-10т.)
Әуезов тіліндегі лексикалық элементтер өте ауқымды тақырып. Лексика тілдің
Біз жоғарыда кейіпкер бейнесін ашуға қомақты үлес қосады, образ
Драмалық шығармадағы әдіс-тәсілдер (монолог, диалог, полилог) туындының құрылымын, шығармадағы
«Дөрекі, қарабайыр элементтерді, бөгде тіл сөздерін, әсіресе макоризмдер кейіпкердің
Кейіпкер бейнесін, оның сөйлеу ерекшеліктерін дараландыра білу—тіл көркемдігінің жетістігі
Әуезов драмаларындағы кейіпкер тілінің лексикалық элементтері жайлы айтқанда
Фразеологизмдердің стильдік бояуыжеке сөзбен салыстырғанда әлдеқайда күшті, экспрессивтік мүмкіндіктері
«Есіркеп:Қазір, қазір( Япырай, қыс бойы жұт тұмсығын да, құс
«Қарагөз: Мал бергеннің жетегінде кетіп, іші өртеніп, зармен өткен
Осы бір мысалдардағы өкпесін аузына тістеу, дүние сұмдығынан
Бұл мысалдарда іші өртену, зармен өту, батамен матау, қор
Құнарсыз сөздер мен жарымжан тіркестерді орынсыз тықпалаудан тіл жұтаңдығы,
Мысалы, «Қарагөз» пьесасындағы «Осы елдің бақ- талайын таластырар асылы
Ал, «Нарша: Ол сондай мінезді, биязы, нәзік»(9 –103).
«Сырым: Тек Өсердің Жарылғаптай жуанның шылауында, ығында кеткен басың
«!!-әйел: Сырым тайсалар деймісің( Бұл күнге шейін ой-қырына қарап
Синоним сөздерді қолданудың стильдік мақсатын Болғанбаев жеті түрге даралап
«Зайра: Сол немене( Басқа сүйгенің жоқ па(
Ақан: Басқа сүйгенім бар. Ол құлагерім және тұйғыным –
Зайра:Құлагерің, тұйғының не(
Ақан: Тұман жоқ. Басқа сүйгеніңді айт дедің ғой. Бірінің
Осы Ақан – Зайра арасындағы сұрақ-жауап диалогі өзіндік көркемдігімен
Тіліміздегі сөздердің семантикалық құрылысы неғұрлым бай болса, соғұрлым көп
«Өсер аулы. Лағынет сұм қадам жұрағатыңа сенің( Өсер… Өсер…
Мұндағы «Өсер» сөзінің алғашқы мағынасы – ру аты, ал
Сондай-ақ Әуезов антонимдерді пайдаланып, оқиғаларды бір-біріне шендестіру арқылы күшті
«Сырым:Не деп айтам онымды… О-о-о( Жарам бар, ата-аналар. Жазылмас
«Ерекше болып туып, ерекше болып сөнгенің бе( Шынымен жарық
Мінекей, осы мысалдар автордың шендестіру шебері екендігін көрсетеді.
Бірақ туындының көрермен сезіміне әсер етуі үшін, (экспрессивтік-эмоциялық әсері
—қайталаманың қолданысы
—қаратпа сөздер
—қыстырма сөздер
—инверсияның кездесуін жатқызуға болады.
Кейіпкер тілінің сөйлеу тілі ауызекі сөйлеу тілі екені мәлім.
«У каждого автора набор конструкций и приемов создания эффекта
Грамматикалық құбылыстардың экспрессивтілігі лексика мен фразеологизмдерге қараған солғын сезіледі.
Қаратпа сөздерді бірқатар ғалымдар (Еңсебаева) лексикалық элементтердің қатарында қарастырады.
Қаратпа сөздерге кеңінен тоқталмас бұрын эмоциялық-экспрессивті лексиканың қызметін, берілу
Қазақ тіл білімі негізін салушы А.Байтұрсынов қаратпа сөздерді: сөз
Қаратпа сөздердің өзіндік берілу тәсілдері де бар:
—одағайлармен қатар келуі (Ей, әй, ой, уа,уай).
«!- жігіт: Дұрыс. Біз енді тоса тұрайық. Ай,Қайша-ай, осы
«Жарас: … Уай, жігітім, бері кел,
Бастайықшы бір ойын.»(11-352)
—ай, ау демеуліктері арқылы келуі.
«Алтын: Уай, ағай-ай, ол қайтер дейсің, былшылдай береді де(»(11-460).
—ақа, еке қосымшалары арқылы түрленіп келуі(31;19)
«Мес: Кәне, Шәкенжан, не дедің»(11-460).
Бұл қаратпалардың морфологиялық құрылымы болса, синтаксистік құрылымы жағынан:
дара
«Төлеш: Шаптықпа енді, Қайша( Дәмеш бармайды, Демеужанның сөзі рас.
«Сыбанбай: Ал, шырағым, айт, айта ғой»(11-460).
жайылыңқы (сөз тіркесі, күрделі сөз тіркесі)
«Есімдік:Не ғылдың-ай, иттен туған(
Төлеш: Мен сенен туғанмын, кім жазалы екен әуелі тексер,
«Қайша: Не оттайсың өңшең қуарған( Қайтіп тигізбейсің сен( Қыздың
болып жіктеледі. Кейде қаратпалардың морфологиялық әрі синтаксистік құрылымының астаса
Мысалы: «Шәкен: Әй, салусыз бала, Алатай-ай… Жолыңның жаңа болғанын
Бұл мысалда «әй» одағайы, «ай» демеулік шылауы, «салусыз бала»
Ал қаратпалар лексикалық тұрғысынан жіктесек, адамдарға немесе затқа қатысына
а) таныс-бейтаныс
«Торқа:Ойбай-ай, сұмдық-ай( Құдай-ай, қу құдай, тағы не күйге ұшырадым.
