Мазмұны
беті
Кіріспе ………………………………………………………………………… 3
І БӨЛІМ. Халықты зейнетақымен қамсыздандыруды
теоретикалық аспектілері
Ынтымақтылық зейнетақы қорынан жинақтаушы зейнетақы қорына өту эволюциясы………………………………………
Нарықтық экономика жағдайындағы халықты зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесін мемлекеттік реттеу……………...
ІІ БӨЛІМ Қазақстан Республикасындағы халықты
қамсыздандыру жүйесін аналитикалық бағалау
2.1. Халықтың әлеуметтік – экономикалық
жағдайының анализі………………………………………….
2.2. Зейнетақы жүйесінің инфроқұрылымдық
қамтамасыз етілуі……………………………………………..
ІІІ БӨЛІМ Халықты зейнетақымен
жүйесінің даму бағыттары
3.1. Контекстідегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
шетелдік тәжірибесі…………………………………………. 62
3.2. Халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді
жетілдіру бойынша кеңестері………………………………
Қорытынды …………………………………………………………………. .. 84
Қолданылған әдебиеттер ………………………………………………...... ... 90
Кіріспе
Өзінің «Салықтар мен жиындар туралы трактат» атты жұмысында біріншілердің
Классикалық мектептің өкілдері (Франсуа Кэне, Жан Батист Сэй, Адам
Қарттарды қолдау мемлекеттің міндеті емес деп санаған жоғарыда көрсетілген
Қорытындылай келе, нарықтың өзін-өзі реттеу қабілеті, ел экономикасының әртүрлі
Германия, Франция, Англия сияқты мемлекеттер кедейлерді әлеуметтік қорғау туралы
Осылайша, әлеуметтік сақтандыру жүйесі қоғамның экономикалық дамуының көрсеткіші болып
Макродеңгейдегі әлеуметтік қорғау жүйесінің негізі болып минималды өмірлік стандартты
Халықты әлеуметтік қорғаудың құрамасының бірі болып оның зейнетақымен қамтамасыз
Зейнетақы (латынның pensio – төлем) – белгіленген жасқа жеткенде,
Зейнетақының екі түрлі мінездемесі бар.
Оны жұмысқа қабілеттілігін жоғалтып алған қоғам мүшесінің өмірлік қажеттілігін
Зейнетақы әлеуметтік мінез - құлқы бар ақшалай төлемдерге жатады,
Біріншіден, зейнетақы ел халқының белгіленген категориясына – жұмысқа жарамсыздарға
Қазақстан Республикасында «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңында «зейнетақы»
Орталықтан – 1998ж. 1 қаңтарына қарай ҚР-ң заңымен белгіленген
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан – ҚР-ң заңымен белгіленген тәртіпте іске
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі жағдайындағы зейнетақы оларды тиімді басқару салдарынан
Әлеуметтік қамсыздандыру – бұл халықтың жұмысқа қабілетсіз және қартайған
Экономикалық мағынада әлеуметтік қамсыздандыру – тұтынуға қолданатын ұлттық табыстың
Экономисттер халықты зейнетақымен қамсыздандыруды берілген категорияны зерттеуге әкелетін экономикалық
Экономикалық категория ретіндегі ынтымақтастық зейнетақымен қамсыздандырудың мәні қоғамның жұмысқа
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін әдебиетте екі негізгі топқа бөлінетінін атап
Мемлекеттің бюджеттен тыс қорлары қаржылық құралдардың жиынтығы ретінде жергілікті
Бюджеттен тыс қорлар – ол еңбек ресурстарының кеңейтілген ұдайы
Бюджеттен тыс қорлардың материалды негізін ұлттық табыс құрайды. Осыған
бюджеттен бөлінетін қаражат, ол құралдардың аса маңызды арнауларға бөлінуі;
жеке табыс көзінен бөлінуі.
Қазақстандағы бюджеттен тыс зейнетақы қорларының пайда болуы әлеуметтік-экономикалық дамудың
Екінші топ жүйелері үшін принципиалды болып қаражаттардың ұзақ мерзімді
Бюджеттен тыс қорлар бюджеттік қорларға қарағанда автономды болып келеді,
Зейнетақы жүйелерін мемлекеттің қатысуына қарай жіктеуге болады: мемлекеттік
Қазіргі заман экономикалық сөздігінде қор (французша fond, латынша fondus)
Зейнетақымен қамсыздандыру қорлары экономикалық категория болып табылады. Басты түрде,
Зейнетақы қорлары (pension funds) – зейнетақы төленетін қорларды құру
Зейнетақы қоры ақша құралдарын шоғырландырумен айналысатын және оларды
Барлық қорларға болатын жалпы талаптар құрал-жабдықтарды пайдалану туралы
Қорлар қаржы ресурстарын шоғырландырудың ерекше формасы ретінде әртүрлі бағдарламалар
Дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерде жекеменшік немесе мемлекеттік емес
Әдетте, қорлар жалдамалы жұмысшылардың немесе кәсіпкерлердің салымдарын шоғырландырады, жиналған
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының ерекше құрылымдық ерекшеліктері және олармен
Төлемдердің белгіленген көлемі бар қор немесе төлемі тіркелген қор
Салымы тіркелген қор іс жүзінде кәсіпкерлермен резервтелетін жинақтаушы қор
Әдетте, мұндай қорда салым көлемі жұмысшының жалақысына және оның
Салымы тіркелген қор ауыстырмалы болып келеді, яғни жұмысшы жұмыстан
Ауыстырмалы «ауысуға қабілетті» дегенді білдіреді, ал ауыстырмалы зейнетақы қоры
Қорға салымдар жасайтын фирма жұмысшы жұмыстан кеткен жағдайда төлемдер
Мұндай жүйе жинақтау мерзімі кезіндегі проценттік ставканың өзгеруіне икемді
Салымдар көлемі белгіленген қорлар мынандай түрлерге бөлінеді:
жинақтаушы қорлар (money-purchase plan): жұмыс беруші әрбір жұмысшының жалақысынан
табыстан алынатын төлемдерден құрылған қорлар (profit sharing plan): жұмысшының
жинақтаушы қорлар (trift or saving plan): жұмысшының өзі жалақысының
Жәрдемақысы тіркелген қор (defined benefit plan) немесе зейнетақы төлемдері
Мұндай қордың басқа қорлардан басты артықшылығы құнды қағаздар портфелінің
Өтеу деңгейі тіркелген зейнетақы қорының жетіспеушілігі бұл инвестиция құнының
Мұндай типті қорлар келесі түрлерге бөлінеді:
flat benefit plan жинақтаушы зейнетақы қорына әрбір жыл (квартал,
career average salary plan орташа жалақы мен жылдар санына
final average salary plan career average salary plan-нан айырмашылығы
Ю.Бригхем мен Л.Лапенский қорлардың үшінші типін бөліп көрсетеді –
Зейнетақымен қамсыздандырудың дамуының теоретикалық аспектілерін қарастыра отырып бар зейнетақымен
Құқықтық институттар түрлеріне қарай негізгі үш зейнетақымен қамсыздандыру институтын
әлеуметтік зейнетақы институты;
еңбек зейнетақысы;
ерікті зейнетақылық сақтандыру түрлерінің институты.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы институттарын құрудың әлеуметтік және
Мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру әлеуметтік зейнетақыны өтеуге негізделген. Бұл әлеуметтік
Ерікті зейнетақылық сақтандыру түрлерінің институты мамандықтар, салалар мен кәсіпорындар
Ерікті зейнетақылық сақтандыру түрлерінің институты – мамандандырылған мемлекеттік емес
Пайда болған зейнетақы құқықтарының іске асырылуын кепілдендіру үшін дербес
Пасс К., Лоус Б. Және басқалары зейнетақылық бағдарламалардың негізгі
Мемлекеттік зейнетақы мемлекеттен төленеді. Жұмысшы жұмыс істеп жүрген кезінде
Жеке сектордың жұмыс берушілерімен төленетін кәсіптік зейнетақы. Жұмыс
Дербес зейнетақы өздерінің жеке жағдайларына байланысты жеке клиенттер үшін
Осылайша, зейнетақы қорларының теоретикалық негізі бұл ақша құралдарын
Зейнетақымен қамсыздандыру қоғам инфроқұрылымының экономикалық элементі болып табылады, ал
Зейнетақы қатынастары – бұл экономикалық қатынастар, олар экономикалық көрсеткіштермен
І БӨЛІМ. Халықты зейнетақымен қамсыздандыруды басқарудың
теоретикалық аспектілері.
