Мазмұны
Кіріспе 3
І-тарау. С.Сейфуллин және фольклор 8
ІІ-тарау. С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық сарындар 15
Қорытынды 35
Әдебиеттер тізімі 39
Кіріспе
Қазақ халқының көне заманнан бергі мәдени және әдеби
Қазақ әдебиетінің өткен дәуірі – негізінен алғанда, қазақ поэзиясының
Өткен заман шертер ғаламат шежірелерді зерттей, жинап, халық игілігіне
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уалихановтың тарих,
Қазақтың осы ауызша поэзиясы әдебиеттану ғылымында шығарушыларын (авторларын) сақтау
Ауызша шығарылған ертегі, аңыздар, тұрмыс-салт жырлар, мақал-мәтелдер, эпостық жырлар,
Қазақтың кейінгі бірнеше ғасырдағы көшпелі, жартылай көшпелі өмір жағдайында
Тарих, археология, тюркология ғалымдары ата-бабамыздың жазу-сызуды біздің заманымыздан бұрынғы,
Тағы бір айта кететін жай, Алматы маңындағы Есік қорғанынан
Дала кезіп, сабылып өткен қазақ халқының жомарт жүрегі, жомарт
Осыдан 200 жыл бұрын ағылшын оқымыстысы Вильям Томастың ұсынуымен
Филология ғылымының докторы М.Дүйсенов өзінің «Фольклор ма, әдебиерт
М.Дүйсеновтың мақаласында фольклор, ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті жайлы,
Сонымен, әдебиеттің қайсысы болса да фольклордан өрбиді, фольклоры неғұрлым
Қазақ халқының ғасырлар бойы қорланған бай фольклоры мен ауыз
Қазақ әдебиеті – күні бүгінге дейін халықтың ауыз әдебиетімен
Фольклорлық шығармалардың оқиғалық мазмұнын өндеп, жетілдіріп, жаңа заман талабына
Қазақ әдебиеті, ең алдымен, осы ұшан-теңіз бай фольклор негізінде
Әңгіме форманың ескі-жаңасында емес, соны орнымен игере білуде.
Бұқараның жаңа санасының қалыптасу процесінде, әсіресе, жиырмасыншы-отызыншы жылдарда, қазақ
Көптеген халықтың фольклоры өз жазба әдебиетінің арналы саласы болып
Әдебиет пен фольклордың жақындасуы барлық жерде олардың бағытын өзгертіп,
Фольклор өкілдері өмір құбылыстарын саралап, жинақтап көрсетуді жаңаша меңгере
Әдебиет пен фольклордың ара қатынасы Абай тұсында-ақ қалыптаса бастаған.
Жиырмасыншы жылдардың ақыры мен отызыншы жылдардың орта шені қазақ
Жиырмасыншы жылдардың екінші жартысында жазылған С.Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасында дәстүр
Ақынның қуатты, мол әсерлі өлеңін халықтық дәстүрлі поэзиясындағы образбен
Фольклордың ұсақ жанрға қалай әсер еткенін Асқар Тоқмағамбетовтің, Сәкен
Эпостық жырлардың тақырыбы мен сюжеті жазба ақындардың әлеуметтік-тұрмыстық материалдарды
Фольклорды жаңа әдіспен, творчестволық шеберлікпен өңдеп, игерген шығармалар -
Фольклордың әдебиет тарихында алатын орны өте зор. Ол өзінен
Сол себепті фольклор деген ұғымның өзі бізде жаңғырып, жаңа
Фольклор сарқылмас мол байлық, түпсіз терең дария, көркем шығармаға
Бітіру жұмысында С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық мотивтерге байланысты көптеген мәселелер
І-тарау. С.Сейфуллин және фольклор
Сәкен Сейфуллиннің ғылыми қайраткерлігі ауыз әдебиетінің үлгілері мен жекеленген
Халық шығармашылығына құмарлық оның жастай алған тәрбие, көрген-білген өнегесіне,
Оның ең алғаш бастауы - әке мен ана мектебі.