Садық: Түсірші арбадан, түсірші деймін.
Сәт: Не боп қалды, шұнақ-ау(
Садық: Бауыздап жіберді өзін-өзі.
Сәт: Е, қайта басқан қарт бураның шөккен жері осы
Жарқын: Е, өзін-өзі бауыздағаны несі мұның(»
«Абай (қиналып отырып): Ей, сорлы заман, менен аяған қай
ә) таныс
«Еңлік: Батырым, сені мен менің ғана басым болса сірә(жөргектегі
« Матақ: Кебек, ел болып, Көбей болып енді мені
болып келеді. әр қаратпаны қолданғанда жазушы алдына белгілі бір
Қаратпалар сөз арналған адресаттың назарын аудару айтылып жатқан,айтылған хабарға
Жоғарыда көрсетілген әр қаратпаның жасалу тәсілінің даралық стильге қосатын
Қаратпалардың берілу тәсілдерінің өзара астаса қатар көрінуі де жиі
Туыстық қарым-қатынасқа
Таныс-бейтанысқа
Әлеуметтік жікке байланысты айтылатын сөздер
деп жіктеп көрсетеді.(40; )
Мысалы: «Кебек:Армысың, әз аға( Асыл аға(
Абыз:Бар бол, немен жүрсің, жарқыным(
Кебек:Ойдағымның бірін ірікпей, барын айтсам болар ма екен, әз
Абыз: Айтарсың, ұлым,айтарсың. Жат айтпассың, жақсы айтарсың. Ажарыңнан аңғарам…
Осы мысалдардағы «Әз аға», «Асыл аға» қаратпаларына талдау жасап
1.Қарым-қатынас қызметі(Кейіпкердің ойының кімге бағытталғанын айқындап тұр)
2.Қаратпалардың қолданысынан бір адамның екіншіге деген құрмет нышаны, ерекше
3. «Аға» таныс-бейтаныс қаратпасы арқылы кейіпкердің өзінен жасы үлкен
Қаратпаларды біз сөйлеу тілінің элементтерінің қатарына жатқызамыз.
Сөйлеу тілінде, өзімізге белгілі, эмоциялық-экспрессивтік қуат әрқашан күшті болмақ.
Бұдан шығар қорытынды экспрессивтілік ұғымы эмоциялыққа қара ғанда анағұрлым
Осындағы Әуезов драмаларында кезігер ең өнімді тәсілдердің бірі –
1.Кейіпкерді сипаттау, құбылыстарды суреттеуге қатысты авторлық суреттеудегі қызметі.
2.Кейіпкерге тән сөйлеу машығы реттіндегі қызметі.
3.Шығарма тіліндегі поэтикалық қызметі.
Драмалық шығармаларға осылардың соңғы екеуі тән.
Лексикалық элементтерді қорытындылау.
Кейіпкер аузындағы лексикалық единицалар сөйлеу процесінде өзара қарым-қатынасқа түседі.
Қайталама—ауызекі сөйлеу тіліне тән және ол халық ауыз әдебиетінен
Қайталамалар жайлы айтқанда олардың атқарар көркемдік қызметін де ескеру
Тілдің ішкі қабаттарына сәйкес:
1.дыбыстық
2.лексикалық
3.синтаксистік болып бөлінеді.
Дыбыстық қайталамалар кейіпкет тілінде өте жиі ұшырасады. Мысалы:
Розахан: Ә…ә…Назаровтың күйеуі ме( Жақсы, жақсы. Біз де бөтендерің
Қарабаев: Ә…ә…Шағбутдин( Әскери комиссар, неге келдіңдер(
Кейіпкер тілінде, әсіресе жиі кездесер қайталамалардың түрі—лексикалық қайталамалар болып
Нұрқан: Әттең, әскердің кетіп қалғаны-ай. Ауылда даяр жігіт жоқ,
Жүзтайлақ: Ұш, ұш енді оязға(
Нұрқан: Әкпетті, әкпетті ғой, ойбай( Арыстанның аузына әкпетті
Жүзтайлақ: Қайда, әскер қайда( Шап, шап әскерге( (286)
Бір сөздің қайталануы арқылы келген лексикалық қайталамаларды кейіпкер тіліне
Қайталамалардың тағы бір қолданылу әдісі—бір сөйлемнің орнына оған мәндес
«Жұмажан: Ассалаумалейкум( Амансыңдар ма( Аман жатырсыңдар ма( (Маржанды көріп
Шешең зарлап жатыр. Басыңды қатерге байладың ғой ағатай».
Бұл мысалда берілген
—Ассалаумалейкум(
—Аман жатырсыңдар ма(
—Амансыңдар ма( сөздері өзара мәндес сөйлемдер.
Белгілі бір сөйлемді мәндес сөйлеммен ауыстыра қайталау арқылы кейіпкердің
Қайталамаларды кейіпкер тілінде қолданудың келесі бір түрі—поэтикалық көркемдік мақсатында
Жарас:
Е-ей, жалған-ай, жалған-ай,
Заманымның алуаны-ай,
Қорлықта жұртым қалғаны-ай,
Қыз–қатынға мықты екен
Көтібардың балуаны-ай…балуаны-ай. (380)
Осындағы «-ай» демеулік шылауының қайталануы арқылы Жарас сөзіне өзіндік
Кейіпкер тіліндегі қайталамалар өте маңызды қасиеттердң көркемдік, оқиға (дамытушылық)
Жапал: Шыңғыс( Қара қойтас қан Шыңғыс( Оңда Шыңғыс, сол
Синтаксистік ерекшеліктер, кейіпкер тіліндегі сөйлеу тіліне тән сипаттар оның
1
2
2