Ынтымақтылық зейнетақы қорынан жинақтаушы зейнетақы қорына
өту эволюциясы.
Ақпараттық жүйелер қызмет көрсету қоғамына өту, жеке бас әрекеі
Ондаған жылдар бойы қызмет еткен зейнетақы жүйесі бөлісу қағидасы
Белгілі бір уақыт кезеңінде халыққа әлеуметтік қызмет көрсету жүйесі
а) әкімшілік - басқарушылық (құқықтық немесе ұйымдастырушылық деп атауға
б) экономикалық;
в) әлеуметтік.
Әкімшілік – басқарушылық себептерге келесілер жатады:
Зейнетақымен қамсыздандыруға арналған ресурстарды қалыптастырудағы әрбір адамдардың салымын жеке
Халықты әлеуметтік қорғау үшін қажетті қаражат жетіспейтін облыстарда бюджеттік
Басқарудың әкімшілік құрылымын бөлініске әкелген билік орталықсыздануы. Заң бойынша
Зейнетақы қорларындағы қаражат дефициті мәселесін түсіну қызмет еткен мемлекеттік
Көлемінің үлкендігіне байланысты бюджеттік емес қорларға түсетін міндетті салымдарды
Зейнетақы жүйесі табысының шамамен 90%-і - міндетті сақтандыру төлемімен,
ҚР-ғы өнім (тауар, қызмет көрсету) өндірісіне кеткен шығындар құрылымына
Сонымен қатар, әлеуметтік саладағы мемлекеттік шығындар көлемі ұлғаюда. ЖІӨ-гі
ҚР-ң мемлекеттік бюджетінен әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек көрсетуге
ЖІӨ қатысты әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек көрсетуге (әлеуметтік
Кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелері бойынша қарыздар болуы аталған кезеңдегі
Міндетті төлемдердің түспеуі өз алдына зейнетақыны төлемеуге әкеледі. Сонымен
Халықтың жинақтаушылық жаңа нысандарын іздестіру. Қазақстанды жинақтау потенциалы жоғары.
Қазақстан экономистерінің айтуынша, ақшалай қаражаттардың елеулі көлемі халықтың қолында,
Халық табысының бір бөлігі есепке алынбайды, бұл табыстар қосымша
Өмір деңгейі экономиканың жалпы экономикалық жағдайымен тығыз байланысты. Егер
2001ж. ЖІӨ өндірістің төмендеуі өнеркәсіптің (3%) және ауыл шаруашылығы
Орта айлық жалақы орта өмір сүру минимумнан 2000ж. 2,4
Кедейлік шегі минималды еңбекақы, минималды зейнетақы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы,
Қазақстанда бұл кезеңде минималды әлеуметтік көрсеткіштер арасындағы қатынас бұзылған.
Еңбек табысы халықтың барлық табысының шамамен (жалданбалы және жеке
ҚР-ғы үй шаруашылығының тұтыну шығындарының құрамы мен құрылымын зерттей
Қазақстанда жинақтар қысқа мерзімге жинақталады, яғни, өмір деңгейі орташа
2000 жылдан 2003 жылға дейін республикада номиналды ақшалай табыстардың
Ақшалай табыс деңгейі бойынша халықтың үстемелі дифференциациясы табысы өмір
Жоғары жұмысбастылықты қамтамасыз ету дәстүрлі түрде мемлекеттің экономикалық саясатының
Себептердің әлеуметтік тобына халықтың қартаюына байланысты демографиялық құрылымының өзгеруі,
Туу «шыңы» 1987ж. сәйкес (417,1 мың адам) содан кейін
Қазақстанда соңғы жылдары орташа өмір ұзақтығы елеулі төмендеді. Аталған
Сондай-ақ, жас топтамасы бойынша әйелдер мен еркектер араларында өлім
Әртүрлі елдегі адамзат дамуының деңгейі адамзат таңдауының үш негізгі
Өмірге келгеннен кейінгі өмірдің орташа ұзақтығы өз алдына адамзат
Жұмысбастылықтың халықаралық анықтамасы жұмыс күшіне қатысты құрылған. Анықтамаға сәйкес,
жалданбалы жұмысшылар – контракт талаптары бойынша есептелген кезеңде белгілі
жеке бас жұмысбасты және жалданбалы жұмысшылар – пайда үшін
саналы түрде өз мамандығын өзгертіп, кәсіпкерлікпен айналысатын инициативті жоғары
Қазақстандағы еңбек ресурстарының қалыптасуын сипаттайтын негізгі құрамдас бөліктер бұл
Еңбекке жарамды жастағы тұлғаларға жатады:
2000ж. 1 шілдесінен бастап еркектер 16-61ж., әйелдер 16-55ж. арасында;
2001ж. 1 шілдесінен бастап еркектер 16-62ж., әйелдер 16-57ж. 6
2002ж. 1 шілдесінен бастап еркектер 16-62ж., әйелдер 16-57ж. арасында;
2003ж. 1 шілдесінен бастап еркектер 16-62ж., әйелдер 16-58ж.
2004ж. 1 шілдесінен бастап еркектер 16-63ж., әйелдер 16-58ж. арасында;
Экономикалық белсенді халық санына экономикалық істің барлық түріндегі жұмыс
Еңбекке жарамды жастағы тұлғалар болып 16 жасқа толған және
Аталған кезеңде үш негізгі шартқа:
жұмыссыз (табысты жұмысы жоқ);
белсенді жұмыс іздейтін (жұмыс бастылығы мемлекеттік немесе коммерциялық ұйымдарына
белгілі бір уақыт кезеңінде жұмыс бастауға дайын халықтық экономиканың
Қызметке орналасу сұрақтары бойынша жұмысбастылық органдарында сұраныс жасаған азаматтар
Экономикалық белсенді халық санындағы есепке алынған жұмыссыздардың үлесі –
Жұмыс істейтін және бос отырған зейнеткерлер арасындағы қатынас азаюда.
Еңбек нарығында жұмыссыздық бүгінде ең ауыр мәселе болып табылады.
