МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЖАСӨСПІРІМ ШАҚТАҒЫ ИНТЕРНЕТ-ТӘУЕЛДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Интернет тәуелділіктің психологиялық-педагогикалық негіздері
1.2 Жасөспірім шақтағы интернет-тәуелділіктің белгілері мен
механизмдері
2 ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТАҒЫ ИНТЕРНЕТ-ТӘУЕЛДІЛІК ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ
2.1 Жасөспірімнің психикалық даму ерекшеліктеріне интернет-тәуелділіктің әсері
2.2 Жасөспірімнің интернет-тәуелділігін төмендетудің әдіс-тәсілдері мен тәжірибелік көрсеткіштері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Азаматтар мен оқушы жастардың денсаулыған сақтау
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығы бойынша 2002 жыл Қазақстанда Денсаулық
Қытай дәрігерлері жастарға көк шайды ішкізіп әлек, Украина
Сондай аурулардың бірі, жаңа ғасыр жаңа ауруы –
Бірінші жақ Нью-Йорктік ғалым Ivan Goldberg-тің теориясы бойынша
Bernad Batinic, (ғалым, Гисен университеті (Германия), Психология факултеті)
Қазіргі таңда Еуропа аумағында 100 000 астам адам
Қоғамдағы өсіп келе жатқан компьютеризация және «Интернетизациямен» байланысты
Соңғы екі онжылдық ондаған миллион адамдардың кәсіби әрі
Интернет-тәуелділігі феномені көптеген ғалымдарды алаңдатуда және осы мәселе
Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда
Сонымен компьютер, бұл зат біздің өмірге салыстырмалы жақында
Қазіргі кезде жастардың белгілі бір бөлігі компьютерлік Интернет
Өркениеттілік компьютерлік желілердің негативті әсері кәмелетке толмағандардың қылмыстық
Сондықтан да аталған тақырып қазіргі таңда еліміздің болашағы
Зерттеудің обьектісі: Интернет-тәуелділігі және оның жасөспірім шақтағы көріністері.
Зерттеудің пәні: Интернет-тәуелділігіне жағдай жасайтын факторлар, оның белгілері
Зерттеудің мақсаты: Интернет-тәуелділіктің пайда болу себептерін, кезеңдерін, белгілерін,
Зерттеудің болжамы: Егер интернет-тәуелділіктің пайда болу себептері, кезеңдері,
Зерттеудің міндеттері:
Интернет–тәуелділігінің пайда болу себептері, кезеңдері, белгілері мен механизмдерін
Жасөспірімнің жас ерекшеліктері негізінде интернет тұтынушысы ретіндегі психологиялық
Жасөспірімдердің бойындағы тәуелді әрекет-қылықтың алдын алу шараларын қарастыру,
Зерттеудің кезеңдері:
І кезеңінде интернет-тәуелділік мәселесі бойынша ақпараттар, материалдар, теориялық
ІІ кезеңде интернет–тәуелділігінің пайда болуы, дамуы, оның кезеңдері,
ІІІ кезеңде теориялық-ғылыми мәліметтерді тәжірибелік-зерттеу жұмысында қолданып ой
Зерттеудің базасы: Тәжірибелік зерттеу жұмысы Тараз қаласының
Зерттеудің әдістері: зерттеудің өзекті мәселелеріне философиялық, психологиялық, педагогикалық,
Зерттеу жұмысының құрылымы: Ғылыми зерттеу жұмысы кіріспе, екі
1 ЖАСӨСПІРІМ ШАҚТАҒЫ ИНТЕРНЕТ-ТӘУЕЛДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Интернет тәуелділіктің психологиялық-педагогикалық негіздері
Өткен ғасырда үлкен жылдамдыққа ие болған ғылыми техникалық
Интернет-тәуелділікпен алғашқы болып өз қызметінде Интернетті пайдаланып, қызметкерлерінде
M.Orzack, 1998 мәліметтерінде М.Орзак Интернет-тәуелділікке тән келесідей
Психологиялық симптомдар:
көтеріңкі көңіл-күй және компьютердің алдындағы эйфория сезімі;
тоқтаудың мүмкін еместігі;
компьютер алдында өткізілетін уақыт көлемінің артуы;
жанұя және жолдастарын елемеу;
компьютерден алыс кездерде бос болу сезімі, депрессия, мөлшерден
өз қызметі жайлы қызметкерлеріне немесе жанұя мүшелеріне жалған
жұмыс немесе оқудағы проблемалар.