С.Сейфуллин жас кезінде үлкендерден естіген өлең, тақпақтарды жаттап алуға
Қазақ ауыз әдебиеттерінің үлгілерін жинауға кіріскенде Сәкеннің алдында белгілі
С.Сейфуллин қалдырған ақындық мұраның көлем жағынан аса мол, салмақ
Кезінде ол Оқжетпеске, Бурабайға, Жұмбақтасқа байланысты ұмытылмай ел арасында
Мәселен, балуандылығымен, ақын-әншілігімен, композиторлық өнерімен халқының жүрегіне мәңгілікке жазылып
Ақынның жан-жары Гүлбаһрам Сейфуллинаның: Сәкеннің Көкшетау дастанының көп материалдарының
Поэмада Көкшетауға байланысты ел ішінде айтылып, ауыздан-ауызға көшіп келе
Бұлардан басқа ақын-әңшілердің өлең-әндерін, өмірі туралы деректерді де халық
С.Сейфуллин кезінде әртүрлі жағдайлармен Өзбекстанның астанасы Ташкент шаһарында болғандығы
С.Сейфуллин - қазақ әдебиетінің қайнар бұлақ көзі болған қазақтың
Сәкен – ақын боп туған адам. Болашақ үлкен ақынның
Осы жылдарда да қазақ әдебиеті мұраларын жинауды бір сәт
Сәкен қайда болса да, қандай жұмыстармен жүрмесін әдебиетіміздің бай
1916 жылы Омбы Семинариясын аяқтап ауылшаруашылық санағын өткізетін комиссияның
Сәкен халық ауыз әдебиетінің мұраларын, жеке ақындардың шығармаларын, айтыстарын
Бұлардың кейбіреулері халықтық асыл мұраны жинауды, жариялауды, зерттеуді өмірлік
Ол домбырашы, әнші, күйші, шешен, әңгімеші, өлеңді нақымына келтіріп
Күндіз көріп білген жерлерінің екшелген көріністерін кешкілікте Сәкен не
Сәкеннің осы сапары жөнінде оның өмірбаянын жан-жақты зерттеп жүрген
Сәкен өлкелік партия комитетінің шешімімен емес, 1929 жылы 15
Сәкенді Ташкенттен еріксіз шақыртып алып, бірнеше ай сандалтып, партиялық
1931 жылы «Ескі әдебиет нұсқалары», 1933 жылы «Батырлар
Сондай-ақ Сәкен жекеленген ақындардың, әншілердің шығармаларын жинақ етіп, халыққа
Ақан сері мен Біржан сал қазақ халық өнерінің, әдебиетінің
«Сәкен – шын мәнінде ерекше сәнділікпен жүретін кербез, сұлу,
Сонымен қатар, ол ауыз әдебиетінің көне мұраларын газет арқылы,
Сәкеннің ашық хатына кеңбайтақ республикамыздың әр түпкірінен жауап берді.
Сонымен Сәкен көне мұраларды, жеке адамдардың шығармаларын жинағанда, мынандай
Қазақтың біраз жерін аралап, қариялардан естіп,өзі жазып отырған.
Елден естігенін есінде сақтаған.
Балуан Шолақтың, Біржан салдың, Ақан серінің ұрпақтарымен, балаларымен кездесіп,
Жамбыл, Кененмен, Иман Жүсіппен, атақты Ғазизбен жүзбе-жүз кездесіп, сұхбаттасып.
Ә.Диваевтан көптеген керекті материалдар алған .
1929 жылы «Еңбекші қазақ» газетіне ашық хат жазып көпшіліктің
Ғаббас Тоғжанұлы 1936 жыл «Қазақ әдебиеті» газетіне көлемді мақала
Сәкен Сейфуллин - қазақ ауыз әдебиетін, жеке ақындар мұрасын,
Сәкен Сейфуллин халық ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерін, жеке ақындардың
Сәкеннің жинаған мол мұраларын, бастырып шығарған еңбектерін оның топтастыруы
Ауызекі (суырып салма) әдебиет өкілдерінің мұраларын жинап, ой толғауы.
Жазба әдебиет өкілдерінің мұралары жөніндегі пікірлері.
Таза ауыз әдебиеті жөнінде ой – толғамдары.
Осы үш сала бойынша Сәкеннің шығармаларын талдап,
саралап бағалауымыз керек.
Сәкеннің «Қазақ әдебиеті» кітабы 1964 жылы жеке
«Қазақ әдебиеті» жөнінде алғаш пікір білдірушілер М.Жолдыбайұлы мен Б.Кенжебайұлы
Сәбит Мұқанов 1964 жылы С.Сейфулиннің 6-томына жазған
Осы аталмыш жылы Сәкен шығармаларының
Профессор, Сәкентанушы Т. Кәкішов бұдан басқа
Белгілі Сәкен танушы ғалым Серік
«Қазақ әдебиетінің» бас жағында автор
Сәкеннің отызыншы жылдарда жазған бұл
Бұл еңбектің қайсібір кем - кетіктеріне
Сәкеннің халық ауыз әдебиеті бойынша
Сондай-ақ өз кезінің қажетіне жараған,
С.Сейфуллин – фольклорист –ғалым. Өз шығармаларында ауыз әдебиеті үлгілерін
ІІ-тарау. С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық сарындар
Сәкен ауыз әдебиетінің қай түрін болмасын қарастырып, тексереген кезде
Ауыз әдебиеті жанрларының орындалатындығына және оны орындаушыларға да назар
Қоштасу, өсиет-жырлары сыршылдық өлеңдерінің ертеден шыққан айқынырақ түрі. Өмір
Жан жолдас! Ұмытылмас, қоштасқан жер
Сөздерің емес тіпті естен кетер
Көзіңе жас кеп толған сұрың қашып,
Мен келіп, хош дегенде қолынды бер.