Бұл әрекет халық құрылымында зейнеткерлер үлес массасының зейнеткерлік жастағы
Экономикалық белсенді халық саны мен зейнеткерлер саны арасындағы қатынас
ҚР-ғы зейнетақымен қамсыздандыру қағидасын қалымтастырумен айналысатын ғалымдардың ойынша, егер
1 деңгей – қарттар арасында кедейшілікті қысқартудың шектеулі мақсатын
2 деңгей – жеке меншік басқаруда – қаражатты міндетті
3 деңгей – қаражатты еркін түрде жинақтауды білдіретін жүйесін
Бірінші деңгей табысты қайта бөлу функциясын қамтиды, ал екінші
Екі жүйені талдау кезінде екі жүйенің де артықшылықтары мен
Мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінің негізінде жұмыс істейтін азаматтар өз
еңбек стажына байланыссыз мүгедек болған жағдайда және зейнеткерлік жасқа
зейнетақы қорына аударылатын міндетті салымдар есебінен берілетін еңбек сақтандыру
жұмыс істейтіндердің немесе жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы салымдарының есебінен
Бұрынғы зейнетақы жүйесінде зейнеткерлердің құқтары тұратын жерлері, ұлттығы, әлеуметтік
Жалпы, осы барлық оң жақтар жаңа жүйені де сипаттайды,
Яғни, қағидалары келесідей:
ынтымақтылық жүйесінде – зейнеткерлер саны мен жұмыскерлер санының, орта
жинақтау жүйесінде – активтерден түсетін пайда, болашақ зейнетақы мөлшері,
Екі жүйе арасындағы айырмашылық зейнеткерлерді қорғау институттары мен әдістерінде,
20.06.1997ж. қабылданған «ҚР-ң зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңында «жинақтаушы зейнетақы
2002ж. 29 желтоқсанынан және 2003ж. 8 қаңтарынан жарналанған ҚР-ң
Зейнеткерлік төлемдерді алушы – орталықтан төлем зейнетақы қорлары бекітілген
Еркін зейнетақылық салымдар жинақтаушы зейнетақы қорларына өз табыстарының есебінен
Салымшылар құқықтарының шегі, яғни болашақ зейнеткерлердің саны өсуде және
1997ж. 10 желтоқсанында қабылданған міндетті зейнетақылық салымдарды есептеу, аудару
Л.Абалкинның айтуынша, мемлекеттің реттеуші ролінсіз тиімді, қазіргі ғылыми-техникалық жетістіктерге
Персоналды салымдар жүйесі халық шаруашылығының дамуының қуатты несиелі резервтерін
Бұл жүйеде ақшалай түсімдердің қосымша көздерін алу үшін еркін
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін қолдану бойынша құқықтарын
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде мемлекеттік бюджет үнемделуі мүмкін, себебі жинақтаушы
Ескі зейнетақы жүйесінде әлеуметтік қорғау (және зейнетақымен қамсыздандыру) көбінесе
Әлеуметтік тәуекелдің көптеген түрлері есепке алынбайды және тек индивидуалды
Персонификацияланған есеп ,салымдарды аудару тәртібін қатайтып қана қоймай, азаматтарға
Ынтымақтылық зейнетақы жүйесінде барлық азаматтар зейнетақымен өмірлік қамтамасыз етілген,
Қосымша зейнетақылар үлкен әлеуметтік рольге ие, олар активті өмірден
Егер дамыған елдерде орта зейнетақы жасының өсуі өмірдің жоғары
Қазақстанда жинақтаушы қаржылық қорларына зейнетақы салымдарын жасау есебінен зейнетақылық
Зейнетақымен қамсыздандырудың жаңа жүйесінде әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйелерін құру
Қаржылық институттар жүйесінде Қазақстанның зейнетақы қорлары келесі ерекше аспектілерге
зейнетақы қорлары әлеуметтік бағдары бар институт болып табылады;
зейнетақы қорлары – тәукелдігі жоғары емес проектілер мен мүмкіндігіне
зейнетақы қорларына капиталдың жеткізушілері болып елдің барлық жұмысқа қабілетті
жинақтаушы зейнетақы қорларында төлемдерді бастау аралығында және де зейнетақыны
зейнетақы қорлары тікелей және зейнетақы активтерін басқаратын компаниялар арқылы
Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесі зейнеткерлердің өмір деңгейін жоғарлату
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі оның барлық қатысушыларының индивидуалды есеп жүргізуін
Индивидуалды есеп жүргізу жұмыскерлердің зейнетақылық салымдарын жүргізу мүдделігін жоғарылатады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі халықтың жинақтаулырының жаңа формаларын іздестіруі керек.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары уникалды әлеуметтік-қаржылық институттар болып келеді. Қор
Қаржылық институттардан зейнетақы қорларырының айырмашылығы жиналған міндеттемелерді алу тек
Өмір деңгейі халық ауқаттылығын, адаммен материалды, мәдени, әлеуметтік игіліктер
Қазақстанда институционалды инвесторлардың үш түрінің болуына қарамастан, институционалды инвесторлар
Экономисттердің бақылауы бойынша, әлем мемлекеттерінің көбінің жинақтаушы жүйесі мемлекеттің
Жоғарыда айтылғандардан мынаны ескереміз, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің әрекет етуі
Қаржылық делдал ретінде жинақтаушы зейнетақы қоры «ұзын ақшалар»-мен жұмыс
1.2. Нарықтық экономика жағдайындағы халықты зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін мемлекеттік
Мемлекеттік зейнетақы жүйесін жек зейнетақы жүйесіне трансформациялау мемлекеттің қатаң
Жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекеті қатаң түрде заңмен реттеледі.
База заңдары немесе жинақтаушы зейнетақы қорларының заңды қоршаған ортасы
Тиімді бақылау мынаны рұқсат етуі керек:
себебін уақытылы орнату мен жинақтаушы зейнетақы қорларымен зейнетақылық заңдардың
жинақтаушы зейнетақы қорларының бар және пайда болып келе жатқан
кемшіліктер мен бұзушылықтарды жою бойынша адекватты шаралар қолдану.
Техникалық қадағалау екі түрлі әдіспен іске асырылады:
дистанционды, жинақтаушы зейнетақы қорларының есеп берулерін әрдайым зерттеу жолымен;
инспекционды, орындардағы іс-әрекеттерді тексеру жолымен.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекеті лицензияланған әрекеттерге жатқызылады. Жинақтаушы зейнетақы
Дистанционды бақылау жинақтаушы зейнетақы қорларының ай сайынғы, квартал сайынғы
өз қаражаттарына бухгалтерлік баланс;
қаржылық-шаруашылық іс-әрекеттерінінің нәтижесі туралы есеп беру;
өз қаражаттары бойынша ақша қозғалысы туралы есеп беру;
айналыстан тыс активтердің қозғалысы туралы есеп беру;
өз капиталының қозғалысы туралы есеп беру;
зейнетақылық жинақтаулар қозғалысы туралы есеп беру;
жекеменшік зейнетақы активтері туралы есеп беру;
жекеменшік активтердің өзгерістері туралы есеп беру.
Дистанционды бақылау инвестициялық табыс пен зейнетақы салымдарынан комиссиондық сыйақыларды
Зерттеулер Қазақстанда реформаларды іске асыру біріншіден қаржылық, ал содан
2002ж. 27 шілдесінен ҚР-ң Үкіметінің қаулысымен мақұлданған №886 ҚР-ң
Зейнетақы активтері шеттен алып пайдаланудың ішкі қайнар көзі
Зейнетақы жүйесінің дамуы үшін негізгі әлеуметтік субъектілердің (жұмыс берушілер,
Зейнетақы нарығының ірі проблемаларының бірі болып ең бастысы салымшылардың
Осылайша, берілген материал қазіргі жағдайдағы зейнетақы реформаларын жүргізуге мемлекеттік
ІІ БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы халықты зейнетақымен қамсыздандыру
жүйесін аналитикалық бағалау.
2.1. Халықтың әлеуметтік – экономикалық жағдайының анализі.
Қазақстан тәуелсіз болғалы бері жүргізілген ұйымдастырушылық түрлендірілулердің негізгі мақсаты
Жұмыс бастылық проблемаларын, әлеуметтік міндеттерін шешу мен халықтың әлеуметтік
Статистикалық берілімдерден көруімізше, экономикалық белсенді халық саны жұмыс бастылармен
2002 жылы 2000 жылмен салыстырғанда экономикалық белсенді халықтың саны
Берілген жағдай жинақтаушы зейнетақы жүйесі үшін оңтайлы болып көрінеді.
№1 кесте. Еңбекке қабілетті жастағы экономикалық белсенді мен белсенді
Көрсеткіштер 2000 2001 2002 2003 2004
1 2 3 4 5 6
Экономикалық белсенді халық,
соның ішінде:
Экономикадағы жұмыспен
жалдамалы жұмысшылар
өз бетінше жұмыспен қамтылғандар
жұмыссыздар
жұмыссыздық деңгейі,
процентпен алғанда
Экономикалық белсенді емес халық:
оқушылар, студенттер (күндізгі оқу формасы)
зейнеткерлер
басқа себептерге байланысты белсенді емес тұлғалалар.
7107,4
6201,0
3504,4
2696,6
906,4
12,8
3655,2
856,0
2008,2
791,0
7479,1
6698,8
3863,3
2835,5
780,3
10,4
3175,8
857,4
1584,2
734,2 7399,7
6708,9
4030,2
2678,7
690,7
9,3
3155,3
970,7
1565,6
619,0
7657,3
6985,2
4229,6
2755,6
672,1
8,8
3278,6
1156,5
1461,9
262,2 7840,6
7181,8
4469,9
2711,9
668,2
8,4
3384,4
1259,8
1425,1
273,3
Ескертпе - * Пайдаланылған әдебиеттер:
Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией А.А.Смаилова,
Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией К.С.Абдиева,
Экономикалық белсенді халық санының ішінде тіркелген жұмыссыздардың үлесі 2003ж.
Көрсеткіштер 2000 2001 2002 2003 2004
1 2 3 4 5 6
Жыл басынан жұмысқа орналастыру сұрақтарымен өтініш білдірген азаматтар саны,
олардың ішінен жұмысқа орналасқандар
Жыл аяғына жұмыспен қамту органдарында жұмыссыз ретінде тіркелген азаматтар
Экономикалық белсенді халық санында тіркелген жұмыссыздардың үлесі, %
368,2
127,7
231,4
3,7
332,7
143,1
216,1
2,9
362,8
148,6
193,7
2,6
273,5
154,6
142,8
1,8
282,0
167,5
117,7
1,5
Ескертпе - * Пайдаланылған әдебиеттер:
Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией А.А.Смаилова,
Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией К.С.Абдиева,
Алматы,2005, 216с., с.9-15.
