МАЗМҰНЫ
ГЛОССАРИЙ…………………………………………………………………….3
КІРІСПЕ..................................................................................................................4
І. ЭТНОДЕМОГРАФИЯ ЖӘНЕ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ
1.1 Мемлекеттік тіл саясаты мен тілдер арасындағы байланыстар....................8
1.2 Қазақстандағы этнодемографиялық үдерістердің тілдік ахуалға ықпалы....................................................................................................................21
ІІ. ҚОСТІЛДІЛІКТІҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 Қазақстандағы қостілділіктің қазіргі жағдайы.............................................40
2.2 Сөйлеу тіліндегі интеркаляция және интерференция құбылысы...............48
ІІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
3.1 Мемлекеттік тілдің жаһандану кезеңіндегі басқа тілдермен арақатынасы...........................................................................................................60
2.2 Әртүрлі тіл өкілдерінің қазақ тілін меңгеру дәрежесі
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................98
ГЛОССАРИЙ
Тілдік жағдаят — бір тілдің немесе бір территориялық-әлеуметтік
Тілдік жағдаяттың бағалық белгілері қарым-қатынастық қызметі, көркемдігі, мәдени
Қостілділік - ұлтаралық қарым-қатынастарда қолданылатын күшті құрал: әртүрлі
Интеркаляция – қостілді адамның бірінші тілде сөйлеу кезінде
Интерференция – қостілді адамның екінші тілде сөйлеу кезінде
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Әртүрлі елдерде ұлттық-тілдік мәселелер ондағы қалыптасқан тілдік жағдайларға
Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдайға талдау ұлттық-орыс, бәрінен бұрын
Қазақстандағы тілдік жағдайға арналған зерттеуі еңбектердің тұтас қатарларын
Алматы, Қызылорда, Көкшетау (қазіргі Ақмола облысы), Семей (қазіргі
Аталған зерттеулерге бірнеше жылдар өтті, алайда мемлекеттік тіл
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылдың 7 ақпанындағы №
Зерттеудің өзектілігі қазіргі ТМД мемлекеттерінде белсенді талқыланып келген
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыста біз
- Қазақстан Республикасындағы қазіргі кезеңдегі тілдік жағдаятты анықтау,
- Елдегі демографиялық ахуалдың социолингвистикалық сипатына назар аударып,
- Қазақ-орыс қостілділігіндегі интеркаляция және интерференция құбылыстарының табиғатын,
- Қазақстан Республикасындағы қостілділіктің қазақ тілінің сөйлеу деңгейіне
Диссертациялық жұмыстың теориялық негізі.
Төмендегі қазақстандық жетекші тілші-ғалымдардың еңбектері, көзқарастары, тұжырымдамалары зерттеудің
Диссертациялық жұмыстың дереккөздері.
Астана қаласында жүргізілген социолингвистикалық зерттеулер (Ағманова 2001, Шаймерденова
Диссертациялық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында материалдарды жаппай сұрыптау,
Ұсынылатын негізгі тұжырымдар
1. Қазақстан Республикасының тілдік жағдаяты өзіндік тілдік ерекшеліктерге
2. Мемлекеттік тілдің ұстанымын нығайту және оын қоғамдық
3. Қазақстан Республикасының тілдік ахуалын зерттеу аймақта қостілділіктің
4. Аймақтық тәсілді пайдалану мемлекеттік тілдің басқа да
5. Ақпараттық кеңістікті қостілділікпен толтыру орыс тілін меңгеруден
Жұмыстың нәтижелері. Диссертациялық жұмыста төмендегідей нәтижелерге қол жеткізілді:
- Қазіргі таңдағы тәуелсіздік алған кезеңнен кейінгі Қазақстандағы
- Қазақ тілінің сөйлеу деңгейіндегі интеркаляция және интерференция
- Қазақстандағы қостілділіктің сипаты мен көрсеткіштері зерделенді.
Жұмыстың талқылануы мен мақұлдануы. Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі ережелері баяндама түрінде
Жұмыс мазмұны бойынша бір мақала жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс үш тараудан, кіріспеден,
І. ЭТНОДЕМОГРАФИЯ ЖӘНЕ ТІЛДІК ЖАҒДАЙ
1.1 Мемлекеттік тіл саясаты мен тілдер арасындағы байланыстар
Тіл саясаты туралы кесіп пікір айтпас бұрын бітіру
«Батыс елдерімен салыстырғанда, Қазақстанда тіл саясатының зерттелуі мен
Тілді тұтынушылар әрқилы, әртүрлі топтық қарым – қатынастың
«Социолинвистика» деп аталатын монографиясында неміс ғалымы, тілтанушы М.
В. А. Аврориннің пікірі бойынша, шын мәнінде тіл
Н. Ә. Назарбаев тіл саясатында мемлекеттік тіл туралы
Тіл саясаты – бұл қоғамның тілдік үдеріске ұйымдасқан
Тіл саясаты деген, шын мәнінде, мемлекеттік тіл саласында
Тіл заңын жүзеге асыру үрдісінде адамда үш мүдде
Мемлекеттік тілдің қолданылуы
Орыс тілінің қолданылуы
Ұлт тілдерін қолдану
Шет ел тілдерін үйрену.
Мемлекеттік тіл мәселесі төңірегінде пікір алысу - өзекті
Қазақстандағы тіл саясатын ғылыми негізде зерделеу үшін О.Б.
Н.Б.Мечковскаяның пікірінше, бірнеше сатылы әрекеттерге негізделуі керек: концепциялар
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында негізгі тілдік ахуал қалыптастырып
Қазақстан Республикасында тілдердің саяси-құқықтық статусы Конститутция мен және
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев тіл саясатына қатысты тіпті
«Үштұғырлы тіл» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың
Айта кетелік, үштұғырлы тіл жай ғана әдемі тұжырымдама
Атап айтарлығы, көпұлтты Қазақстанның жағдайында “Үштұғырлы тіл” ұлттық
Мәдениеттер мен тілдердің саналуандығы – бұл біздің ұлттық
Біздің қоғамда барлық этностардың мәдениеті мен тілін дамытудың
Қарап отырсақ, қазіргі кезде мемлекеттік тілді оқып-үйренуге барлық
Екінші жағынан, отандастарымыздың орыс тілін меңгеру деңгейін сақтап
Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз
Жалпы алғанда, тілдерді меңгерудің тиімділігін сөз еткенде біз
Алдыңғы буын өкілі арасында трилингвизм (үштілділік) тіпті де
Қазақстанның мемлекеттік тілі – қазақ ұлтының тілі. Әлемдік
Ашығын айту керек, кезінде, билік Қазақстанның тіл саясатын
Біріншіден, заңдағы мемлекеттік мәртебелі тілді мәртебесіз тілмен теңгеруді
Екіншіден, мемлекеттік тіл қолданылатын өмір саласының санын, шамамен
Үшіншіден, мемлекеттік тілдің күллі өмір саласындағы атқарып келе
Әлбетте, Қазақстан конституциясы – еліміздің саяси актісінің негізі
Қазақ тілінің қызметі өмірдің күллі саласы бойынша әр
Тіл саясатының жүзеге аспауының тағы бір себебі, онда
Өмірдің кейбір саласы бойынша мемлекеттік тілдің өзекті мәселелерінен
1. Жанұя, тұрмыс саласы.