Физиологиялық симптомдар:
карпальды канал синдромы (бұлшықеттің ұзақ күйзеліске ұшырау мен
көз сұйық затының құрғауы;
бас ауруы;
омыртқа ауруы;
уақытында тамақтанбау;
жеке гигиенаны сақтамау;
ұйқының бұзылуы.
К.Янг (Young, 1998) зерттеулеріне сәйкес қауіпті белгілерге (Интернет-тәуелділігінің
электрондық поштаны тексеруге деген бағыттылық;
келесі он-лайн сеансына алаңдаушылық;
он-лайн уақытын арттыру;
итернетке төленетін ақшаның артуы.
Орныққан итернет-аддикцияның белгілеріне К.Янг (2000) бойынша келесі критерийлер
интернетке толық ену;
желіде өткізілетін уақытты үнемі арттырып отыру;
интернетті пайдалануды тоқтату кезіндегі тынымсыздық сезімдері;
уақытты басқарумен байланысты проблемалар;
қоршаған ортамен (жанұя, мектеп, жұмыс, достар) проблемалар;
желіде өткізген уақыт жайлы жалған айту;
интернетті пайдалану кезіндегі көңіл-күй өзгерісі.
Көрсетілген тәуелділіктің арасындағы таралым 1-5%-ды құрайды (Griffiths, 2000;
К.Янг (Young, 1998) Интернет-тәуелділіктің 5 негізгі түрін сипаттайды:
киберсексуалды тәуелділік – порносайттарға кіруге және киберсекспен айналысуға,
виртуалды танысуларға құмарлық – жанұямен, достармен реалдық қатынастардың
желіге деген тым жоғары қажеттілік – онлайндық азарттық
тым көп ақпарат қабылдау (жабысқақ «веб-серфинг») – жүйедегі
компьютерлік тәуелділік – компьютерлік ойындарға үнемі қатысу (атыс
К.Янг және Р.Роджерс (Young, Rodgers,1998) жүргізген пилотаждық зерттеуге
Зерттеушілердің пікірінше индивидуалист бола тұра, аддиктілер ұзаққа созылатын
М.Шоттон (Shotton, 1989) компьютерден тәуелділіктің типологиясын дайындады, онда
Бірінішіден, бұл «желішілер» (networkers): олар оптимист, тәуелділіктің басқа
Екіншіден, бұл «жұмысшылар» (workers) – саны бойынша ең
Үшіншіден, бұл «зерттеушілер» (explorers) – саны ең көп
Kraut et al.,1998; Shapira et al.,2000 көрсеткендей, Интернетке
Американ зерттеушісі S.Calpan (2002) Интернетке тәуелді тұлғалардың депрессия,
Н.В.Чудова (2002) болса, әртүрлі зерттеушілердің нәтижелері жалпылай келе,
Менделевич В.Д. 2003 көрсетуінше, интернетке тәуелді адамдарда басқа
Д.Гринфилд (Greenfield, 1999) көбінесе интернет-тәуелділікпен қатар (жағдайлардың 20%-нда
Интернет-аддикцияның дефиницияларын (қысқаша түсінігі, ұғымы) кеңейте отырып, К.Янг,
Интернет-аддикция құбылысы әртүрлі әрекет-қылықтық тәуелділіктердің қосындысынан тұрады (жұмыс
Девиантты әрекет-қылықтың басқа формаларының қалыптасуына әсер ететін әрі
балалар сеніміділігін пайдалану: тыйым әрекеттерді орындату мақсатында баланы
порнографияға кіруге мүмкіндік: порнография желіде оңай таралғандықтан бала
деструктивті мазмұнды контент-сайттар: мысалы, бомба немесе нашақорлық заттарды