Әрең деп, тұрдым сонда менің де өзім,
Тұрғанда жасқа толып екі көзің
Қоштасып көп тұруға шыдай алмай,
Қол ұстастым жоқтай-ақ айтар сөзім.
Есен, сау бол, жаным, деп ұстасып қол
дегенде: «Айла жазсын адамдық жол», -
Елжіреп жүрек-баурым, есім шығып,
Сол жерде деймін: «Хош бол! Хош бол»
дегенде: «Мені ұмытпа, жан жолдасым», -
Сызылып Махаббаты қара қасың,
Сүюге ерінге ерін тиген шақта
Бетіме тамып аққан ыстық жасын –
деген өлеңінде Сәкен жігіттің алыс жаққа шығарып салған қыздың
Дін салтынан туған өлең-жырлар, тақпақтардың түрлері де осы қазақ
Қазақ атанған рулар ислам дінін қабылдамай тұрған кезде-ақ ескілікті,
Тоқшылық бүгінгі күн берекелі,
Көңілді, ойын-күлкі мерекелі,
Әр адам өз әлінше айт қылып жүр,
Дүниенің сезілгендей кең екені.
Талғамай жақсы-жаман, кәрі-жасын
Бай-кедей, бөтен-жақын, ауылдасын.
Әр мүһмин күтетін күн келгендерді
Құрмет пен алдарына жайып
Жігіттер қатар түзеп, сәндік құрып,
Айттайтын күн жиналып бірге жүріп.
Аралап әр ауылдан көкпар алып,
Аттары екіленіп аласұрып.
Аттарын секендетіп кейбір жастар,
Жұлынып кейбір аттар алып қашар.
Елеңдеп кейбір аттар сау аяңдап,
Кей аттар алды-артынан ақсап басар.
Болған соң айт осымен аузын ашып,
Жиылып қыз-келіншек хабарласып,
Олар да айттайтын күн әр ауылды.
Тізіліп, қайтқан қаздай дуылдасып.
Бұлғақтап үкілері бастарында,
Сылдырлап шолпылары шаштарында,
Судырлап шөпті сипап етектері,
Шүбірлеп уақ қыздар қастарында
Ойнаған лақ-қозыдай биік жарда
Асыр сап құлындары сүтке тойған,
Тайлардай енелерін емген арда –
деп [15.31] елдің бәріне бір өлшеммен қарайды. Айттың сыртқы
Сәкеннің 1932 жылы жарық көрген «Қазақ әдебиеті» кітабында тұрмыс-салт
Әлди-әлди, ақ бөпем!
Ақ бесікке жат бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін,
Көк ала иттің құйрығын
Жіпке тағып берейін!
Әлди-әлди, жанашым!
Алдыма алып шабайын,
Тойға кеткен әкеңді
Қайдан іздеп табайын.
Әлди, менің бөпешім,
Әкең жүр ғой малменен!
Жүрген шығар алысып,
Шұлақ аяз қарменен.
Қартайғанда күтетін
Әкесі мен шешесін,
Қандай жігіт өскенде
Болар екен бөпешім? – деп ананың айтар бесік жырын
Ақынның інісі М.Сейфуллин «Қыран ұшқан ұя» атты естелігінде Сәкенге
Сәкеннің өткен екінші мектебі – Ыбырай ұстаның Ыбыраймен ол
Сәкен осы Ыбырайдан көптеген өлеңдерді, әндерді естіп, үйреніп, көңіліне
Сәкенді қыры мен сыры мол халық мұрасына қызықтырған үшінші
Халқымыздың ежелгі әдет-дәстүрі бойынша, қыз қуған, келін түсірген той-томалақта,
Ал Сәкеннің өзі: «Біздің өзіміздің ауылда да, от басында
Біз айтпақшы болған Сәкен өткен «Өнер мектептері» осылар еді.
Сәкеннің халық мұрасын мақсатты түрде жинау еңбегі, қызметі оны
Сәкен ауыз әдебиетінің үлгілерінің көркемдік өресіне баса назар аударып
Сол сияқты жоғарыда аталған журналда көпке мәлім емес, Мүсіреп
Қостанай уезіне қараған елдер ішінде атақты Мүсіреп би деген
Мүсіреп би: «Арғын боламыз», - дейді.
Мырзалар: «Е, Арғын ағаның баласы еді», - деп дастарханда
«Атам арғын халық ағасы,
Тамам алаш жиналса,
Қадірлі орын менікі.