Адам болған соң, оның жанұясы (отбасы) болмақ керек.
Елдің көркі тіл десек,
Тілдің көркі сәби ме деп қаласың,
Бала тілі бола алмаса ана тіл.
Ана тілі бола алмайды ешқашан.
Қазақстанның жанұялық тіл саясатын жасау керек. Оның құрамы
1) Ата – ана өздерінің тілін білуі міндетті,
2) Балалардың шет ел тілін ұйымдасқан түрде оқытуды
3) Қазақ жанұясында қазақы жанұялық тіл саясатын қайта
2. Заң саласы бойынша алда тұрған міндеттер:
1) Қазақстанның орыс тілін қазақ тілімен теңгертпе саясаты
2) Қазақ тілінде бұрыннан қалыптасқан сөздерді заңдандырып бұрмалауды
3. Ғылым, білім саласы:
Мемлекеттік тіл ғылым саласының көптеген тарауларында өз дәрежесінде
Мемлекеттік тілді дамытудың басты кепілі – білікті басқару.
Басқару деген не? Басқару деген – даму тетігін
Басқару алдымен әлеуметтік лингвистикаға, психолингвистика мен саясаттануға арқа
Басқару моделі тілдік даму стратегиясын түзу ісіне белсенді
Қазақ тілінің жұмысы өрге баспауының басты себебі –
Қазақ тілінің белсенділігі мен өміршеңдігін арттыру қоғамдағы әрбір
Жалпы қазіргі кезде ғана демейміз, ана тілін –
Кеңестік идеологияның қылышынан қан тамып, орыс тілі барлық
Қазақ тілінің кеңестік құрсаудан арылар тұста мемлекеттік тіл
Қазақстан Республикасының Конституциясында 7 – бапта «Мемлекеттік ұйымдарда
Мемлекеттік тілдің мәртебесінің артуына, аясының кеңеюіне іштей қарсы,
Сонымен қатар «Тіл туралы» заңның 4 – бабында
Олай болса, алдымен, Үкімет пен жергілікті билік басындағылар
Міндеттелмеген заң – заң емес. Қазақ тілінің ішкі
Тағы бір айта кететін жай, заң уақытылы және
Болашақта тіліміздің ілгерілей үрдіспен дамуы бүгінгі жастарымызға, олардың
«Мемлекет халқының тең жартысы ғана, яғни 8 миллионы
Нан тауып жеуге жарамаған тіл – іс жүзіндегі
Егер біздің мемлекеттік тіліміз өз мәртебесіне сай жағдайға
Тіліңді мойындамаған сенің ұлтыңды да, мелекетіңді де мойындамайды.
Бұлардың бәрінің артында мемлекеттік тілдің қажеттігін іс жұзінде
Егер біз ел болып, мемлекеттік тіл саясатын жоспарлы
Қазақ тілін кем етпей, тең тіл етіп қатарға
Мемлекеттік тілдің мәртебесіне сай бекітілуінің осындай көлеңкелі тұстарын
- Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңею үшін мемлекеттік
- Мемлекеттік тілді насихаттауға бұқаралық ақпарат құралдары, үгіт
- Мемлекеттік тілдің қолданылуының қоғамдық жүйесін кеңейту, яғни
- Мемлекеттік тілдің қолданылуының аса маңызды саласы жарнама
- Мемлекеттік тілде сөйлемейтін, орыс тілін білмейтін қазақ
- Тілді дамыту үшін, тілді қорғау үшін іс
Зерттеу нәтижелері мына ұсыныстардың іске асқанда тиімді болатынын
Билингвизмнің сақталып қалуына жағдай жасау, ол өз кезегінде
Мемлекеттік тілді оқытудың әдістемелерін жетілдіру, тіл оқытудың жаңа
Көп деңгейлі жүйе жасау (бастапқы деңгей, жалғастырушы, жіне
Мемлекеттік және ағылшын тілдерін оқытатын тегін оқыту курстарын
Мемлекеттік тілді алдымен қазақтарға үйрету, сан жағынан көп
Жұмысқа тұру кезінде қазақ, орыс, ағылшын тілдерін білетіндерге
Қарым қатынас кеңістігінде орыс тілінің белсенділігін сақтап қалу;
Мемлекеттің көптілділігін сақтап қалу;
Қазақстанның әрбір тұрғынын мемлекеттік тілде сөйлеуге ынталандыру:
Тілдегі аймақтық ерекшелікті Қазақстан Республикасындағы тіл мәселелерінің бірден-бір
Қорытындылай келсек, жасалған жұмыстар тұжырымдалып, қостілділіктің жаңа бағыттары
1.2 Қазақстандағы этнодемографиялық үдерістердің тілдік ахуалға ықпалы
Қазақстандағы ұлтаралық қатынас ТМД-ның басқа мемлекеттермен салыстырғанда қалыпты
Қазақстандағы демографиялық және миграциялық процестерді реттеу саясаты жас
Кеңестер Одағының ыдырауына байланысты жаңа миграциялық жағдай пайда
Қазіргі кезеңдегі біздер байқап отырған өзгерістер өте салмақты
Ресей империясының жаңа террториялар игеру арқылы өз шекарасын
Қазақстанның саяси суверенитетін алғаннан кейінгі кезеңдегі демографиялық өзгерістерді
Демографиялық саясат әрбір тәуелсіз мемлекеттің ішкі саясатының негізін
Республиканың демографиялық жағдайы оның экономикасы мен саясатына,
Қалыптасқан демографиялық жағдайды дұрыс бағалап, оның жақын
Қазақстанда әр қилы этнодемографиялық сипаттағы халық өкілдері бірігіп
Түркі тілдес шығыс халықтары көп балалы үлкен отбасыларын
Қазақстан халқы қазіргі кезеңде демографиялық ауысудың түрлі деңгейінде
Тарихи деректерге жүгінсек, табанды отарлау саясаты жүргізілген 1850-1915
Кесте 1.
Славян халықтары басым болған аймақтар. (2010 ж)
Аймақтар Славяндар % Қазақтар %
Қостанай облысы 47 18
Солтүстік Қазақстан облысы 62 19
Көкшетау 40 30
Ақмола (Астана) 46 23
Павлодар 45 30
Қарағанды облысы 53 19
Шығыс Қазақстан облысы 65 28
Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей славян текстес халықтар негізінен еліміздегі
Қазақстанда демографиялық жасы әр түрлі халықтар тұрады. Бұл
Демографиялық жағынан алғанда, Қазақстанда жасы ұлғайған славяндар және
Қазақстан Республикасы жас мемлекет ретінде қалыптасып келеді және
Еліміз ұлттың стратегиялық тұрғыдан маңызы зор жағдайларда есте
Қазақстанның тұрақты дамуы үшін табиғи өсімнің деңгейін көтеру
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жылдық мерекесінің алдында 2011
Қазақстан Республикасы халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы мемлекеттік маңызы бар
ХХ ғасырдағы Қазақстан халқының этникалық құрамының әртүрлігімен ерекшеленуі
Қазақ елінің тәуелсіздік алған уақытынан бастап, еуропалық нәсіл
Қазіргі күнде Қазақстанда 130-дан астам ұлттың өкілдері тұрады.