№2 кесте. Жұмыспен қамтылған және жұмыссыздар есебінде тіркелген
мың адам *
Жұмыссыздардың ең көп саны 25-54 жас аралығындағы азаматтарда байқалады
№3 кесте. Жасы мен жынысына қарай жұмыссыздар санын бөлу*
Көрсеткіштер
Барлығы Соның ішінде
Ерлер әйелдер
2003 2004 2003 2004 2003 2004
Жұмыссыздар, барлығы мың адам
Соның ішінде жасына қарай:
15-24
25-54
55-64
65-тен жоғары
672,1
188,5
467,1
26,5
0,4
658,8
191,6
434,4
30,9
3,2
281,4
91,8
169,1
14,0
0,3
281,1
96,3
162,6
15,2
1,5
390,7
96,8
276,4
12,5
0,1
377,7
95,3
253,8
15,7
1,7
Ескертпе - * Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
2. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
Алматы,2005, 216с., с.16.
Сонымен қатар жұмыс күшінің сұраныстан жоғары болу тенденциясы, экономика
Және де жұмыссыздар арасында әйелдердің ерлерге қарағанда көптігін айта
№4 кесте. Ерлер мен әйелдер саны*
Көрсеткіштер 2000 2001 2002 2003 2004
Халықтың барлығы, мың адам
соның ішінде:
Ерлер
әйелдер
14901,6
7177,5
7724,1
14865,6
7159,7
7705,9
14851,1
7153,5
7697,6
14866,8
7160,2
7706,6
14951,2
7199,0
7752,2
Барлық халыққа процентпен алғанда
ерлер
әйелдер
48,2
51,8
48,2
51,8
48,2
51,8
48,2
51,8
48,1
51,9
1000 ер адамға келеді әйел
1076
1076
1076
1076
1077
Ескертпе - * Пайдаланылған әдебиеттер:
Женщины и мужчины Казахстана. Гендарная статистика/ Под редакцией К.С.Абдиева,
Социологиялық зерттеулердің берілімдері бойынша Қазақстан тұрғындарының қартайуы жалғасып барады.
Негізінен мұндай жағдай ынтымақтылық жүйесіне кері әсерін тигізер еді,
№5 кесте. Халық саны*
Көрсеткіштер 2001 2002 2003 2004 2005
1 2 3 4 5 6
Халық саны:
барлығы, мың адам
қалалық
ауылдық
Халықтың жалпы санынан процентпен алғанда:
қалалық
ауылдық
Халықтың жалпы санынан жасына қарай алғанда, мың адам:
еңбекке қабілетті жастан жасырақ
еңбекке қабілетті
еңбекке қабілетті жастан үлкенірек
14865,5
8413,4
6452,2
56,0
44,0
4592,0
8641,9
1723,9
1485,1
8429,4
6421,7
56,1
43,9
4473,6
8743,1
1723,9
14866,8
8457,2
6409,6
56,3
43,7
4355,5
8850,4
1679,4
14951,2
8518,2
6433,0
56,4
43,6
4223,8
8920,0
1609,3
15074,8
8614,7
6460,1
56,8
43,2
4064,7
9318,4
1568,1
Ескертпе - * Пайдаланылған әдебиеттер:
Уровень жизни населения в Казахстане. Статист. сборник/ Под редакцией
Женщины и мужчины Казахстана. Гендарная статистика/ Под редакцией К.С.Абдиева,
Халық өмірінің орташа ұзақтығы жылдан жылға ұзарып барады. 2000ж.
№6 кесте. ҚР-ы халқының орташа өмір сүру ұзақтығы*
Жылдар
Халықтың барлығы Соның ішінде Әйелдердің өмір ұзақтығынан асуы
Ерлер
Әйелдер
2000 64,7 60,62 70,88 10,26
2001 65,2 60,15 71,13 10,98
2002 65,5 60,50 71,32 10,82
2003 65,7 60,70 71,52 10,82
2004 65,9 60,45 71,46 11,01
Ескертпе - * Пайдаланылған әдебиеттер:
Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник, Алматы, 2001, 392с.
Женщины и мужчины Казахстана. Краткий статист. сборник/ Под
Еңбекке қабілетті халық ішінде экономикалық белсенді халық берілген жылдар
№7 кесте. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі салымшыларының анализі*
Жылдар
Халық санының барлығы, мың адам Жалпы саннан ЖЗҚ (НПФ)
салымшылар саны
Еңбекке қабілетті халық Жұмыспен қамтылған халық
мың адам
% мың
адам
% мың
адам
% мың
адам
%
2000ж. 15188,2 8450,0 55,6 6127,6 40,4 1844,3 30,0 1170,0
2001ж. 14957,8 8330,0 55,7 6105,4 40,8 2994,5 49,0 1697,3
2002ж. 14868,1 8200,0 55,1 6201,0 40,2 3715,1 62,1 1811,9
2003ж. 14819,9 8120,0 54,8 6698,8 39,9 4630,2 78,3 2143,1
2004ж. 14819,9 8120,0 54,8 6708,9 39,9 4915,4 83,2 2217,9
Ескертпе - * Пайдаланылған әдебиеттер:
Нурмуханбетов Е. Накопительная пенсионная система в 2003 году//РЦБК, 2004г.,
Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией А.А.Смаилова,
Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник, Алматы, 2001, 392с.
Зейнетақы реформасының басында халықтың мемлекеттік емес зейнетақы қорларына деген
ҚР-ң еңбекке қабілетті халық саны 8120 мың адамды құрайды,
Елдің еңбекке қабілетті халқының барлығы жинақтаушы зейнетақы қорларымен қамтылмаған.
Мемлекттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларының салымшылар бөлігінің қатынасы
№8 кесте. ЖЗҚ-на зейнетақы жарналарының түсімдері туралы мәліметтер*
Жылдар Зейнетақы қорларына салымдар
Барлығы Мемлекеттік ЖЗҚ-на Мемлекеттік емес
ЖЗҚ-на
млн.тг. сыб.салм. % млн.тг. сыб.салм.% млн.тг. сыб.салм.%
2000 20602,1 100 17946,7 87,1 2655,4 12,9
2001 27261,7 100 14413 52,9 12848,7 47,1
2002 37574,3 100 13192,5 35,1 24381,8 64,9
2003 44123,3 100 15448,7 35 28674,6 65
2004 60535,6 100 14768,4 24,4 45767,2 75,6
Ескертпе - *Пайдаланылған әдебиеттер:
Нурмуханбетов Е. Накопительная пенсионная система в 2003 году//РЦБК, 2004г.,
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының ішінде әрекет етулерінің басынан көбірек
Республикада зейнетақы алушылар саны жыл сайын 1000-ға жуық адамға
Категориялар бойынша зейнетақы алушылар саны келесі №9 кестеде көрсетілген.
№9 кесте. Зейнетақы алушылар саны*
Көрсеткіштер 2000ж. 2001ж. 2002ж. 2003ж. 2004ж.
Зейнетақы алушылардың барлығы, мың адам,
соның ішінде:
зейнетақыны толық көлемде алушылар (азаматтық халық);
жұмыс өтілінің толық еместігінде (азаматтық халық);
еңбек сіңірген жылдарына (күш құрылымдары).
1921,0
1835,7
41,9
43,3
1830,1
1749,3
37,5
43,3
1749,1
1674,1
31,7
43,2
1690,5
1617,8
30,0
42,7
1660,0
1586,5
29,7
43,8
Ескертпе - *Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
2. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
Алматы,2004, с.40
Әлеуметтік блок бойынша республикалық бюджеттің шығындары біраз өсті. Мемлекеттік
№10 кесте. Зейнетақы мөлшері*
Көрсеткіштер 2000ж. 2001ж. 2002ж. 2003ж. 2004ж.
Әлеуметтік қорғау мен еңбек органдарының есебінде тұрған зейнеткерлердің аталған
4270
4462
4947
5818
8198
Ескертпе - *Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
2. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
Алматы,2004, с.40
ҚР-ң халықты әлеуметтік қорғау мен еңбек Министірлігі зейнетақыны қайта
Қазіргі жоғарлатуларды “таза” деп есептеуге болады, яғни инфляцияны ескермегенде.