Ниетім қалыс, көңілім ақ,
Келемеж мазақ сенікі..
Дәм айдап келдім қасыңа,
Көрсеткен сыйың осы ма?
Сенен көрген сиымды,
Арғын, Найман бас қосса,
Айтармын талай досыма
Сұрамасаң да айтайын,
Менің атым Мүсіреп.
Қылсаңдар ізет болмай ма,
Келген соң қосқа түсіріп.
Шашылсын деп келмеп ем,
Ет асып, шәй ішіріп,
Мезірет қылсаң болма ма?
Келемежге бас қойдың
Жемісін деп ас қойдың.
Үлгісі жоқ найсаптар,
Ұқсамас ісің қазаққа» [22.44]
дегенде Мүсірептен кешірім сұрап, қонақасын беріп, ат-шапал айып төлеген
Сәкен үшін халық мұрасының үлкен-кішісі болмаған. Тапқыр өнегелі айтылғанның
Сол сияқты «Қазақ әдебиеті» кітабында Көк жендет әнінің туу
Жасынан халқымыз ауыз әдебиетін оқып өскен, кейін Абай өлеңдерімен
Әрине, Сәкен өлең түрлерінің ескі үлгілерімен қанағаттанып қала алмады.
Ақын бірде ескі жыр үлгісін («Қара айғыр», «Аспанда») пайдаланса,
Жиырмасыншы жылдардың орта кезінде жазған Сәкеннің елеулі поэмаларының бірі
Аққу-жалпы Сәкен творчествосындағы поэтикалық образдың бірі. Ақын оны көбінесе
Аққу образының Сәкен поэзиясында айрықша көрініп, үлкен көркемдік сурет
Халық аңызында киелі құс саналатын аққу туралы Сәкен ертегі
Жасыл жібектегі судыраған көкала жасыл құрақты, күміс сұлу, терең
Дәстүрдің өзі кейінгі шебердің ізденуі арқасында толысып, түрленіп отырады.
Сәкен Сейфуллин өз шығармашылығындағы фольклорлық мұраларды игеруі профессионалдық-озық дәрежеге
Алдымен, фольклорда да, әдебиетте де бейнеленетін басты объект -
Көшпенді өмір кешкен қазақ халқы – табиғаттың баласы. Оның
Суды сабап, шапшаң мерген
Ақ қанатты қайырды:
Еш күнәсіз шашақ терген
Екі ашықты айырды.
Көздегенін атып жығып,
Сұрша мерген кенелді:
Ұры шіркін клген бұғып,
Енді алшаңдап жөнелді.
деп жырласа, «Ақсақ киіктең де дәл осы көрініс бейнеленеді.
Сандалып келе жатты ақсақ киік,
Бір тоқтап, анда-санда әлін жиып:
Ақ бөкен Сахараның бота көзі,
Атты екег қандай мерген көзі қиып.
Поэмадағы оқиғалар авторлық идеямен беріліп отырады. Бұл екі өлеңде
Сұлу жаратылыстың кең сұлулықтың, тазалықтың нышаны қалады [21.70].
Ақынның «Лашын әңгімесі» деп аталатын поэмасын өзіндік ерекше поэтикалық
Поэмадағы сюжеттің мазмұнына авторлық идеяның еркін орайласуымен тек эстетикалық
Өңім десем түс екен,
Есікті біреу қағыпты.
Ояна кетіп қарасам,
Жастыққа жасым ағыпты.
Жалғыздық көрген лашынды,
Аяп мен де жылаппын.
Көзден тамған жаспенен,
Жастығымды бұлаппын.
деген жолдардан ХХ ғ. саяси қудалауға ұшырағандардың «жалғыздық» көрген
Арам жыртқыш қодаңдап,
Балапанды алмас па?
Бала лашын сонымен,
Бір қор құс боп қалмас па?
деп жырлауының әлеуметтік астары үлкен түс көру мотиві арқылы
Сан ғасыр мұндар кешкен қазақ халқының фольклоры мен тұрмыс-салтын,
Халықтың ауыз әдебиеті – сол халықтың өімен бірге атам
С. Сейфуллиннің көркемдік әлемінде адамның жаны мен тәні, ой-сезіьі
Ақын шын лирикалық толғаныс пен сезімдік тебіреністі тудыру жолы
Тұра салып жолдастан
Түс жоруын сұраппын.
Домбырамды ап жабырқап,
Құлағын күйге бұраппын.
Бұл түсімнің жоруын
Әбіке сеннен сұрадым.
Шын жүректен тілейік.
Екі жардың мұрадын.