1999 жылы санақта қазақтар – 53,4 %, орыстар
Республикада 1989-1999 жылдардың аралығында жергілікті халық саны –
1999 жылғы санақта қазақтардың өсімі көбірек байқалған Оңтүстік
Қазақстанда қазақтардың саны және үлес салмағы бойынша 1999
Республикада орыстардың саны мен үлес салмағы тұрақты түрде
Қазақстанда украин, татар, неміс ұлты өкілдерінің саны мен
Ал, жақын шетелдерде 1814300 қазақ тіркелген, оның ішінде
Қазақстан ұлтаралық қатынас саясатында әлемдік кеңістік әрқашан өнеге
Қазіргі таңда Қазақстандағы жалпы ұлттық құрылыстың негізгі құрамының
Қазақстан өз тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап-ақ көп ұлтты
Ұлтаралық қатынастардың қазақстандық үлгісі бірнеше негізгі деңгейде жүзеге
Батыс елдерінің Қазақстанға қызығушылық танытып отырғаны көп жағдайда
«Тілдік ахуал» әлеуметтік лингвистикадағы негізгі түсініктердің бірі болып
Ресейдің және ТМД елдерінің аймағындағы тілдік ахуалдың, тілдік
Тілдік ахуалдарды зерттеумен байланысты мәселелер социолингвистикадамуының әр
Біз тілдік ахуал деп уақыт пен кеңістікте өзгеріп
Әр аймақтағы тілдік ахуалдың пайда болуы мен қалыптасуының
Тілдік ахуалды зерттеуде аса маңызды факторлардың бірі –
Қазақстан Республикасындағы қазақтардың ана тілін мойындауына байланысты мынадай
Қазіргі таңда көптілді Қазақстанда би- және полилингвизмнің алуан
Тілдік сана-сезім этникалық сана-сезімнің негізгі белгісі болып табылады.
Тіл мәселесі қазіргі жағдайда этнос мәселесімен, халық тағдырымен,
Сол себепті, Қазақстан Республикасының мемлекеттілігі мен этно саралық
Қазақстан полиэтникалық мемлекет болғандықтан, тіл саясатының екінші түрін
Қазақстанда өмір сүріп жатқан өзге этностық топтардың тілдік
Сондай-ақ, өзге этникалық топтардың тілдерін Қазақстанның жоғары оқу
Қазақстандағы этносаяси процестердің тілдік даму ерекшелігі төмендегідей сомдалады:
Біріншіден, полиэтникалық қоғамның әлеуметтік жағдайының тұрақты болуы;
Екіншіден, этникалық топтардың тілдік бірегейлігін сақтап, түлетуін мемлекеттің
Үшіншіден, отбасында, балабақша мен оқу орындарында өзге этнос
Төртіншіден, мемлекетқұрушы этнос өкілдері ретінде қазақтардың өзге этникалық
Бұл міндеттерді атқару үшін тиісті нормативтік база, саяси
Қазіргі кез үшін елдің қарқынды түрде өзгеріп жатқан
2005 жылы Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі материалдарының
Қазақстан тұрғындарының этникалық құрылымындағы қозғалыстарды жүзеге асырушы факторларға
Осы барлық аталған және басқа да процестер Қазақ
Орыстандыру саясатының және орыс тілін басым тіл ретінде
Мұнымен бірге орыстандыру саясаты ұлттық сана-сезім мен өзіндік
Қазіргі таңдағы геосаяси және идеологиялық процестер мемлекеттілік концепциясының
Қазақтар мен олардың үлес салмағының өсуі, сонымен қатар
Қалалардың этнотілдік жағдайы үшін урбандалу процесімен байланысты ішкі
Қазақстандағы этностар мен тілдердің арақатынасы сонымен қатар жас
Алайда жиырма жыл ішінде қазақша сөйлемек түгілі, мемлекеттілікті
Қазақ тілінің толыққанды дамуына кедергі елеулі фактор –
1997 жылғы әкімшілік реформадан кейін Тіл туралы заң
Солтүстік өңірлерде орыстілді мектептер қазақ мектептерінен екі есе
1990-91 жылдары колледждердің (ол кезде атауы басқа болды)
1990-91 жылдары жоғары оқу орындарының 13,65 пайызы қазақ
Көрініп тұрғандай, республикадағы тілдік жағдай тұрғындардың этникалық құрылымындағы
Әр түрлі этникалық азшылықтар ықшамдалып өмір
Мәселен, бұл тұрғыдан айтатын болсақ, бір ғана Ақтөбе
2010/2011жж. облыстың күндізгі жалпы білім беру мектептерінде білім
Жалпы білім беретін бағдарлама көбінесе мемлекеттік тілде таратылуда.
Төртіншіден, урбандалу процестері тілдік жаңашылдықты алға шығарған және
Барлық ұлттар бірге елдегі этнотілдік жағдайда көрініс табатын
Тілдердің жоғалуының негізгі себебін анықтау мен тілді жоғалып
Барлық айтылғандардың Қазақстан халықтарының тілдеріне шоғыры шағын диаспоралардың
Қазіргі таңда ел тұрғындарының 13,2%-ы немесе 2349000 адам
Референтті сөйлеушілердің сыни мөлшерімен бірге тұрған тілдер (адамдар)
Тілдер 1970 1979 1989 1999
1. Абазиндік 60 119 97 64
2. Абхаз 187 237 326 185
3.Агул 7 142 233 126
4. Адыгей 221 221 289 130
5. Албан 49 63 70 46
6. Алеут 1 9 6 8
7. Белуджи 30 139 71 33
8. Вепптік 27 33 44 30
9. Долгандық 17 18 56 25
10. Ижорлық 3 19 5 15
11. Ителмен 6 4 15 2
12. Қарайым 50 33 33 28
13. Кеттік 4 11 11 5
14. Коряктық 7 16 34 48
15. Ливтік - - 7 3
16. Мансийск 14 36 37 8
17. Нанай 19 48 35 19
18. Ненец 52 108 72 83
19. Негидаль 4 - 6 1
20. Нивх 5 11 16 8
21. Орок (ульта) - - 6
22. Орочк 19 27 8 4
23. Рутуль 8 52 249 113
24. Рушан - - -
25. Саам 2 13 14 2
26. Селькуп 7 8 13 3
27. Серб 92 93 179 1
28. Словак 72 59 123 48
29. Тат 48 135 175 51
30. Тофалар 6 14 - 29
31. Тува 85 182 129 35
32. Удэгей 7 33 19 47
33. Ульч 1 4 11 3
34. Хорват 10 7 42 39
35. Ханты 35 49 53 24
36. Цахур 31 68 31 17
38. Шугнан - - -
39. Эвенк 13 9 32 28
40. Эвен 13 9 32 28
41. Энец - - 2 7
42. Юкагир 1 10 9 6
43. Якут (саха) 175 438 303 115
ІІ. ҚОСТІЛДІЛІКТІҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 Қазақстандағы қостілділіктің қазіргі жағдайы
Көп ұлтты социумдарда қазіргі тіл білімінде зерттеу жүріп
Тілдік байланыстардан ажыратып алып қарауға болмайтын, тілдік байланыс
Қостілділікті зерттеу мәселелері билингвизм мен оның типтері туралы
Қазіргі тіл білімінде аталмыш екі ұғым – қостілділік