практика болашақта да қолданылатын болады. Яғни, қаржылық жыл басында
№11 кесте. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың негізгі көрсеткіштері*
Көрсеткіштер 2000ж. 2001ж. 2002ж. 2003ж. 2004ж.
Әлеуметтік қорғау мен еңбек органдарында есепте тұрған алушылардың айлық
Олардың ішінде:
Азаматтық халық:
жасына қарай
мүгедектігіне қарай
асыраушысын жоғалтуына қарай
күш құрылымдары:
мүгедектігіне қарай
асыраушысын жоғалтуына қарай
3509
2175
3052
4170
9703
6201
3451
2175
2990
4144
10165
6079
3630
2325
3153
4371
9722
6043
4095
2469
3774
4631
9740
6018
4394
2616
4153
4820
9711
6242
Ескертпе - *Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
2. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под редакцией
Алматы,2004, с.41
1998ж. 1 қаңтарынан әлеуметтік, асыраушысын жоғалтуына қарай, мүгедектігіне қарай
ҚР-да мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылар саны жалпы және категориялар
Аталған жәрдемақыларды алушылардың негізгі категориясы – бұл асыраушысын жоғалтуына
№12 кесте. Зейнетақы алушылар құрылымы*
Зейнетақы (жәрдемақы) алушылар Алушылар үлесі,%
2000
2001
2002
2003
2004
Жасына қарай 2,7 2,8 2,4 2,3 2,1
Мүгедектігіне қарай 46,2 47,1 48,1 48,8 49,2
Асыраушысын жоғалтуына қарай
49,8
48,5
48,2
47,5
47,4
Басқалары 1,3 1,5 1,3 1,4 1,2
Зейнеткерлердің барлығы
100
100
100
100
100
Халықтың өмір деңгейінің негізгі индикаторларының арасында барлық көрсеткіштердің жақсару
Заңға сәйкес өмір сүру минимумы кедейшілік шегін анықтау мен
Заңға сәйкес кедейшілік шегі әлеуметтік көмек көрсету үшін критерий
2.2. Зейнетақы жүйесінің инфроқұрылымдық қамтамасыз етілуі.
Қазақстанда мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі әрекет етеді,
“Жинақтаушы зейнетақы қорының өз капиталын құру туралы” жағдайымен ҚР-ң
Зейнетақы реформасының әрекетінің 5 жыл аралығында зейнетақы қорларының саны
Жинақтаушы зейнетақы қорларының жұмысын бірталай көрсеткіштер мінездемелей алады, олардың
2002ж. активтер өсімінің ең үлкен жылдамдығы “Отан” жас қорында
№1 кесте. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі зейнетақы активтерінің сыбағалы
Көрсеткіштер 2000ж. 01.01-не 2001ж. 01.01-не 2002ж. 01.01-не 2003ж. 01.01-не
Мемл.емес ЖЗҚ бойынша барлығы:
сомасы, мың.тг.
жиынтығына пайызбен алғанда
5581047,4
23,72
30639590,0
47,50
68794988,58
61,07
123671109,403
67,70
“Мем.ЖЗҚ” ЖАҚ:
сомасы, мың.тг.
жиынтығына пайызбен алғанда
17946689,6
76,28
33864810,0
52,50
43854411,42
38,93
58998627,622
32,30
Жиыны,
сомасы, мың.тг.
пайызбен алғанда
23527737,0
100
64504400,0
100
112649400,0
100
182669737,024
100
Ескертпе - *Қайнар көзі:
А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана//Рынок ценных бумаг Казахстана,2001г. №3,
Сведения о долях финансовых институтов в накопительной пенсионной системе
Берілген динамика Мемлекеттік ЖЗҚ-ң елдің жинақтаушы зейнетақы жүйесінің берілген
Барлық жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша 2003ж. басына таза зейнетақы
Қазақстандағы зейнетақы қызметтерінің нарығы дәл осы уақытта қаржылық
2004ж. жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық портфель құрылымы мен нарық
№2 кесте. 2004ж. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қорлары нарығының құрылымы
Аты Зейнетақы активтерінің барлығы, млн.тг. Зейнетақы активтерінің таза сомасы,
1 2 3 4
Мем.ЖЗҚ 75773,8 75649,5 28,05
Қазақстан халық банкісінің ЖЗҚ 60831,9 60797,4 22,52
ҰларҮміт 46504,5 46349,9 17,21
АБН АМРО – Каспий Мұнай Газ 18922,7 18906,7 7,0
Сенім 12757,1 12740,9 7,72
Құрмет 11169,3 11165,3 4,13
Қазақмыс 8857,5 8841,2 3,28
Валют-Транзит Қоры 7888,5 7879,9 2,92
Қазақстан 7342,4 7332,3 2,72
НефтеГазДем 6433,4 6423,8 2,38
Халықтық зейнетақы қоры 5072,3 5063,4 1,88
Қорғау 3916,1 3914,2 1,45
Отан 2595,7 2595,3 0,96
Д.Қонаев ат. Мем.емес ЖЗҚ 820,9 820,7 0,30
Филипп Моррис Қазақстан 649,0 648,2 0,24
Капитал 624,1 623,8 0,23
Барлығы 270159,2 269752,5 100
Ескертпе - *пайдаланылған әдебиет:
Отчет накопительных пенсионных фондов и КУПА за 4 квартал
2005ж. басына Қазақстанда өз әрекеттерін 16 жинақтаушы зейнетақы қорлары
Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссионды сыйақысының шекті мөлшеріне жинақтаушы зейнетақы
Жинақтаушы зейнетақы қорларының негізгі әрекеті – бұл салымшылардың ерікті
2003ж. 1 қаңтарынан зейнетақы салымдарының жүйесі үш бөліктерден тұрады:
кәсіптік зейнетақыларын жұмыс беруші өз қызметкерлерінің шотына ҚР-ң Үкіметі
Зейнетақы заңдарына сәйкес мемлекеттік емес зейнетақы қорларында зейнетақы активтерінің
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің сенімділігін қамтамасыз ету үшін зейнетақы активтерін
сенімділік пен рентабельдік;
тәуекелділіктердің диверсификациясы;
қатаң регламентация және тиісті бақылаушы орган тарапынан бақылау;
әкімшілік пен маркетингтік шығындарға шекті тежеулер.
Сенімді және тиімді жұмысты қамтамасыз ету мен барлық мәмлекеттік
Қазіргі кезде әрекет етіп тұрған ЗАБК-дың барлығының жарғылық капиталы
ЗАБК-лер үшін қаржылық құралдырының түрлері бойынша зейнетақы активтерін орналастыру
1) ЗАБК-сы үшін:
ҚР-ның мемлекеттік бағалы қағаздары (соның ішінде басқа мемлекеттердің заңдарына
Халықаралық қаржылық ұйымдардың құнды қағаздары – 10%-дан көп емес;
Банктік депозиттік сертификаттар мен орналастыру мезгіліне ҚР-ның Ұлттық Банкісінің
“А” категориясы бойынша Қазақстандық қор биржасының ресми тізіміне құнды
Аталған қаржылық құралдар зейнетақы жарналарын қорғау әдістерінің бірі болып
Қазіргі кезде жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық портфельдерінде 100 аса
2003ж. басына қарай зейнетақы активтерін басқаруға нарықтың тоғыз қатысушыларында
№3 кесте. Зейнетақы активтерін басқару нарығының құрылымы*
ЗАБК-ның аты Зейнетақы активтерінің барлығы, млн.тг. Зейнетақы активтерінің таза
Мем. ЖЗҚ 75773,8 75649,5 28,05
Қазақстан Халық Банкісінің ЗАБК-сы
63427,6
63392,7
23,48
Жетісу 61795,4 61614,9 22,87
ABN AMRO Asset Management 25268,1 25242,1 9,35
ВТА Asset Management 18511,7 18497,6 6,85
BESTINVEST 12757,1 12740,9 4,72
Актив-Инвест 7888,5 7879,9 2,92
Ак ниет 4737,0 4734,9 1,75
Нур-Траст - - 0,00
Зейнетақы активтерінің барлығы 270159,2 269752,5 100
Ескертпе – пайдаланылған әдебиеттер*
Нурмуханбетов Е. Накопительная пенсионная система в 2002 году//РЦБК, 2003г.,
Отчет накопительных пенсионных фондов и КУПА за 4 квартал
Қазақстанда зйнетақы активтерін басқару компанияларының арасында бәсекелестіктің жоқтығын атап
2002ж. аяғына қарай Қазақстан территорясында жинақтаушы зейнетақы қорларына кастодианды
Ұлттық банк;
“Қазақстанның халықтық жинақтаушы банкі” ААҚ;
“Алматы Сауда-Қаржы банкі” ЖАҚ;
“Казкоммерцбанк” ААҚ;
“Темір банк” ААҚ.