Бұл суреттелген көріністен ақынның көңіл-күйін анық аңғарамыз. Ақын түсінің
С. Сейфуллиннің әдеби әлемінде адамның жаны мен тәні, ой-сезімі
Сәкен «Айшаң повесін 1922 жылы жазады 1935 жылы
Повестің негізгі тақырыбы - қазақ әйелдерінің ауыр өмірі және
Сәкеннің Айшасы өзінің қалың малдың құнығына ілініп, өз сүйгеніне
«Айша» повесінен біз Сәкеннің тұрмыс-салт ғұрыптары - қалың мал
«Айша» повесі тек бір қыздың бас бостандығы үшін күресіп
Неге өсті екен сорлы қыз жылауменен,
Тал шыбықтай тал белін қинауменен,
Анасынан оданда тумасайшы,
Өксігенмен өмірі жылаумене.
Қара суды жағалай қаз қонады,
Ел-жұртынан айрылған қыз барады.
Қара азғы қан құйса, ағар кетер,
Жат кісіге қыз берсе, олар кетер.
Кім тыңдайды қыз сорлы жылағанын
Көздің жасын көп қысып, бұлағанын.
Жаңырауға түскен соң шығу қиын
Жалбарынып тәңірден сұрағанмен.
Уылжыған ақша бет құрасайшы,
Жылай-жылай мөлдір көз суалсайшы,
Мал орнына қор болып кеткеніңше,
Өліп қала сорлы қыз уансайшы! [8.161]
Осы қыздар әнінен біз ғасырлар бойы қазақ қыздарының
Повесте суреттелетін елдің қонақ күту, қыз ұзату салты негізінен
Шағын бір штрихтардың өзінде Сәкен адамдардың сыр-сипатын, тұрмыс-күйін ашып
Халық ертеден-ақ өзінің арман-мұңының бесігі болған, ерлік салт пен
Қазақ даласында осындай ақындар жырларына көп ілінген жерлер –
Осы өлкелерге байланысты неше түрлі халық аңыздары, ертегі сипатты
Алашорда ақындары деп аталған таланттар кезінде Көкшетаудың сұлулығын,
Әлеуметтік өмірде, жаңа заман орнату жолында ұлтшылдыққа қарсы батыл
Сәкен жаңа ақындық салтты айта отырып, осы ескі ақындар
Қазақта бұрын жырша, шайыр ақын
Тамағын өлеңменен айыратын
Жыр шерткен ақындардың алдына кеп,
Мырзалар «жолын беріп» қайыратын.
Мырзаны ептеп солай «шабатұғын»
Ақынның мырза көңілін табатұғын
Аңқитып ет-қымызға, ат мінгізіп
Иығына жібек шапан жабатұғын, -
дейді ол. Ақын ендігі салттың «бұрынғымен арасы жер мен
Поэманы көкше табиғатының сұлу көркін суреттеуден басталған. Ақын ол
Талай сыр ертегіні ел айтады,
Ызыңдап таудан соққан жел айтады.
Сырласып, сыбырласып жапырақтар,
Күндіз-түн күңіренген көл айтады.
Толғанып төмен қарап шал айтады.
Тамсанып таңырқанып бала айтады.
Тау-тасын тұңжыраған куә қылып,
От басы қатын-қалаш бәрі айтады.
Сәкен Көкше аңыздарының ішінен «Жеке батыр», «Бурабай», «Оқ жетпес»,
Шабысып бірін-бірі ел қуар болса,
Не өлмек не бір батыр туар болса,
Немесе бір апатқа ел ұшырап,
Кәрі жас бетін жаспен жуар болса.
Бақсыдай бура азынап жүреді екен,
Мал шулап, иттер ұлып үреді екен.
Қалың ел маңайдағы құрбан шалып,
Құлақты алдағы іске түреді екен.
Қара бұлт тауды төніп басады екен,
Күркіреп жерге зәрік шашады екен.
Аспаннан қып-қызыл от жерге шашып,
Таудағы ақ пана таппай сасады екен.
Осындай ел аңыздағы қасиетті бура бір күні ойда жоқта
Сәкен пайдаланған аңыздарда Қасым бейнесі тарихи шындық негізінде сақталады.
Поэманы оқып отырғанда автордың жазып отырған объектісін терең білетінін
Сүп-сүйір бейне найза шың-құз, биік,
Төбесі кейде тұрар бұлтқа тиіп,
Қарасаң етегінен шың басына
Тақияң жерге түсер тұрған киіп.
Бұл – Оқжетпес суреті. Ақын оны таусылмайтын мәңгілік ой
Хан мен биді бағалаудағы алашордашыл ақындар мен Сәкеннің позициясы
Қазақстан тарихында Абылайдан кейін Жоңғария қалмақтарының феодалдық басшылары арасында
Шапқыншылыққа қатысқан қазақ феодалдары, - делінген онда, - көп
Абылай өзінің төлеңгіттерімен күйзелген Жонғарияның жеріне бірнеше рет кіріп,
«Кенесары өзінің қол астына орта ғасырлық таяқ тәртібін кіргізді.