Ата-аналар баласының қандай сайттарға кіретінін қадағалап, бала әрекет-қылығының
Интернет – адамзат миының жемісі. Интернет – әлемдегі
Интернеттің даму жылдамдығы соншалықты, оның коэффициенті айында пайызбен
Ғылыми және азаматтық пайдалануда қолданылып жүрген Интернет бүгінгі
1984 жылы Вильям Гибсон «Neuromancer» романын жарыққа шығарды,
Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда
Сонымен компьютер, бұл зат біздің өмірге салыстырмалы жақында
«Интернет-тәуелділік» ұғымы 1990 жылы пайда болды. Мамандар тәуелділіктің
Бүгінгі адамдарға, әсіресе жастарға қауіп төндіріп тұрған ең
Осындай технологияның зиянды жемістерінің бірі интернет болып табылады.
Бұл құралдарды мағлұмат алу және ойын-сауық үшін
Егер де адам пайдалана алатын кәсіби немесе басқа
Тәуелділік, жалпы алғанда, өмірдің басқа салаларына қанағаттанбауды
Ол балалар әрдайым интернетті немесе компьютер ойынын ойлап,
Аддиктивті әрекет–қылықтың белгілі бір түрі бола отырып, интернет
Ресей психологтарының мәліметтері бойынша компьютерлік ойын ойнайтын адамдардың
Бала виртуалды реалдылыққа қай себептермен енеді? Себептердің бірі
Келесі себеп ата–ана немесе оның орнындағы адамдар арасындағы
Егер де баланы өз жанұясы, ата–анасымен қарым-қатынасы немесе
Аталған себептердің барлығы баланың күнделікті өмір проблемаларынан, танылмаған
Күн және түн тәртібі толығымен трансформацияланады – жақындар
Егер де бала компьютер алдында күні бойғы уақытын
Біздің қазіргі өмір қарқыны, жанұя үшін өмір сүру
Психолог М.Гриффитс тәуелді ойыншыларды екі категорияға бөліп қарастырады.
Интернет–тәуелділігінің қалыптасуы біртіндеп жүреді. Берілген тәуелділіктің қалыптасуының кезеңдерін
1.Жеңіл қызығушылық кезеңі.
Бала алғашқы рет компьютерлік ойын ойнағаннан кейін ойынның
2.Қызығушылық кезеңі.
Бұл кезеңде балада жаңа қажеттілік пайда болады –
3.Тәуелділік кезеңі.
Мұнда баланың құндылықтық–мағыналық сферасында күрделі өзгерістер пайда болады.
4.Құштарлық кезеңі.
Бұл интернет тәуелділіктің ақырғы кезеңі. Ол адамның ойындық
Міне, жоғарыда көрсетілгендей, интернет–тәуелділігінің қалыптасуы осылайша біртіндеп жүреді.
1.2. Жасөспірім шақтағы интернет-тәуелділіктің белгілері мен механизмдері
Интернет тәуелділікке бейім адамдар Интернетке аддекватты қарайтын адамдардан
Ата–ана Интернеттегі ойыннан біраз уақытқа көңіл бөлуді сұрау
Баланы компьютерден алып тастаудың өзінде де ол өте
Компьютердегі программаларды жаңарту және жаңа ойындар сатып алу
Жасөспірім үй жұмысы, міндеттері, сабақ жайлы ұмытады.
Қоректену және ұйқы графигі толық бұзылады, бала өз
Өзін үнемі сергектік күйде сақтау мақсатында кофе және
Компьютер алдында көп қоректенеді.