Н. Б. Мечковская қостілділікті бір тұлғаның бірнеше тілді
Осылайша, қазіргі кезге дейін жалпы тіл білімінде қостілділікке
Е. М. Верещагин бұл құбылысқа берген өзінің түсіндірмесінде
Сонымен бірге А. А. Бурыкиннің айтқан пікірі де
Билингвизм, қостілділік – жеке адамның екі тілде бірдей
Қостілділіктің типтерін әр топтарға бөлген классификациялардың ішінен ортақ
Сәйкестілігі жағынан екі сөйлеу механизмдері таза және араласқан
Байланыста болып табылған тіл әрекетінің бағытына қарай бір
Сөйлеушілер ауқымы жағынан индивидуальдық (анықталған этностың жекелеген мүшелерінің
Э. Д. Сүлейменова мен Н. Ж. Шаймерденова
Осындай түрде, ұғымының өзіне байланысты келтірілген мәлімет
Э. Д. Сүлейменова белгілегендей, кеңес тіл білімінде қай
Ғалым З. К. Ахметжанова атап өткендей, бүгінгі таңда
Зерттеуші Қазақстандағы қос және көпділділіктің таралуы тарихындағы төрт
Екінші кезең Ресеймен арадағы әр саладағы есепсіз байланыстардың
Екінші кезеңде туындаған қостілділік типі ана тілдің психологиялық
Қостілділік және көптілділіктің Қазақстандағы үшінші кезеңі кеңестік уақытта
З. К. Ахметжанова атап көрсеткендей, бұл жылдары негізінен
Бұл тұрғыдан Э. Д. Сүлейменованың пікірін келтіре кеткен
Төртінші кезеңнің басталуы республикамыздың тәуелсіздікке қол жеткізуімен және
Б. Х. Хасанов Қазақстандағы тілдік жағдайды талдай отырып,
2) қызмет етуші тілдердің тілдік сипаттамасы (республикадағы өмір
3) сөйлеушілер мен атқаратын қызметтеріне қарай тілдердің таралу
Г. М. Бадағұлова қазіргі кездегі Қазақстандағы орыс тілінің
Ескере кететін бір жайт, полиэтникалық Қазақстан территориясында қостілділік
Тұрғындардың ұлттық құрамы туралы, әр түрлі ұлттық мемлекеттер
Сөйлеу тіліндегі сөйкестілік өз кезегінде Қазақстандағы жалпыадамзаттық құндылықтар
Қазақстандағы құндылық қарым – қатынастар макро және микро
1. Генетикалық өзара байланыс генетикалық байланысқан ұлттар
2. Генетикалық тұрғыдан өзара қарым – қатынастағы жақын
ІІ. Құрылымдық өзара қарым – қатынас Ұлттық Меннің
Құндылық қарым – қатынастардың барынша тұрақтылығы біртұтас конфессия
Қазіргі уақытта Қазақстанда бір тілде сабақ жүргізілетін мектептердің
Ұлты орыс тұрғындардың арасына жүргізілген мемлекеттік тілге қатысты
19 - 22% - жақтаған
47–55% - қарсы
80% - жақтаған
15% - қарсы
30% - жақтаған
30% - қарсы
41 - 45% - жақтаған
29 – 36% - қарсы
Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін қазақ тілі өзінің мәртебесін,
Құрылымдық өзара қарым – қатынас мемлекеттің қолдауымен қалыптасады.
Қоғамдағы тұрақтылық құндылықтар ортақтығына негізделген мәдени интеграция ұлғайған
Қазақстандағы тілдік жағдай қостілділік пен көптілділіктің орын
Сонымен бірге қазіргі Қазақстан қоғамында көптілділіктің белең алып
«Көптілділік, мультилингвизм, полилингвизм – нақтылы коммуникативтік жағдайдың әсер
Қазақ тілінің көптілділік шеңберінен шығып, дербес қалыптаса алмай
Жалпы елдегі көптілділікке құрылған тілдік коммуникациялық жүйеден бас
1. Көптілділікті мемлекеттің сыртқы елдермен байланысында қолдану, елдің
2. Көптілділіктің үлгісі бүгінде қала жарнамаларында жиі көрініс
3. Қазақ баспасөзіндегі қалыптаса бастаған ағылшын тілінде газет
2.2 Сөйлеу тіліндегі интеркаляция және интерференция құбылысы
Көптеген тілге қатысты зерттеу еңбектерде Қазақстан Республикасының заманауи
Қостілділді адамның екінші тілде сөйлеу кезінде бірінші тілдің
Қостілділділік компоненттерінің арасында құрылыстық айырмашылықтар неғұрлым көп болса,
Қостілді қазақтардың тілінде интеркаляция мына төмендегі жағдайда кездеседі:
1) қазақ тілінде баламасы
2) орыс тілінде сөйлегенде,
3) қазақ тілінде сөйлегенде,
4) сөзбе-сөз аударудың әсерінен
Қазақ және орыс тілдерін меңгеруіне қарай қостілді қазақтарды
1) орыс тілімен салыстырғанда,
2) қазақ тіліне қарағанда
3) екі тілде интерференттік
4) екі тілде өте
Тіл мен қоғамынаң байланысы – екіжақты байланыс. Тіл
Тілдік ахуал әдетте қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын көрсетеді.
Қоғамдағы болып жатқан тілдік процестерді түсіну үшін Қазақстандағы
Қазақстан Республикасы тұрғындарының қазіргі таңдағы көпұлтты құрамы
XVI-XVIII ғасырлардың құжаттарына сүйенсек, бұл жерде Тобыл бойынан
Қоғамның тілдік өмірінің адекваттық әлеуметтік-лингвистикалық сипаттамасын жасау тілдік
1) бүтін социумдағы (ел) тілдік дамудың жалпы заңдылықтары;
2) социумның (аймақ) жекелеген әкімшіліктік-аумақтық бірлігінде тілдің қызмет
Қазақстан Республикасының тілдік ортасы өзіндік ерекшелікке ие. Облыс
1) 30 жылдары болған жаппай ашаршылықпен байланысты
2) Ресей мен Қазақстанның аумақтық шектесуі. Қазақ даласына
3) Сталиндік репрессия кезінде халықтарды күштеп жер аудартумен
4) Ұлы Отан соғысы жылдарындағы орыс халқының эвакуациясымен
5) тың игеру кезінде түрлі тіл иеленушілерді жаппай
Осылайша, облыстың тарихи себептермен тығыз байланысты көпұлттылығы билингвизмнің
2007 жылғы жүргізілген сауалнама барысында енгізілген қазақ тілін
Фонетикалық интерференция екінші тілдің фонемасын бірінші тілдің
Түркі тілдерінде екпін тиянақты, яғни әрқашан соңғы буынға
пещене (печенье), бөтелке (бутылка).
Лексико-семантикалық интерференция бірінші тілдің сөзінің мағынасын және олардың
Насыпать тебе ещё? (Налить тебе ещё?) Ей уже
Грамматикалық (морфологиялық) интерференция екінші тілдің грамматикалық нормаларынан бірінші
Такой большой щука поймал (Поймал такую большую щуку).