Сәкен де поэмасында Кененсарының хандық тәртібінің осы ата салтына
Фольклорлық мұра әдебиеттің дамуына, оның көркемдік ерекшеліктерінің айшықтала түсуіне
Жалпы адамзаттың көркемдік дамуына фольклор мен әдебиеттің алатын орны
ХХ ғасырдың басындағы жазба әдебиетіміздің көрнекті өкілінің бірі С.
Дәстүрді түбегейлі игеру – екінің бірінің қолынан келе беретін
С. Сейфуллиннің әдеби шығармасының қай-қайсысын алмайық, фольклордың ең көлемді
Дегенмен, бұрынғы халықтық дәстүрді жаңа уақыт, жаңа кеңістік жағдайында
Бұрынғы фольклорлық жәдігерлер лиро-эпос, батырлық эпос дәстүрлерін ала отырып,
Эпостық баянда дәстүрі тарих негізінен әбден екшеліп өткен, халықтың
Фольклор мен С. Сейфуллиннің әдеби шығармаларындағы фольклор мәселелерін халықтық
Поэмада сөз болатын оқиға, оның кейіпкерлері ескі уақыттың көріністері.
Фольклорлық шығарманың барлық назары кейіпкердің іс-әрекетіне аударылғандықтан бір мезетте
Поэманың оқиға мазмұнына арқау болған ХVІІІ ғ. қазақ даласында
Оның жаңадан қалыптасып келе жатқан жаңа әдебиетпен заңды байланысы
Қай елде болмасын жаңа әдебиет бір күнде, не белгілі
«Көкшетау» поэмасы С. Сейфуллин шығармашылығындағы шоқтығы биік шығарма. Оның
«Көкшетау» поэмасындағы фольклорлық ізденістер жаңа форма тауып, өзіндік ерекшеліктерге,
Ертегі толып жатқан өткен-кеткен,
Өтірік-шынды әңгіме бізге жеткен.
Әйтеуір расы сол Көкшетауды,
Ел шапқыш хан Абылай мекен еткен
дей келіп, «Көкшетау» поэмасының сюжетіне ертегілік мотивтегі аңыздық-эпсаның мекндік
«Хан» деген жерге тамған қанға құмар
Дірілдеп өлім күткен жанға құмар
Жазықсыз бейпіл жатқан елді шауып
Типыл ғып жер күңіренткен дауға құмар
«Би» деген сөз қуғандар арам тамақ
Бәсеке бір-бірінен алған сабақ
Ел дайын терең ойлап пісне алмаған
Сөз біткен қимылымен қас пен қабақ
деп сол кезеңдегі әлеуметтік-тарихи шындықтың себебіне үңіледі. Қазақ өміріндегі
«Көкшетау» поэмасының негізгі мазмұны М. Жұмабаевтың «Баян батыр» поэмасында
«Көкшетау» поэмасындағы аңыздың негізі қазақ пен қалмақ арасындағы қайшылықтар
Поэмада қазақ даласындағы тарихи мекендердің ал аузындағы аңыздық мотивтері
Фольклор мен әдебиетті тудыратын субъект – халық. Фольклор мен
С. Сейфуллиннің фольклорлық дәстүрлерге негіз болған шығармаларындағы әдеби кеңістік
«Көкшетау» поэмасындағы уақыт, кеңістік, әдеби кейіпкер ұғымы өзара тығыз
Сондай-ақ, поэмадағы тарихи тұлғалардың жырлануы ақынның ұлттық характер сомдауға
«Көкшетау» поэмасының негізгі геройларының бірі-осы шапқыншылықта қолға түскен
Сәкен суреттеуінде қалмақ қызы - өзі сұлу, ақылды, мінезді,
Қыз ақылдылығы кімге тиюді таңдау өзіне берілген кезде байқалады.