Компьютер алдында ойнау немесе жұмыс істеу барысында бала
Қоршаған адамдармен үнемі түрлі Интернеттік тақырыптарда әңгімелесу басталады.
Компьютер алдында эйфория сезімін сезеді.
Өзінің компьютерлік фантастика әлеміне келесі енудің ұсақ–түйегіне дейін
Біраз уақыттан кейін дамып келе жатқан ағзада асқорыту
Егер де бала келесідей әрекеттер жасайтын болса, ата–ана
Компьютерден алыстамай ішіп жейді, сабағын оқиды.
Компьютер қасында түн өткізе бастайды.
Компьютер алдында отыру үшін мектептен қала бастайды.
Пәтерге кіре салысымен компьютерге бағытталады.
Тамақ ішу, тіс тазалау, шашты тарау, киім ауыстыруды
Компьютер сынып қалған жағдайда қозулы, агрессивті күйде болады,
Компьютер алдына отыруға тыйым салынса, бопсалап қорқытады[27].
Интернет–тәуелділік механизмдеріне тоқталсақ, ол ағзаның түсініксіз талаптары мен
Бірінші механизм – бұл реалдылықтан кету. Бұл механизмнің
Тәуелділіктің қалыптасу механизмдерінің психологиялық аспектілері жасөспірім немесе баланың
Рольдік ойын көмегімен бала проблема, сабақ, шаруа және
Интернет–тәуелділіктің қалыптасуының келесі механизмі –бұл рольді қабылдау. Бұл
Рольдік ойын – бұл танымдық қызметтің тиімді әдісі[35].
Сөйтіп, басқаның ролін қабылдауға қажеттіліктің пайда болуы психологиялық
Реалдылықтан кетуге деген құмарлық және қатты қажетсіну.
Өзін компьютерлік ойын персонажымен ұқсатуға деген қажеттілік[37].
Берілген факторлар бірлесе немесе біреуі басым болып жүзеге
Жасөспірім шақтағы интернет-тәуелділігінің психологиялық физиологиялық әлеуметтік себептерін, жасөспірімнің
Жасөспірімдік шақ жыныстық толысудан басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын
Балаң жастық - адамның дене дамуының
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл
Жасөспірімдік шақ бала мен ересектердің арасындағы аралық жағдайда
2 ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТАҒЫ ИНТЕРНЕТ-ТӘУЕЛДІЛІК ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ
2.1. Жасөспірімнің психикалық даму ерекшеліктеріне интернет-тәуелділіктің әсері
Интернеттегі жасөспірім әрекеті қызметтің жаңа түрі болып табылады,
Интернет тұтынушыларының мотивациясын зерттеушілер ішінде А.Е.Войскунский мен О.Н.Арестова
Іскерлік мотив. Тұтынушылардың көпшілігі үшін Интернеттегі жұмыс нақты
Танымдық мотив. Бұл мотив жаңа білімдерді алумен байланысты.
Қарым–қатынас мотиві(коммуникативті мотив). Ол жаңа танысуларды, қызығулары жақын
Корпоративті мотив(ынтымақтастық мотив). Адам қызметтерінің көптеген түрлері құрамы
Өзіндік табылу мотиві. Бұл мотив негізінде терең психологиялық
Рекреация мотиві және ойындық мотив.Ойын және рекреация әр
Аффилиация мотиві. Берілген мотив адамның қызметінің әлеуметтік мәні
Тұлғаның өзіндік жүзеге асу және даму мотиві. Тұтынушылардың
Көрсетілген мотив типтері
бағыттылықтың негізгі түрлерін репрезентациялайды: продуктивті, әлеуметтік–коммуникативті, танымдық, дамытушы.