Қазақ тіліндегі род категориясының болмауы он және она
сама сказала»).
Синтаксистік интерференция сөз тіркестерінің модельдерін немесе сөйлем құрылысын
Мысалы:қазақ тілінде етістік- баяндауыш сөйлемнің соңында тұрады.
ҚТ: Анаңа көмектес.
ОТ: Маме помоги.
Өз кезегінде қазақ тілін үйренуді бастаушылардың сөйлеу тілінен
Мен Қостанай қаласында тұрамын.(Я живу в городе Костанае)дегеннің
Интерференцияның байқалуының дәрежесіне қарай Л.Л.Аюпова күшті, қалыпты, әлсіз,
Сондай-ақ редунтантты (сөйлесу барысына бір тілге екінші тілдегі
Мысалға орыс тіліндегі интеркаляция: Ойбай, кто к нам
Зерттеуіміздің негізінде ер адамдардың және әйелдердің тілінде интеркаляциялық
Какой ужас, менің мұны көрмегенім дұрыс болған болар
Позор, бұл енді шектен шыққандық қой.
Да, брось ты, ондай адамдарды жаным сүймейді?
Терпеть не могу, ондай адамдарды көргенде.
Қойшы соны, қашан көрсең де үнемі әркімге бір
Сөйлей бермеші-а, сенсіз де ақыл айтатындар жетерлік.
Сол сияқты біреудің ыңғайына жығылу, кешірім сұрау мәніндегі
Ой, не надо, өзім-ақ ала саламын.
Прости, менің сені ренжітейін деген ойым болмаған еді.
Таңғалыс, таңданыс мәніндегі сөйлемдер:
Да ты что, ол жігіт сенің курстасың ба
Да ну, мен оны қайдан көрдім деп тұрсам.
Өзі сондай грубо сөйлейді екен.
Өзі сондай красавчик жігіт екен.
Сәлемдесу, рұқсат алу,
Пока, онда келесі күні кездескенше!
Ой, привет, жаным, қалайсың?
Бүгін подружкамның туған күні еді, соған барайын деп
Не люблю, когда біреу көзін алмай қарап тұрса
Целую, жаным, пока.
Өзін как-то странно ұстайды.
Мамочка, бүгін мен вечерге баратын едім.
Сонымен, ол сені свиданияға шақырды ма?
Қос құбының сырына, екеуара құпиясына қатысты сөйлемдер:
Оның саған қашан «предложение» жасайтын ойы бар.
Оның не саған ойы кетіп жүр ме немене?
Ауызекі сөйлеу мәнеріндегі ер адамдардың қолданатын стереотип сөздері
Прикин екеуміз күнде кездесе беретін болдық қой.
Короче, не айтсаң да точносын айтсай.
Өзіңе көп алып қоймасай, бауырым.
Тұрасың ба осы сөзіңе.
Қарындас, сізбен танысып қоюға бола ма?
Блин, мен уақытынан кешігіп қалдым. Күтіп қалатын болды-ау
Ой, ондар пацандар біздің теңіміз емес қой.
Мына щеголдардың біреуін жұмсамаймыз ба?
Братан, сенімен сөйлесуге болады ма?
Көп құтыра берме-ей, сен, балақай!
Періп жіберейін бе қазір бетіңнен.
Өй, қуады екенсің ғой сен де.
Мен сені как үлкен мужик ретінде сыйлап тұрсам.
Пахан ертең қалаға кеткен соң, біздің үйге келсейші.
Өй, өзің нағыз еркек сияқты уәдеңді берсейші.
Ты сам разберись, менің қолым тимей жатыр.
Туу, мынаған желаниям ұрып кетті ғой.
Келтірілген мысалдардан көрінетіндей, синтаксистік сөйлем құрылымында көбінесе қыстырма
Мақсатты ойластырылған бір тіл сегменттерінің екінші бір тілде
Бинарлық қыстырмалар, мысалы: Отстань от меня, пожалуйста, басымды
Сөйлесу барысындағы калькалар. Өзге тілдік сөз тіркестер не
а) Ассиметриялық калька: Ол местный ғой (Он же
ә) Симметриялық калька: Не бойся, көз қорқақ, қол
3. Шеттілдік эпентеза (қыстырма) деп басқа тілдің ережелеріне
4. Билингв цитаталары, бір тілде сөйлеп тұрып, екінші
Өзге тілдің интерференциялық әсеріне ұшыраған шет тілдік қыстырмалар
Қыстырмалардың сөзжасамдық модификациясы – шет тілдік түбірлерден белгілі
Грамматикалық қыстырмалардың модификациялануы бір тілдегі лексикалық сегменттер екінші
Қыстырмалардың семантикалық модификациясы. Бұндай жағдайда бір тілдің лексема
Басқа мәдениет өкілдерімен қарым-қатынасқа түскенде адамдар көбінесе, өздерінің
Билингвтердің жазу және сөйлеу үдерістеріндегі қазақ және орыс
Мәдени билингвизм, қоғамдағы тіл иелерінің тікелей емес, қарым-қатынастарынан
Түрлі ұлт өкілдерінің кездесіп қарым-қатынас жасауында тіл таңдау
Тәжірибе барысында реципенттерге стимул сөзіне бастарына бірінші келген
Анкета тек ұлтын, сөйлейтін тілін, туған тілін жазу
Тілдік сананың фрагменттері ұлтаралық достастық пен келісімнің барлығын
ІІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
3.1 Мемлекеттік тілдің жаһандану кезеңіндегі басқа тілдермен арақатынасы
Қазіргі даму сатысында дәстүрлі қоғамнан ақпараттық қоғамға өту
Қазақстандықтар осы болып жатқан өзгерістердің барлық салдарын
Қазақтардың жаһандану үрдісіне тартылуы, бір жағынан, біртұтас әлемдік
Қазақстандық студенттердің әлеуметтік және сөйлеу тіліндегі сөйкестіліктерінің өзгеруі
Жаңа әлемдегі кәсіби өсу біртұтас ақпараттық кеңістікке қосылусыз
Қазіргі жағдайда қазақтардың жаһандану үрдісіне тартылуының шарттары төменгідей:
1. Әлеуметтік белсенділік шарты, яғни жаһандану мәселелерін түсінуі,
3. Ақпараттық шарт, студенттердің компьютерлік сауаттылығы және интернетте
Атап көрсетілгендей, жаһандану әлеуметтік орта мен қоғам құрылысының
Жаһандану үрдісі мәдениаралық өзара қарым-қатынас және әлеуметтік қатынастардың
Тілдік біліктілік жұмыс істеу немесе интернетке кіру үшіе
Көптеген ағылшын, неміс компаниялары келесі шарттар бойынша бойынша
Студенттік топтың жаһандану үрдісіне қосылуы бір жағынан, шет
Шет тілдерді білу мәртебесімен, орыс не ағылшын тілінен
Социолект дегеніміз әлеуметтік диалект, қандай да бір әлеуметтік
Кәсіби жаргондармен сөйлейтін адамдарға ұқсас, жастардың жаргондары екі
Студенттерге ішкі тілдік немесе жаргондық - әдеби диглоссия,
Қазіргі студенттік социолект көптеген орыс тілді кірме сөздердің
Жаңа қалыптасып келе жатқан жаргон мен студенттік социолект
Барлық тілдік өзгерістер ақыр аяғында әлеуметтік сипат алады,