Осылайша келесі қорытындыны жасауға болады:
Жинақтаушы зейнетақы қорларын құру кезінде мынандай тенденцияны анықтауға болады:
ЗАБК-сы кәсіптік инвестор ретінде ұзақ мерзімді қаржылық құралдарға инвестициялардың
Соңғы жылдары отандық қор нарығында құнды қағаздарға сұраныс
Бұл проблеманы шешудің жолдарының бірі болып жаңа өтімді қаржылық
Валюталық режимді либерализация шегінде қазақстандық қаржы нарығына шетелдік эмитенттердің,
ІІІ БӨЛІМ. Халықты зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесінің даму бағыттары.
3.1. Контекстідегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі.
Түбегейлі экономикалық реформалар жасауға кірісе отырып, Шығыс Еуропа елдері
Қаржы қиыншылықтары және халықтың қартаюына қатысты мәселелерді шешудің мүмкін
Одан өзге, Ресей Ғылым академиясының қызметкері Зубченконың айтуынша, экономикалық
Мемлекеттік жүйе үстемдік етіп, зейнеткерлерге таңдау құқығын бермегенде, осындай
жеке зейнетақы қорларының тапқан пайдасының нормасы айтарлықтай жоғары болды,
ішкі ұлттық қаражат нормасы көбейген;
реформаның табысты нәтижесі капитал нарығының дамуына түрткі болды. Көптеген
жеке зейнетақы қорларының дамуына байланысты мүгедектігі бойынша және асыраушысынан
Экономикалық дамыған елдерде Қазақстандағы зейнетақы реформасын жүзеге асыруға үлгі
Әлемдік практикада бар зейнетақымен қамтамасыз ету модельдерінің ішінде төмендегілерді
Екі деңгейлі модельде барлық тұрғындар үшін бірдей ең аз
Албания, Венгрия, Польша, Словения, АҚШ елдеріндегі үш деңгейлі зейнетақы
Зейнетақылық сақтандыру жарналарының мөлшері жекелеген елдер бойынша төмендегідей: Германияда
Ресейде зейнетақы қорына төленетін жарна еңбекақы төлеу қорының 28%
Сөйтіп, мемлекеттік емес бағдарламаларда жасы жетуіне байланысты зейнетақы алу
ГФР-де қартайғанда қорғау тәртібі міндетті емес, ол – ерікті
Көптеген елдерде зейнетақыға шығу жасын ұзарту жұмыс істеушілердің санын
Шын мәмінде көптеген дамыған елдер жұмыс орны бойынша зейнетақы
АҚШ, Франция, Швеция және Ұлыбритания елдерінен айырмашылығы – кәсіптік
Қалыпты зейнетақы жасын анықтауда мемлекеттік емес бағдарламалар қолданылып жүрген
№1 кесте. Өмір сүрудің болжамды ұзақтығы.
Елдер Өмір сүрудің болжамды ұзақтығы, жас Зейнетақыға шығу жасы
ерлер әйелдер ерлер әйелдер ерлер әйелдер
Австрия 73,8 80,3 65 60 8,8 20,3
Бельгия 74,0 80,7 65 65 9,7 20
Ұлыбритания 74,7 80 65 60 9,7 20
Германия 74,1 80,3 60 65 9,1 20,3
Греция 75,7 80,8 67 67 8,7 13,8
Италия 75,2 81,3 61 56 14,2 25,3
Канада 76,2 81,9 65 65 11,2 16,9
Нидерланды 75,1 80,8 65 65 10,1 15,8
Норвегия 75,4 81,3 67 67 8,4 14,3
Португалия 72 78,9 65 65 7 13,9
Ресей 60,7 72,9 60 55 0,7 17,9
АҚШ 73,5 80,2 65 65 8,5 15,2
Турция 66,8 72 60 55 6,8 17
Финляндия 73,2 80,8 65 65 8,2 15,8
Франция 74,4 82,1 60 60 14,4 12,1
Швейцария 75,5 81,9 65 62 10,5 19,9
Жапония 76,9 83,0 65 65 11,9 18
Қазақстан 59 74,4 63 58 -4 12,4
Ескерту:
Пайдаланылған әдебиет:
Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейі. Статистикалық жинақ (А.А.Смаилованың басқаруымен).
Алибаев А.Б. «Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі» А. 2002ж.
Ерлер арасында ең ұзақ өмір жасы Жапонияда (76,9 жас)
Зейнетақы кезіндегі ер адамдардың ең ұзақ өмір сүруі Францияда
Шетелдік мемлекеттік емес әлеуметтік бағдарламалардың қазіргі заманғы құрылымын төмендегідей
жекелеген кәсіпорындар шеңберінде жасалған бағдарламалар;
жалпы ұлттық көлемдегі бағдарламалар.
Қаржы институттарынан жинақтаушы зейнетақы қорларының айырмашылығы мынада: жинақталған қаржыны
Әртүрлі елдердің зейнетақы жүйесін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің біріне зейнетақы
Қорлар өз қаржыларын, негізінен құнды қағаздарға (ұлттық және шетелдік),
Мемлекеттік зейнетақы жәрдемі алдын ала төленетін жарналарға негізделген жеке
Жеке инвесторлардың құқықтарын кеңейтуге қолдау жасау – жеке зейнетақы
Сақтандыру мекемелері зейнетақы төлеудің стандартты жүйесін пайдаланады. Өзін-өзі басқаратын
Кіріс әкелетін мерзімі өткен аннуитеттер. Оларды сатып алатын жарналар
Аннуитет иесіне зейнеткерлікке шыққан соң төлемдердің белгіленген нормасына кепілдік
Депозиттік шоттар. Бұл кезде сақтандыру сыйақысы депозитке салынады және
Кіріс әкелетін жедел аннуитеттер сақтандыру компаниясының пайдасына жекелеген сыйақы
Кіріс әкелмейтін мерзімі өткен аннуитет. Аннуитеттің бұл түрі жұмысын
Жарналарды кәсіптік зейнетақы мекемелерінің шарттарына сәйкес қызметкерлердің өзі немесе
Зейнетақы активтері сақандыру компаниясын басқаратын қор түрінде де сақтала
Е.Четыркинаның пайымдауынша, әлемдік практикада қартайғанда жәрдем көрсетудің негізгі үш
зейнеткерлерге ағымдағы жарналардан еркін қаражатты инвестицияламай ақ төлем төлеу;
сақтандыру жәрдемі;
ақша қаражаттарының жинақтық немесе трасталық салымы.
Біріншісі 1/3-ке жуық мемлекеттік зейнетақы жүйесінде қолданылады. Мемлекеттік емес
Сақтандыру жәрдемдері зейнетақы және сақтандыру ұйымдарындағы ұжымдық және жеке
Қазіргі уақытта Еуропа елдерінде бес негізгі ұйымдастыру түрі бар:
кәсіпорындарда құрылып, инвестицияларды қаржыландыруға пайдаланылатын қорлар; мұндай қорларға бөлінетін
түгелдеу арнаулы мекемелер (зейнетақы қорлары, трастылар, зейнетақы кассалары т.б.)