Интернет өз дамуында программисттердің кәсіби ортада қарым–қатынас жасаудан
Интернет аудиториясы әрдайым өсіп бара жатқандықтан, интернеттің қоғамға
Интернет – технологияларды дамыту туралы сұрақтар алғашында Желіні
Ғылыми-зерттеулердің мәліметтеріне сүйене отырып, «интернет–тәуелділігі» диагнозының негізгі 5
киберсекс;
виртуалды танысулар;
онлайнды биржалық сауда;
және азарттық ойындарға құмарлық;
компьютерлік ойындарға деген құмарлық[41].
Емдеу сәтті аяқталуы үшін, адам өз бойында ауру
«Тәуелділік» (addiction) термині Интернетте көп кездесетін әлеуметтік және
Сапалық анализдің көрсеткіші бойынша, бұл құбылыстың кең таралуына
Кибер–тәуелділігінің пайда болуын интерактивті компоненттер жеделдетіп жібереді ол
Фантастикалық Интернет әлеміне ену, үйрену үшін септігін тигізеді;
1992 жылы Кимберли Янг ғылым докторы дайындаған ACE
Ақпаратқа, интерактивті зоналарға және порнографиялық бейнелерге қатысты қол
Жіберілетін ақпараттың персоналды басқарылуы және анонимділігі;
Бейсаналы деңгейдегі ішкі сезімдер он–лайндағы қарым–қатынасқа үлкен сенім
Кішкентай балалардың Интернетке қаншалықты жиі кіретінін білу аса
Интернет–тәуелділігінің деңгейін анықтайтын ресми түрде қабылданған критерийлер болмағандықтан
Сіз өзіңізді Интернетпен уайым басқан адам ретінде сезінесіз
Желіде өткізген уақытты көбейту жайында қажеттілік сезесіз бе?
Интернетті пайдалануды шектеу немесе тоқтату әрекеттерін жасау кезінде
Онлайнда өзіңіз белгілеген уақыттан артық уақыт өткізесіз бе?
Өміріңізде Интернет үшін жұмысқа, оқуға немесе жеке өміріңізге
Сізде жанұя мүшелері, дәрігерлер не басқа адамдардан Желіде
Интернетті проблемалардан немесе жағымсыз көңіл–күйден арылу үшін (мысалы,
Пациент бес не одан көп сұраққа иә деп
Интернет идеалды зерттеушілік құрал болғанымен студенттерде оқуда проблемалар
Неке, ата–ана мен бала арасындағы қатынас, жақын достық
Жақын адамдар Интернет адам санасын билеп бара жатқанын
Тәуелді адамдарда финанстық проблемалар пайда бола бастайды. Мысалы,
Интернет–тәуелділігінің денсаулыққа зияны алкоголизм кезіндегі бауыр циррозы сияқты
Саулнама көрсеткіштері бойынша ауру адамдардың шамамен 54%–ы
Жанұялық қатынастар үшін де бұл күйзелістік сипатта өтеді.
Киберсексуалды құмарлық интернет–тәуелділіктің спецификалық түріне айналды. Алғашында бұл
Жасөспірімдік шақтың ерекшеліктерін қарастырған әртүрлі көзқарас және теориялар
Қоғамда қазіргі өркениет құндылықтарымен қатар негативті девиантты (ауытқыған)
Жасөспірімдер мен жастарға тән қазіргі девиантты тәуелді әрекет-қылық
Интернет адамдар коммуникациясының үлкен зонасы болып табылады. Компьютерлік
Бұл өзгерістер танымдық, коммуникативтік және жеке тұлғалық сфераларды
Интернеттегі қарым-қатынас құралдарының түрлі классификациясы бар, дегенмен неғұрлым
Диалогтық коммуникация, off-line және on-line (электрондық пошта, ICQ);
Полилогтық коммуникация, off-line және on-line (конференциялар, чаттар).