Жалпыға белгілі жайт, тілдік шағын жүйелердің ішкі факторлардың
-80-ші жылдардың екінші жартысы мен 90ыншы жылдардағы
- жаңа тілдің (кеңес дәуірінің бюрокартиялық тілі)
- сөйлеудің жаңа құралдарын, бейнеліліктің жаңа тұлғаларын өңдеуге
- жаңа құбылыстардың атаулары тууымен бірге, өткенге оралатын,
Бұл жоғарыда көрсетілген әлеуметтік және психологиялық факторлар
Жаһанданудың әлеуметтік табиғаты қайшылықты және бірмәнді емес. Жас
Бүгінгі таңда қазақстандық студенттердің трансұлттық орта жағдайындағы тілдік
Жаһандану үрдісімен байланысты әлеуметтік, саяси және экономикалық өзгерістердің
Қазіргі жағдайларда студенттердің жаһандану үрдісіне тартылуы қазақстандық қоғамның
Тұтасымен алғанда, қазақтар өздерін «әлемнің азаматтары», әлемдік қауымдастықтың
Әлемдегі барлық мемлекеттердің 4 пайызы ғана бірұлтты. Полиэтникалық
Кеңестік тіл саясатының салдары баспасөз беттерінде көп жазылды,
Жалпы ғылымда ресми тіл мен мемлекеттік тілді бөліп
1989 жылы тіл туралы заң қабылданып, онда бірінші
Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары қалада балаларды жаппай қазақ
Ғалымдардың пікірінше мемлекеттік тіл ең алдымен ұлтаралық қатынас
Кентті, шаһарлы жерлерде қазақ мәдениетін мемлекеттік мәдениетке айналдыруға
Екі тілдің де мемлекеттік тіл болуға толық мүмкіндіктері
Әуелі, мемлекеттік тіл құқықтық тіл, заң тілі болуы
Мемлекеттік басқаруға экономиканы басқару да кіреді. Ал, мемлекеттік
Көбіне жаңа нарықтық қатынастармен бірге еніп жатқан шетелдік
Ғылым және білім беру жүйесінде де қазақ тілінің
Бұл жерде қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін, орыс
Қазақстанда бір тілді мәдениетті орнықтыру мәселесін айтқанда мұндағы
Ресей әлеуметтанушысы В.Г. Гак қос тілділіктің әр елде
Ана тілі - француз тілі, ресми тіл -
Ана тілі - француз тілі (бірақ, жалғыз емес),
Ана тілі - француз тілі (бірақ, жалғыз емес),
Ана тілі - француз тілі, ресми тіл -
Ана тілі - жергілікті тіл, ресми тіл -
Ана тілі - жергілікті тіл, ресми тіл -
Бірінші тип ешқай елде кездеспейді.
Екінші типке Францияның өзі және Францияға қарасты аралдар
жатады. Францияда ресми тіл жалғыз француз тілі. Тек
3) Ана тілі - француз тілі (жалғыз емес),
Қазақстанда да ауылды жерлерде және оңтүстік, оңтүстік-батыс аймақтарда
4) Ана тілі - француз тілі (жалғыз), ресми
5) Француз тілі таралған елдердегі тілдік ситуациялардың бесінші
6) Ана тілі - жергілікті тіл, ресми тіл
Біз француз тілі таралған аймақтардағы тілдік ситуацияларды беру
Қазақстан үшін ең қолайлы шешім - тіл туралы
Әлемдік нарықтағы интеграциялық процесстер, халықаралық сауданың кеңеюі, мемлекеттер
Демократиялық реформаларды тереңдету жағдайында біз француз тілі таралған
Біз Қазақстандағы екі негізгі ұлт қазақ және орыс
2.2 Әртүрлі тіл өкілдерінің қазақ тілін меңгеру дәрежесі
(әлеуметтік сауалнама)
Тәуелсіздік алғаннан бері тілдік ықпал мен тілдік сәйкестілік
Әлеуметтік және этникалық топпен сәйкестіктікте, Г. И. Исимбаева
Сәйкестіліктер қақтығысы туралы маңызды дискуссиялық сұраққа жауап беруге
Республикамызда өмір кешіп жатқан әр түрлі ұлттардың тілдік
Республикадағы қостілділіктің айқын сипат алып отырғандығы – қазақ
Жоғары деңгейде тілдік сәйкестілігіне ұлттық – қазақ қостілділігі
Біртілді ұлттардың арасында жоғары дәрежеде бәрінен бұрын Кавказ
Жоғарыда көрсетіліп кеткен ұлттардың тілдік сипаттамасының типтері:
Саясаттанушы Б. Әбдіғалиевтің айтуына сүйенсек, Қазақстандықтардың көпшілік бөлігі
Адамдардың және қоғамның этникалық сана – сезімінің қалыптасуында
1) Тіл этникалық сана – сезімнің маңызды
2) индивидтің және этникалық топтардың коммуникативтік функциясын атқара
3) бөтен тіл жергілікті автохтонды тілді ығыстырып, елдің
Жоғарыда аталып кеткендей, орыс тілін еркін меңгерген және
Қазақстандық орыстар өздерінің этникалық сәйкестіліктерін сақтай отырып, байланысып
Әр түрлі жастағы респонденттерден сауалнама жүргізу барысында өзін
Этникалық өзін - өзі сәйкестендірудің тұрақты позициясының фонында
Алматы қаласында туып - өскен ұлты қазақ бір
Біздің ойымызша, көпұлтты қоғамдағы әр түрлі ұлттардың өкілдерінің
Тұрғылықты орнына қарай миноритарлық және біртектес болып табылатын
Әр түрлі ұлттардағы жастардың ЖОО – ға түсу
Сонымен қатар соңғы екі жылдың мектеп бітіруші түлектерінің
ЖОО – ға түскеннен кейін жастар студенттік микроәлеуметтік
Осыған, яғни студенттік ортадағы қостілділіктің таралу ерекшеліктеріне және
Студенттік ортадағы және оның экстралингвистикалық факторларға тәуелділігінде
Әр түрлі бағыттағы ғылыми зерттеулердің ортасында соңғы
Тілдік тұлғаны феномен ретінде зерттеудің өзектілігімен байланыста жеке
В. А. Звегинцевтің жазғанындай, «социолингвистикада зерттеу нысаны тіл
Астана қаласында жүргізілген социолингвистикалық зерттеулер (Ағманова 2001, Шаймерденова
Болашақта қазақстандық зиялылардың қатарын толықтыратын және өз өмірлерін
Сонымен сәйкестілік әлеуметтік практикада және идеологияда (тілдің әлеуметтік
Сөйлеу тіліндегі сөйкестіліктің біз қарастыратын түрі жас ерекшелігіне
Жоғарыда атап өткендей, жас сәйкестілігі деп тұлғаның жастық
Жастық мөлшерленуі бойынша сөйлеуші уақыт өте келе өзінің
Осыған байланысты сөйлеу тіліндегі сөйкестілікті жас ерекшеліне байланысты
Студенттер қоғамның ерекше әлеуметтік тобы. Қоғамда болып жатқан
Студенттердің қоғамдық – саяси және әлеуметтік өзгерістер туралы
Респондент – сауалнамадағы сұрақтарға жауап беруші, сыналушы тұлға.