Қыз бақытына қарай Абылай батырларының бірде-бірі шың басына
Қыз жұмбағы – халықтың ауыз әдебиетінде көп ұшырасатын дәстүрлі
ХХ ғасырдың басында әдебиетке араласып, жазушылық пен ағартушылық қызметті
Қыз жұмбағын, оның қай құстың ерлігі артық деген сұрағын
Сәкен айтқан поэманың рухын хан мен оның қатыгез әдет-салттарын
Ақын Абылайдың қыздың азаттық алуына риза болмай қалғанын, бірақ
Кезінде сыншылар Сәкен поэмасының негізгі идеялық мазмұнына мән
1931 жылы жазған Қазақстан пролетариат әдебиеті туралы мақаласында Сәбит
«Көкшетау» біздің мәдени мұрамызға жаңа дәуір лебін әкелген тамаша
Поэма 1935 жылы орыс тіліне аударылып, кезінде орталық баспасөз
Сәкеннің алғашқы өлеңдер жинағы – «Өткен күндерң жинағы. Бұл
Жинақтағы өлеңдердің бірқатары ақынның сол кезден-ақ өзінің туған халқының
«Өткен күндер» жинағына кірген бірқатар өлеңдерінде Сәкеннің туған елін,
Бұл өлеңдер Сәкеннің қолынан Омбыға келместен бұрын туған аулында
Ақын көшпелі қазақ ауылының тіршілігін сынап-мінемейді. Көбінесе оны сырттай
Ескі қазақ ауылының көші, қымызы – Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармаларына
Бір көңіл аударатын мәселе – Сәкеннің «Айқап» бетінде жариялаған
«Айқыптың» 1914 жылғы 14,16,17,18,19,20,21 номерлерінде И.Лиханов деген автордың «Манапң
Пьесаның негізгі тақырыбы - әйел теңсіздігі мәселесі. Онда Ұзақ
Аудармашы кіріспе сөзінде: «Жазушы бұл драманы сюжетін шын болған
Пьеса туралы кезінде Айқап журналына хаттар көп түскен. 1914
С.Сейфуллин мақаласында «Манап» пьесасының негізгі кемшіліктерін дұрыс атап көрсеткен.
Сонымен қатар Сәкен мақаласы шығарманың елеулі кемшіліктерінің бірі тілінде
Пьеса авторын қазақ тұрмысын білмейді деп айыптай отырып, ол
1937 жылы февральдың аяқ шенінде Москва қаласында болып өткен
Бұл жарияланған үзінділер романның тақырыбы мен идеялық мазмұны, кейіпкерлері
Үзіндіде Шалданбек ауылының қыз ұзату тойының жайы әңгімеленеді. Күйеу
Мықты жермен құда болдым деп Шалданбек қуанып жүрсе де,
Үстем тап пен төменгі қалың бұқара арасындағы келіспеушілік ат
Жарияланған үзінділерде роман оқиғасы осымен тынады. Бірақ мұның ар
Қыз ұзату тойы кезінде қазақтың әдет-ғұрып салттарын, жөн-жосықтарын суреттеуге
Тұрмыс-салт, әдет-ғұрып, ұлттық сана, мінез-құлық халқымыздың ықылым заманнан бері
С.Сейфуллин шығармашылығының құндылығы осы заман тақырыбына арналып, соны мазмұнға
Жалпы алғанда, С.Сейфуллин әдебиетінің барлық жанрларында – шағын очерктерден
Жігіттер қатар түзеп, сәндік құрып,
Айттайтын күн жиналып бірге жүріп.
Аралап әр ауылдан көк пар алып,
Аттары екіленіп аласұрып
Бие байлап, қымыз құяр уақыт болды,
Кәрі-жас, малшы, мырза үйге толды.
Шығыршықты піспекті сылдырлатып,
Керіліп жігіт пісті қара көлді.
Ел көшкенде кең жайлауға таласып,
Жүк артысар аяқтарын тез басып.
Таң белгісі білінгенде сарғайып,
Ақырындап дүниеге нұр шашып.
деген өлең жолдарынан ақынның халықтың тұрмыс-тіршілігі мен өмірін терең
С.Сейфуллиннің әдеби шығармаларындағы этнографиялық көріністер мен ұлттық салт дәстүрлердің
Сәкен шығармаларындағы фольклорлық сарындар өзі өмір сүріп отырған қоғам
Сәкен шығармаларының басымы оның халық ауыз әдебиетіне қанық екенін
Қорытынды
Қорыта айтқанда, Сәкен тәрізді тарлан ақындарын ежелгі фольклорлық
Жоғарыда айтқандардан С.Сейфуллин өз кезінде халықтың арасындағы ескі әңгімелерді,
1920 жылдардың екінші жартысы мен 70 жылдары халықтың рухани
Ол ауыз әдебиетін насихаттаушы ғана емес, өз заманының ірі
Сәкеннің әр кездерде сөйлеген сөздерінде, Республика халқына арнап жазған
Ал Сәкеннің игілікті осы істерінің өзін де ғылымымыздың, мәдениетіміздің
Сәкеннің ауыз әдебиетінің әрбір жанрының туу, даму кезеңдеріне ден
Оның фольклор саласындағы еткен тынымсыз еңбегі өз көзінің тірісінен-ақ
Сәкен қазақ поэзиясында поэма жанрының өркендеткен, оның реалистік бояу
Қазақ әдебиетінің тарихы халықтың бай поэтикалық дәстүріне мұрагер. Әрбір
Фольклордың асыл үлгілері әдебиеттің барлық жанрларына ортақ болып табылады.