Бірінші түрі анағұрлым сенімді және жеке қарым-қатынас жасаумен
Интернетке қарым-қатынас құралы ретінде жүгінудің себептері:
Реалды байланыстардың ішінде қарым-қатынастың жеткіліксіз болуы. Мұндай жағдайларда
Релды өмірде белгілі бір себептер бойынша фрустрацияға ұшыраған
Контактілер еркіндігі және қалаулылығы. Пайдаланушы байланысты өз еркімен
Қарым-қатынастың эмоционалды компонентінің күрделілілігі, мәтінді эмоционалды толтыруға тұрақты
Нормативсіз, әдеттегіден тыс әрекет-қылыққа бағытталу. Көбіне тұтынушылар өздерін
Виртуалды тұлғаны құрастыру жас ерекшеліктік сипатқа ие, өзіндік
Мұнда мынадай болжам жасауға болады: виртуалды тұлғаны жасауға
Егер де адам реалды қарым–қатынаста өз менінің барлық
Интернет–тәуелділігі құбылысы шетел психологиясында 1994 ж. зерттеле бастады.
Біз үшін Интернет–тәуелділігі бұл төмен коммуникативті компетенттілік индикаторы,
E–mail–ды тексеруге деген жабысқақ құмарлық;
Интернетке келесі рет кіруге дейінгі үнемі күту сезімі;
Адамның Интернетте тым көп уақыт өткізетініне айналадағылардың шағымдары;
Адамның Интернетке тым көп ақша жұмсауына айналадағылардың шағымдары[5].
Интернет–тәуелділігінің себептерін талдау Интернетке тәуелді адамдардың көпшілігі желіге
Компьютер тұтынушыларының Интернетке құмарлығы бірнеше факторлармен шарттас болып
интерактивті зоналар мен порнографиялық бейнелердің, ақпараттардың қол жетерлік
тасымалданушы ақпараттың анонимділігі және персоналды басқарылу мүмкіндігі;
онлайндағы қарым-қатынсқа сенудің үлкен коэффициентін астарсаналық деңгейде бекітетін
белгілі бір чат немесе телеконференцияға яғни белгілі бір
Қазіргі кезде жастардың белгілі бір бөлігі компьютерлік Интернет
Тәуелді әрекет-қылықтың мұндай мәселесімен айналысатын мамандар оның симптомдарын
Интернет туралы жабысқақ ойлар, жүйеде тым көп уақыт
реалды әлемде «әлсіз» қызмет ету, келесі рет Интернетке
Интернеттегі жұмыстан тіпті аз уақытқа айырылуға деген қабілетсіздік;
қанағаттану мақсатында Интернетте өткізу уақытын үнемі арттырып отыру;
мәжбүрлі түрде Интернет байланысымен үзілген жағдайдағы қозулар;
реалды әлемде болғандағы тынымсыздық, оның артуы;
кибер кеңістігінде өткізген уақытына байланысты жанұя мүшелеріне, әскерлестеріне,
Интернетте жұмыс істеу барысында үй шаруасы, оқу, қызметтік
Интернеттегі жұмысқа терең үңілу салдарынан жанұяның бұзылуы, достармен
Интернеттегі жұмысты қамтамасыз ету мақсатында жанұя бюджетінен болсын
Интернетті қолдануды басқаруды бастау немесе аяқтауға деген үнемі
Глобальдық компьютерлік желілердің негативті әсері кәмелетке толмағандардың қылмыстық
Глобальдық жүйеде отырған жасөспірім өзін кәмелетке толған адам
Жасөспірімдердегі қалыптасқан адамгершіліктік позицияның жоқ болуы белгілі бір
Осыдан, өз құрдастарымен ренжітілген, соғылғандардың саны күннен күнге
Эксперттер болса, күніне бір сағаттан артық компьютерлік ойын
Сонымен қатар бүгінгі персоналды компьютерлердің өте үлкен саналы
Жасөспірімдік шақтағы хакерлік формадағы Интернет тәуелділігі шектеулі масштабта
«Жасөспірімдік шақта қалыпты болудың өзі қалыпсыз нәрсе» Анна
Бұл зат алмасудың бұзылуымен, ағза жүйелері және мүшелерінің
Аддиктивті жеке тұлғаға тән өзіндік ерекшеліктері бар.