Студенттердің тілдік сәйкестілігі сауалнама жүргізу арқылы айқындалды. Бұл
Сауалнама төрт модульдан тұрады: 1) жауап беруші туралы
Сауалнамаға 18 бен 27 жас аралығындағы 100 студент
Сауалнамаға қатыстырылғандардың қазақтар 32%, орыстар 44%, балғарлар 2%,
Сауалнаманың 3, 4, 9, 10, 13, 21, 22
Үшінші сұрақ бойынша жауап беруші әр білім деңгейлеріндегі
Бұл кезекте Алтынбекованың жоғарғы оқу орындарындағы және мектептердегі
Сауалнама теориялық жағынан зерттеуді, өңдеуді, толықтыруды қажет ететін
Студенттердің тілдік сәйкестілігін анықтау мақсатында біз пайдаланған сауалнаманың
Жасыңыз: _____________________________________
Жынысыңыз: □ әйел
Біліміңіз (бірнеше білім және тілді меңгеру деңгейлерін
Қазақ тілі Орыс тілі Өзге тіл (көрсетіңіз)
Мектепке дейінгі
Бастапқы
Аяқталмаған (орта)
Орта
Аяқтамаған жоғары білім
Жоғары
Ғылым кандидаты/докторы
Сіз мектепке дейін қай тілде сөйледіңіз? ___________________________
Сіз 18 жасқа дейін қай жерде өстіңіз
Сіз қазір қай жерде тұрасыз? (қала/ауыл, облыс). Толық
___________________________________________________________________________________
Сіз қай салада жұмыс істейсіз?
Оқушы / студент
Өндірістік мекеме жұмысшысы
Мемлекеттік қызметкер
Мұғалім, оқытушы
Әскери қызметкер
Іскери адам
Қызмет көрсету салаларының жұмысшылары
Басқа да
Сіздің жеке басыңыздың ай сайынғы шығысыңыз:
□ 50$-дан төмен
Сіздің ана тіліңіз:
Сіз тілді қалай үйрендіңіз? (Қажетті графаға белгі қойыңыз.)
(мектепте, жоғары оқу
орнында, курста және т.б. ) (жанұяда, жұмыста және
Қазақ тілін
Орыс тілін
Ағылшын тілін
Араб тілі
Қытай тілі
Түрік тілі
Ана тілі, қазақ және орыс тілі болмаса
Ұлтыңызды көрсетіңіз (жазыңыз):
Сіздің ұлтыңыз Әкеңіздің ұлты Анаңыздың ұлты Күйеуіңіздің/
әйеліңіздің ұлты Досыңыздың/
жолдасыңыздың ұлты
Сіз өзіңізге және немере/шөберелеріңізге …. бітіру қажет деп
Келіспеймін Келісемін Жауап беруге қиналамын
Бастапқы мектепті
9 жылдық мектепті
11-12 жылдық мектепті
(Училище, техникум) колледжді
Университет бакалавриатын
Университет магистратурасын
Аспирантураны
Ана тіліңіз … арасында қалай қолданылады?
Әрқашан Жиі Анда-санда Ешқашан
Сіздің әкеңіз бен анаңыздың
Сіздің анаңыз бен балаларыңыздың
Сіздің әкеңіз бен балаларыңыздың
Сіз және Сіздің аға-әпкелеріңіздің
Сіздің ата-аналарыңыз және атаңыз/әжеңіздің
Сіз және Сіздің ата/әжелеріңіздің
Қазақ тілін меңгерудің Сіз бен Сіздің балаларыңыз/немерелеріңіз үшін
□ Келіспеймін □ Келісемін
Сіздің пікіріңіз бойынша, жол көрсеткіштері және көше атаулары
□ Қазақ тілінде □ Орыс тілінде □
□ Өзге тілде____________________ □ Жауап беруге қиналамын
Сіздің пікіріңіз бойынша, мемлекеттік радио және телеарналар торабы
□ Қазақ тілінде □ Орыс тілінде □
□ Өзге тілде____________________ □ Жауап беруге қиналамын
Сіз, Сіздің балаларыңыздың/немерелеріңіздің қай тілде оқуын қалайсыз? (Бірнеше
□ Қазақ тілінде □ Орыс тілінде □
□ Өзге тілде____________________ □ Жауап беруге қиналамын
Сіз қазақ тілі еліміздің жалғыз мемлекеттік тілі болсын
□ Келіспеймін □ Келісемін □
Мемлекеттік тіл барлық мектептердегі міндетті пән болуы тиіс
□ Келіспеймін □ Келісемін □
Біз жауап алған орыс ұлтты студенттердің 100% білім
Ал қазақ ұлтты студенттердің 84% білім алу тілі
Ұйғыр ұлтты студенттердің 30% ана тілінде, 61%
Келесі айқын көзге түсетін ерекшелік тұрған жерінің жауап
Студенттердің ана тілін анықтау сөйлеу тіліндегі сөйкестілікті анықтаудағы
Жауап берушілердің ана тілін анықтауында ұлтына сәйкестендіру байқалады.
Ол төмендегі кестеде көрсетілген.
Кесте1 жауап берушілердің ана тілін таңдауы
Ұлты Тілі қазақ орыс Татар
Қазақ тілі 87.5%
Орыс тілі 12.5% 100%
Түрік тілі -
Татар тілі -
Ұйғыр тілі -
Украин тілі -
Кәріс тілі -
Балғар тілі -
Неміс тілі -
Тілдің ұлттылыққа сәйкестендірілуі туралы статистикалық мәлеметтер тек жауап
қазақ орыс Татар ұйғыр Украин балғар
Еркін сөйлеймін 100% 100% 75%
Қиналып сөйлеймін -
Сөйлемеймін -
Еркін оқимын 87.5% 100% 75%
Қиналып оқимын 9%
Оқымаймын -
Еркін түсінемін 85% 100%
Қиналып түсінемін 14%
Түсінбеймін -
Еркін жазамын 90% 100% 75%
Қиналып жазамын 8%
Жазбаймын -
Кесте2 Cтуденттердің орыс тілін меңгеру дәрежелері.
Кесте3 Студенттердің қазақ тілін меңгеру дәрежелері.
қазақ орыс Ттатар ұұйғыр украин балғар
Еркін сөйлеймін 80% 13% 25% 50%
Қиналып сөйлеймін 15.5% 54% 50%
Сөйлемеймін 0.5% 36% 25%
Еркін оқимын 78% 63% 50%
Қиналып оқимын 10% 27%
Оқымаймын 1.8% 28% 25%
Еркін түсінемін 90% 18% 25%
Қиналып түсінемін 11.5% 72% 25%
Түсінбеймін 0.6% 18% 25%
Еркін жазамын 79% 54% 50%
Қиналып жазамын 15% 30% 25%
Жазбаймын 2% 20% 25%
Көріп отырғандай қазақ ұлтты студенттердің орташа есеппен 85%
Ал орыс ұлтты студенттер орыс тілін 100% меңгерген.