Сәкеннің шығармаларының өн бойында фольклорлық элементтер жиі көрініп отырады.
Сәкеннің шығармалары ғасырлар бойы сараланып, қалыптасқан халық поэзиясының көркем
Фольклордың қай жанры болмасын өзгермейтін, қатып қалған канон емес,
Сәкеннің фольклормен танысуы ертеден басталып оның шығармаларынан елеулі орын
Фольклор бір ұрпақтың, не болмаса бір ғасырдың ғана
Сондықтан да қай дәуірдің әдебиетін алып қарасақ та үнемі
Фольклор жанрының барлығы да ерте замандардан келе жатыр. Алайда
Сәкен Сейфуллиннің шығармашылығының өмірі ұзақ. Өйткені, оның өмірінің қайнар
Ақынға жаратылыс жан-жақты дарын береді. Ол ақын, ол прозалік,
Тілге өте бай, сөз образын түйдектетіп, төгіп-төгіп, емін-еркін пайдаланатын
Сәкен халық қазынасынан нәр алып, бойына қуат беріп, өз
Сонымен Сәкен Сейфуллин халқының ақындық тіл өнерінің тылсым сырларынан
Бір өкінерлік жай – Сәкеннің ел аралай жүріп тірнектеп
Сөз соңында тағы айтпай кетуге болмайтын нәрсеге көңіл аударғанымыз
Түйіндеп келгенде, Сәкеннің «Қазақ әдебиеті» кітабын 1932 жылғы тұңғыш
Сәкеннің шығармаларындағы ауыз әдебиеті үлгілері-қазақ әдебиеттану, фольклортану ғылымына қосқан
Ендігі жерде, өз дәуірінің өз заманының перзенті болған аға
Әдебиеттер тізімі
Дүйсенов М. Фольклор ма, әдебиет пе? // Қазақ әдебиті
Құнанбаев А. Шығармалары. Алматы, 1992 ж,
Ысмаилов Е. Әдебиет жайлы ойлар А., 1968
Қазақ фольклористикасы А., 1985
Сейфуллин М. «Қыран ұшқан ұяң Қызыл сұңқарлар А., 1970
Кәкішев Т. Сәкен сүйген арулар А., 1999
Ысмайлов Е. Ақын және революция А.,
Сейфуллин С. шығармалар V-том А., 1988
Тоғжанұлы Ғ. Сәкен Сейфуллин // Әдебиет майданы 1936 ж
Кенжебаев Б. Әдебиет белестері А., 1986 ж
Әдебиет майданы 1933 ж №11-13
Мұқанов С. Қазақ әдебиетіндегі жаңа эра // Сейфуллин С.
Кәкішов Т. «Сәкен Сейфуллинң Қазақ фольклористикасы А., 1985
Қирабаев С. Көкшетау // Қазақстан мектебі 1962, №1
Сейфуллин С. шығармалар ІV-том А., 1988
Кәкіщев Т. Дәуір дауылпазы А., 1967
Сейфуллин С. шығармалар ІІ-том А., 1987
Жақанов І. «Әлікенң әннің авторы кім? // Қазақ әдебиеті
Бұлдыбаев А. «Әупілдекң әні туралы аңыз бен ақиқат //
Кәкішов Т. Халық қазынасы С.Сейфуллин шығармаларының 6-томына соңғы сөз
Сейфуллин С. Қасиетті құс-аққу туралы // Жаңа әдебиет 1931
Мұқанов С. Өсу жолдарымыз А., 1960
Уақатов Б. Қазақтың халық өлеңдері А., 1974
Қаратаев М. Сәкен Сейфуллин А., 1964
Әуезов М. Әдебиет тарихы А., 1991
Дербісалин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар А., 1960
Батырлар жырының жинағы. Жинап бастырған және кіріспе сөзін жазған
Қазақ фольклорының типологиясы А., 1981
Әдеби мұра және оны зерттеу А., 1961
Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері А.,
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Сәкен Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық мотивтер.
Жұмыстың көлемі: 44 бет
Жұмыстың құрылымы:
Кіріспе.
І-тарау С. Сейфуллин және фольклор.
ІІ-тарау С. Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық сарындар.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Жұмыстың негізгі мақсаты:
Сәкен Сейфуллиннің ауыз әдебиетін жинау, жариялау, зерттеу жұмысын сөз
Жұмыстың мазмұны:
Алғашқы бөлімде С.Сейфуллиннің «Қазақ әдебиетің оқулығына енген фольклорлық мұралар
Бірінші тарау С.Сейфуллин деп аталып Сәкеннің қазақ ауыз әдебиетін
Екінші тарауда Сәкен Сейфуллиннің драма, поэзия, проза жанырларына жазған
Қорытындыда Сәкеннің ауыз әдебиетін жинаудағы, және оны өз шығармаларына
38