кәсіпорындар мен өмірін сақтандыру бойынша кәсіпорын тиісті келісім шарт
басқаруды кәсіпорын ішінара сақтандыру компанияларына тапсырған қорлар, шын мәнінде
мүмкіндігі жоқ немесе жоғарыда келтірілген ұжымдық сақтандыру қорларына қатысқысы
Германиядағы зейнетақы жүйесін және сақтандыруды зерттей келе, экономист Ю.Воронин
Келесі мәселе – қосымша зейнетақы жәрдемімен айналысатын мекемелердің іскерлік
Нарық экономикасы дамыған елдерде қартайғандағы жәрдемнің төмендегі заңдылықтары орын
қартайғандағы жәрдемнің деңгейі мен сапасы елдегі экономиканың даму деңгейіне
қартайғандағы жәрдемнің бірнеше деңгейінің үйлесуі: ереже бойынша, бұл үш
зейнетақы қорлары ірі ақша қаражаттарын топтайды, әдетте олармен құнды
жеңілдетілген салық саясатын қолдану – мемлекеттік емес зейнетақы жәрдемін
экономиканың құлдырауы кезеңінде мемлекетік зейнетақы жәрдемінің үлесі артады, ал
инфляция қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелеріне зейнетақы төлеуге кері әсерін
Жоғарыда айтылғандардан мынандай қорытында жасауға болады: зейнетақылық жәрдем жүйесінің
3.2. Халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіру бойынша кеңестері.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен халықтың өмір сүру деңгейін барынша
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін жетілдіру шеңберінде жинақтаушы зейнетақы қорларының негізінде
Өндірістік жарақатты азайту ең алдымен, жарақат жағдайларының, сонымен бірге
ҚР-ң 1993ж. «еңбек қорғау туралы» заңы қауіпсіздік пен еңбек
Жұмыс берушілер іс жүзінде зиянды және қауіпті еңбек шарттарын
Мамандар атап өткендей, қосымша зейнетақы жарнасының мөлшері мезгілінен бұрын
Мүгедектерге жұмыс берген кәсіпорындарға қажетті экономикалық тетік құрып беруі
Жұмыспен қамту қажеттілігі жүйесін табысты енгізу үшін экономиканың астарлы
ҚР-ң «ҚР-да зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңынына сәйкес, ерікті
Ерікті кәсіптік жарналар аударымы, жаңа ерікті жарналардан әлде қайда
Ерікті кәсіптік зейнетақы жарналарының мөлшері зейнетақымен қамтамасыз ету туралы
Мамандардың пікірінше, кәсіптік зейнетақы жүйесін енгізу қызметкерлерге ең жақсы
Аталған шаралар кәсіпорындардың берешектерінің сомасын азайтуға тиіс. Өйтпеген жағдайда,
Зейнетақы жүйесі біртұтас кешен - әлеуметтік еңбек саласы -
Әлеуметтік серіктестік, әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамтамысыз ету, әлеуметтік қорғау,
Яғни, кәсіптік зейнетақы жарналары туралы мәселені шешу ұжымдық келісім
Жеңілдікті кәсіптік зейнетақыларды қаржыландыру, экономисттердің пікірінше, тек кәсіптік зейнетақы
ҚР-ң “ҚР-да зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” заңы (23-2 бабы)
Ерікті кәсіптік зейнетақы мен қамтамасыз етуді корпаративті жинақтаушы зейнетақы
елдің экономикасының экономикалық өсуін сақтау;
ұйымдастыру – қаржы институттарының қызметін күшейту және жетілдіру;
халықтың қаражатын көбейтуге бағытталған саясатты енгізу;
халықтың қаржы институттарына деген сенімін арттыру.
Мүгедектігі бойынша зейнетақыларды бақылауды күшейтудің басқа тәсілі – мұндай
Әйтседе, іс жүзінде мүгедектігі бойынша зейнетақылардың үлесін ұлғайту кезінде
Мысалы АҚШ-та және Швейцарияда мамандығын негізсіз қайта менгергісі келмейтін
Одан өзге, басқа да тәсіл қолданады – зейнетақы алдындағы
Жалпы зейнетақы заңымен қатар, зейнетақыға мерзімінен бұрын шығу туралы
Кәсіптік зейнетақы жүйелері салалық, корпаративтік және аумақтық болуы мүмкін.
Әлемдік тәжірибиені айна - қатесіз көшірмей-ақ, қазіргі Қазақстан зейнетақымен
Өндірістік жарақаттардан сақтандыруды қаржыландыру жұмыс берушілер тарапынан жүзеге асырылады.
Қазақстан үшін мұндай кәсіптік зейнетақы қорларының дамуы – үлкен
Жеңілдік зейнетақы алуға құқық беретін жағдайларда жұмыс істеп жүрген,
Зейнетақы жүйесі алушылардың да, жарна төлеушілердің де, сонымен бірге
Кәсіптік зейнетақы жарналарының мақсаты:
мүгедектіктен болған кедейшіліктен қорғау;
мүгедектікке ұшырауына байланысты қызметін тоқтатқанда кепілді табыс беру;
сол табысты дағдарыс нәтижесінде нақты өмір сүру деңгейінің төмендеуінен
жинақтаушы зейнетақы қорларында зейнетақыға шыққаннан кейін өмір сүруге жеткілікті
халыққа зейнетақыға шыққаннан кейін лайықты өмір деңгейін қамтамасыз ету.
Мұндай шараларды әлеуметтік субъектілер, зейнетақы жүйесінің зейнетақымен қамтамысз ету
Ерікті кәсіптік жарналарды енгізу әлемнің дамыған елдерінде кең таралған
Қорытынды
Зейнетақымен қамтамасыз ету экономикалық категория ретінде қоғамның жұмысқа қабілетсіз
Зейнетақымен қамтамасыз етудің теоретикалық негізін зерттеу кезінде дамудың әрбір
зейнетақымен қамтамасыз етудің формалды емес институттары: жанұялық-туысқандық көмек пен
зейнетақымен қамамасыз етудің формалды институттары:
мемлекеттің әлеуметтік көмегі;
таңдалған халық топтарының мемлекеттік зейнетақысымен қамтамасыз етілуі;
әлеуметтік сақтандыру: міндетті және ерікті;
жеке зейнетақылық сақтандыру: міндетті және ерікті.
Аталған институттардың ерекшелігі болып олардың осы уақытқа дейін әрекет
Зерттеулер кезінде анықталған зейнетақымен қамтамасыз етудің алтыншы формалды институты
Зейнетақылық жасқа жеткен кездегі зейнетақылық құқықтардың пайда болуы үшін
Жеке зейнетақылық сақтандыру институтын ұйымдастырудың принциптері болып мыналар табылады:
Зейнетақы төлемдерін іске асыру мен әрекет етуінің механизмі болып
Зейнетақымен қамтамасыз етудің негізгі қаржылық қайнар көзі болып жұмысшылардың
Зейнетақы мөлшерін есептеудің тәртібі қолданылатын зейнетақы схемаларына байланысты, олардың
Зейнетақымен қамтамасыз етудің әрекет етілуінің қажетті шарттары болып: сәйкес
Басқару субъектілеріне өкілетті органдар арқылы әрекеттері мемлекетпен реттелетін
Күшті жақтарына келесілер жатады: мемлекет экономикасына инвестицияланатын жеке жинақтаулар
Әлсіз жақтары болып: болашақта әлеуметтік көмектің үлкен көлемдерінің пайда
Зерттеліп отырған материал негізінде әртүрлі белгілер бойынша зейнетақы қаражаттарын
жүйелердің ұйымдасу мінезі бойынша формалды және формалды емес болып
жүйелердің меншік формалары бойынша мемлекеттік және жекеменшік болып бөлінеді;
жүйелердің ұйымдасу принциптері бойынша ынтымақтылық, жинақтаушы және аралас болып
жүйеде субъектілердің қатысу тәсілдері бойынша міндетті және ерікті болып
қаржыландыру тәсілдері бойынша бюджетке аударылатын салықтар, әлеуметтік сақтандырудағы міндетті
зейнетақы мөлшерін анықтау тәсілі бойынша белгіленген төлемдері бар схемалар
Жасалған классификация зейнетақымен қамсыздандыру институттарын зейнетақымен қамсыздандыруды басқару жүйелерімен
Жинақтаушы зейнеақы жүйелерінің әрекет етуі мен құрылуының әлемдік тәжірибесі
Салыстырмалы анализдің біртұтас жүйесінің және жинақтаушы зейнетақы қорлары іс-әрекетінің
Басқарудың тиімді жұйесін жасау үшін параметрлі-мақсаттық келісті әдістемесі қолданылған,
Бірінші кезеңде стратегиялық мақсатты анықтауда негізгі мақсат бөлінген: зейнетақы
Әлуметтік саясат: басқарудың тиімді жүйесін құру үшін нақты әдістер
Инвестициялық саясат: корпоративті құнды қағаздар үлесін ұлғайту бойынша нақты
Қаржы саясаты ұлттық валютаны тұрақтандыруды басқаруға шоғырлануы керек. Егер
Еңбек нарығындағы саясат әрекет етудің барлық салалары мен сфераларындағы
Төртінші кезеңде берілген келісті іске асыруда үш ішкі жүйелерден
Ішкі және сыртқы ортаның факторлары анализі.