Қазақ тілінде 13% еркін сөйлейді, 63% еркін
Өзге ұлтты студенттердің ана тілін меңгеру деңгейлері өте
Жауап берушілер арасындағы құзырлы тілді анықтауда студенттердің 50%
Ол мемлекеттік қазақ тілінің қолданылу ауқымының кеңеюімен байланысты.
Сіз қай тілді келесі жерде қолданасыз деген сұраққа
Қазақ Орыс Ағылшын Өзге (атаңыз)
Мектепте 70% 30%
Жұмыста -
Достарыңызбен 35% 75%
Көршілеріңізбен 38% 72%
Дүкенде 15% 85%
Көлікте 15% 85%
Банкте 10% 90%
Мемлекеттік ұйымдарда 65% 35%
-
Базарда 30% 70%
-
Газет және журнал оқығанда 40% 55% 5%
Көркем әдебиет оқығанда 60% 40%
Ғылыми әдебиет оқығанда 45% 50% 5%
Радио тыңдау үшін 20% 70% 10%
Теледидар көру үшін 48% 52%
Интернетте жұмыс істеу үшін 10% 60% 30%
Компьютерде жұмыс істеу үшін 10% 60% 30%
Әскери салада -
Студенттер арасында орыс тілінің қолданылу ауқымы өте кең.
ҚОРЫТЫНДЫ
Осылайша қорытындылай келе айтарымыз, өзара қарым – қатынастың
Белгілі ғалым Бақытжан Хасанұлы 1976 жылы жарыққа шыққан
«1 миллионнан астам орыс емес ұлттар орыс тілін
Біз, ең алдымен, басқа ұлт өкілдерінің мемлекеттік тіл
«1996 жылдың көктемінде Парламенттік ақпараттық талдау жасау орталығы
Қазақ тілін білетіндердің келуі соңғы жылдары қазақ тілін
Бір – біріне кереғар бұл екі процесс аймақтық
Енді кейінгі кездердегі мәліметтерге сүйенейік. Санақ көрсеткіштері қазақ
Қазақ тілінде сөйлейтіндердің саны 2000 жылғы мәліметтер бойынша
«Этникалық ішкі коммуникациялық қарым – қатынаста сұралғандардың 40,9%
Қазақ тілінің орыс тілділердің арасындағы беделін аталған статистикалық
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Сүлейменова Э. Д. Тіл білімі сөздігі. Алматы,
2. Базарбаева Гүлнар. Қазақстан Республикасында тіл саясатының қалыптасу
3. Швейцер А. Д. Введение в социолингвистику. Москва,
4. Юсселер М. Социолингвистика, Киев, 1987. – 197
5. Аврорин В. «Принципы языковой коммуникации»// Вопросы языкознания,
6. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 2000.
7. Қалиев Ғ, Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің
8. Дүйсенби Қабыл. Қазақстандағы тіл саясаты (тарихи –
9. Шаймерденұлы Е. «Қоғамдағы тілдік ахуал және әлеуметтік
10. Джафаркулиев М. А. Язык в многонациональном государстве.
11. Двуязычие – норма жизни. Алматы, 1988. –
12. Балиашвили Г. С. Интерференция – как проблема
13. Дешериев Ю. Д. Социолингвистика. –Москва,
14. Хасанұлы Б. Мемлекеттік тілде іс жүргізудің әлеуметтік
15. Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы //
16. Қазақстандағы тіл саясатының тұжырымдамасы // Алматы, 1998.
17. Психолингвистика. -Алматы , Қазақ университеті, 2000. 312
18. Көші-қон үдерісінің отандық экономикаға әсер етуінің кейбір
19. Сыртқы сауданы либералдандыру – эмиграцияны азайту. –
20. Кәпқызы Е. Көші-қон – Мемлекеттің саясаттың негізі
21. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в
22. Қазақстанская правда. 1988, 10-маусым.
23. Жикеева А.Р. Языковая ситуация Костанайской области Республики
24. Федотов Г.П. Национальное и вселенское. В кн.:
25. Морозов А.А. Казахстан за годы независимости. –
26. Сулейменова Э.Д. Макросоциолингвистика. – Алматы: Қазақ университеті,
27. Жлуктенко Ю. А. Лингвистические аспекты двуязычия. Киев:
28. Мечковская Н. Б. Языковой контакт// Общее языкознание.
29. Швейцер А. Д. Современная социолингвистика. Теория проблемы
30. Ханазаров К. Х. Решение национальной языковой проблемы
31. Верещагин Е. М. Психологическая и методическая характеристика
32. Розенцвейг В. Ю. Языковые контакты. Москва, Наука,
33. Ахметжанова З. К. Типология билингвизма и полилингвизма
34. Сулейменова Э. Д. Казахский и русский язык:
35. Әлеуметтік лингвистика. Әдістемелік талдау. Құрастырушылар: Мажитаева Ш.М.,
36. Қазақстан Республикасы.Энциклопедия. – Алматы, 2006. 7 том.
37. Я. Качала. «Язык и национальная самоидентификация». Язык
38. Р.Қ. Қадыржанов. Консолидация политической системы Казахстана: проблемы
39. Г.П. Нещименко. «Язык и культура в истории
40. Н.А. Назарбаев. «Идейная консолидация общества».// Казахстанская правда.
41. Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на третьей
42. Ғ. Сапарғалиев. «Мемлекеттік тіл мен ресми тілдің
43. С. Оразалинов. «Мемлекеттік тілдің тағдырын аударма шешпейді».//
44. С. Қаженбаев. «Мемлекеттік тілді дамытудың кейбір өзекті
45. «Қазақ терминографиясының өзекті мәселелері». // Ана тілі.
46. Ғ. Нысанбай. «Техникалық тіл деген жоқ...». //
47. К. Шәймерденов. «Мемлекеттік тіл – Қазақстан халқын
48. Р. Сыздық. Тілдік норма және оның қалыптануы.
49. В.Г. Гак. «Языковая ситуация во франкоязычных странах».
50. Л.Б. Никольский. «Язык и социум в афро-азиатских
51. Крылов http www. traditio.ru krylov id. Интернет
52. Сулейменова Э. Д., Шаймерденова Н. Ж., Смагулова
53. Гринфельд И. Л. Особенности формирования идентичности у
54. Рогачев М. Н. Жас мөлшерлік сәйкестік инцестік
55. Курганская В. Д., Дураев В. Ю. Казахстанская
56. Сулейменова Э. Д., Шаймерденова Н. Ж. Словарь
57. Исимбаева Г. И. Языковое самосознание и мотивация
58. Шаймерденова Н. Ж. Языки диаспор Казахстана как
59. Национальный состав населения Республики Казахстан. Т 1:
60. Абдыгалиев Б. Б. Политизация этничности: процессы, механизимы,
61. Орусбаев А., Кулжабаева А. Язык и этническая
62. Протасова Е. Ю. Феннороссы: Жизнь и употребление
63. Алтынбекова О. Б. Русский язык в диаспорах
64. Сулейменова Э. Д. Архетип «гадкого утенка» и
65. Алтынбекова О. Б. Студенческий билингвизм каа фактор
66. Алтынбекова О. Б. Двуязычие: Программа социолингвистического исследования.
67. Алтынбекова О. Б. Вопросы предвузовского тестирования по
68. Караулов Ю. Н. Русский язык и языковая
69. Алтынбекова О. Б. Этноязыковые процессы в Казахстане.