Альтернативті сценарийлер бойынша жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының стратегиялық жоспарын
5 бөліктен тұратын жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының жыл сайынғы
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін тиімді басқару үшін 25 жылдық жинақтау
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Үкіметі
1998 жылдың 1 қазанынан бастап зейнетақы мөлшерін индекстеу туралы:
ҚР-ның Президенті мен ҚР-ның Үкіметінің Актілер жинағы. – 1998.
2. Қазақстан Республикасының Заңы
ҚР-да зейнетақымен қамсызданыдыру туралы ҚР-ның Заңына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы// Егемен Қазақстан. – 1999ж. – 7
3. Қазақстан Республикасының Заңы
“Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы” ҚР-ның Заңына
толықтыру енгізу туралы// Егемен Қазақстан. – 2002ж. - 8
4. Қазақстан Республикасының Заңы
“ҚР-да зейнетақымен қамсыздандыру туралы” ҚР-ның Заңына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы: 2002ж. 29 желтоқсан №369 – ІІ
2003ж. – 7 қаңтар; Заң газеті. – 2003ж. –
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
төленетін зейнетақы төлемінің мөлшерін арттыру туралы: Қаулысы// Егемен Қазақстан.
2002. – 18 қаңтар
6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2003 жылғы 1 қаңтарынан бастап зейнетақыны төлеу жөніндегі мемлекеттік
төленетін зейнетақы төлемінің мөлшерін арттыру туралы: 2003 жылы 14
қаулысы// Ресми газет. – 2003ж. – 25 қаңтар, -17
Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2004ж. бастап зейнетақыны төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан төленетін зейнетақы
төлемінің мөлшерін арттыру туралы: 2003 жылы 29 желтоқсандағы №
Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер
жинағы. – 2004. - №48 – 71 бет
8. Қазақстан Республикасы Үкіметі
Жинақтаушы Зейнетақы Қорынан төлемдерді жүзеге асырудың тәртібін бекіту туралы:
Қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Актілер жинағы. – 1997. - №43. -2-5 бет
9. Қазақстан Республикасы Үкіметі
Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы
төлемін жүзеге асыру жөніндегі қызметін лицензиялау туралы ережесін бекіту
Қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Актілер жинағы. – 1997. - №44. -17-23 бет
10. Қазақстан Республикасы Үкіметі
Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының комиссиялық сыйақы алу ережесін бекіту туралы:
Қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Актілер жинағы. – 2003ж. - №6. -83-84 бет
11. Қазақстан Республикасы Үкіметі
Зейнетақы жинақтарының нақты құны азайған жағдайда корпоративтік жинақтаушы
зейнеақы қоры акционерлерінің инвестициялық кіріс шығынын өтеу ережесін бекіту
туралы: 2004ж. – 29 қаңтар №103 қаулысы// Қазақстан Республикасы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. – 2004ж. - №4.
12. Қазақстан Республикасы Үкіметі
Қазақстан Республикасының азаматтарына зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан әлеуметтік жеке код берудің тәртібін бекіту туралы: Қаулысы//
Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. –
1997ж. - №41. -17 бет
13. Қазақстан Республикасы Үкіметі
Қазақстан Республикасының зейнетақы қорына қаражат төлеудің, оны есепке алудың
және есептеудің тәртібі туралы: Қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. – 1997ж. - №34.
14. Қазақстан Республикасы Үкіметі
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының жабық акционерлік қоғамын құру туралы:
Қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Актілер жинағы. – 1997ж. - №43. –24-25 бет
15. Айтуған А.А. Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық менеджменті: шетелдік
тәжірибелерді қолдану мүмкіншіліктері// ҚазЭУ хабаршысы. – 2004ж. №4 –
16. Ақатаев М. Зейнетақы реформасы: бағыты, бағдары, болашағы: Заман
Қазақстан Республикасының заңдары. 1998ж. №6 – 25-37 бет
17. Әбділда Ж. Қазақстанның зейнетақы жүйесі: сөз бен іс//
18. Әйімбетов С., Рахымжанұлы С. Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары//
1996ж. -№10 – 14-17 бет
19. Батайқызы Г. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің жетістіктері мен
проблемалары// Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2000г. №12 с.19-22
20. Бекбердиев Б.Л. Қазақстан экономикасын қаржыландыруда мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының ролі// ҚазЭУ хабаршысы. – 2001ж. №4. -46-52 бет
21. Есали А. Көшбастаушы: Қазақстан Халық банкісінің зейнетақы рыногында
басқаруға қолы жетті// Егемен Қазақстан. 2003ж. 12 қараша
22. Ешімханова Ә. Әлеуметтік жеке код: зейнетақы қоры туралы//
Егемен Қазақстан. 2001ж. 15 мамыр
23. Жинақтаушы зейнетақы қорына аударуға жататын міндетті зейнетақы жарнасының
сомасы туралы хабарлама нысанын бекіту туралы: ҚР-ның Қаржы министірлігі
комитетінің 2003ж. 28 тамыздағы №347 бұйрығы// Ресми газет. –
№42. -1бет
24. Жинақтаушы зейнетақы қорының және зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компаниясының 2001ж. 3 тоқсанындағы есебі// Егемен Қазақстан. 2001ж. 2
25. Жолдасбекова Г. Зейнетақы жүйесінде реформа жүргізудің шетелдік тәжірибесі//
Вестник КазЭУ. – 2003г. №1. с.92-97
26. Жұмабайқызы Г. Жинақтаушы зейнетақы қоры салымшыларының құқықтары// Жас
Алаш. – 1999ж. 21 желтоқсан
27. Әлеуметтік қамсыздандыру саясаты// Қаржы – қаражат. – 1997ж.
28. Зейнетақы Активтерін Басқару жөніндегі компанияға арналған пруденцияалдық норма
туралы: ЕРЕЖЕ// Рынок ценных бумаг Казахстана. – 1997г. №7-8.
29. Зейнетақы Активтерін Басқару жөніндегі Компанияның инвестициялық қызметі туралы:
ЕРЕЖЕ// Рынок ценных бумаг Казахстана. – 1997ж. №7-9. с.101-103
30. Қарабеков Б. Үш деңгейлі жаңа зейнетақы жүйесі: әлеуметтік
қоры// Қаржы – қаражат. –1997ж. №3. –31-34 бет
31. Карагулова Б. Үміт пен күдікке толы зейнетақы: зейнетақы
Ана тілі. – 2001ж. 2 тамыз
32. Құнанбай Ә. Зейнетақы қорына салынған жарна елге де,
Егемен Қазақстан. – 2001ж. 21 шілде
33. Оспанов М. Зейнетақы реформасы: сұрақтар мен жауаптар: зейнетке
құжаттар мен жолдары туралы// Алматы Ақшамы. – 2000ж. 17
34. Саттар А. “Ұлар-Үміт”: болашаққа деген сенім// Алматы Ақшамы.
35. Төлеу Ж. “Ұлар” мен “Үміт”: зейнетақы қорлары тепе-теңдік
туралы мәлімдеді// Түркістан. – 2001ж. 28 шілде
36. Статистический ежегодник Казахстана: статистический сборник /
под редакцией К.С.Абдиева – Алматы: Агенство РК по Статистике,
37. Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейі. Статистикалық жинақ
(А.А.Смаилованың басқаруымен). А. 2000ж.
38. Алибаев А.Б. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі. А. 2000ж.
Нурмуханбетов Е. Накопительная пенсионная система в 2002 году//
РЦБК, 2003г., январь, с.23-29
Отчет накопительных пенсионных фондов и КУПА за 4 квартал
Панорама, №4 30 января, с.8
А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана// Рынок ценных бумаг
Казахстана, 2001г. №3, с.30
Сведения о долях финансовых институтов в накопительной пенсионной системе
01 января 2002г.// Рынок ценных бумаг казахстана, 2002г., №1,
Краткий статистический ежегодник Казахстана: статистический сборник/ под редакцией
А.А.Смаилова, Алматы,2003, с.28
Краткий статистический ежегодник Казахстана: статистический сборник/ под редакцией
К.С.Абдиева, Алматы, 2004, с.40
2