Аддиктіге Г.Сельенің формуласы сай келмейді: стресс бұл өмірдің
Әлеуметтіліктің үстіртін сипаты және уақыттағы шектеулілігі қоршаған
Сонымен қатар ұзын дистанцияда олармен қарым-қатынас жасау күрделі
Кінәсі жоқ адамдарды кінәлауға бағыттылық (ол адам кінәсіз
Әрекет-қылықтық стереотиптілігі және қайталануы. әрекет-қылықтың қалыптасқан стереотипін оңай
Тәуелділік аддиктивті бағыттылығы бар адамдардың әсеріне бағынудан көрінеді.
Аддиктілердегі үрей деңгейі тәуелділі, толымсыздық комплексімен тығыз байланысты.
Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу – күрделі әрі
Әлеуметтік-саяси және экономикалық өзгерулер жеке тұлғаны оқыту, тәрбиелеу,
А.А.Реан көрсетуінше, мектеп тек оқыту функциясын ғана емес,
интеллектіні дамыту;
эмоционалды сфераны дамыту;
стрессорларға тұрақтылықты дамыту;
өз-өзіне сенімділікті және өзін-өзі қабылдауын дамыту;
дүниеге жағымды қатынасты, басқаларды қабылдауын дамыту;
жеке тұлғасының автономдылығын дамыту;
өзін-өзі жетілдіру мотивациясын, оқу мотивациясын, жеке тұлғаның өзіндік
Аталып өткен функциялардың көпшілігі шын мәнінде де оқу-тәрбие
Тәрбиелеу проблемасымен байланысты бұл сұрақ ересектермен тығыз байланысты.
Ересек өзі жіберіп жүрген қателіктерін бала бойында түзетуге
Сөйтіп, ересек баладан «ең жақсыға» жетуін қалайды. Жасөспірімдер
Кейбір авторлардың пайымдауынша (С.В.Березин, К.С.Лисецкий, Е.А.Назаров) жасөспірімдерге тән
Педагогикалық және әлеуметтік-психологиялық тәжірибеде ауытқушылық әрекет-қылық көрсететін балаларды
невротизациялық ерекшелігі бар балалар;
психосоматикалық аурулары (жекелей айтқанда логоневроз) бар балалар;
акценттелген, психопатияланған балалар;
жағдайы төмен отбасы балалары;
экологиясы жағымсыз аймақтарда өмір сүретін балалар.
Г.Ф.Кумаринаның мәліметтері бойынша (1996) мұндай балалар қатарына әрбір
«Қауіп тобындағы» балалар әлеуметтік психикалық дезадаптацияның белгілі бір
А.А.Налчаджяннің пікірі бойынша жеке тұлғаның әлеуметтік-психикалық дезадаптациясы бір
Ересектің пікірі бойынша әлеуметтік-психикалық дезадаптация тұлғааралық негативизм және
Жеке тұлғаның әлеуметтену проблемасы әлеуметтік-психикалық дезадаптация проблемасымен тығыз
Ал А.А.Налчаджян керісінше адамның бейімделе алмаушылығы әлеуметтену дәрежесінің
Жеке тұлға біруақытта бірнеше топтың мүшесі бола алады,
Бұл эксперименттік мәліметтерді өңдемей-ақ, ерікті түрде бірнеше фамилияны
Ал бала үшін мәнді болып табылатын ересек қатынасының
бейімдейтін әлеуметтену
бейімдемейтін әлеуметтену
бұны негізге ала отырып, әлеуметтік-психикалық бейімделмеген жеке тұлғаның
Қалыпты бейімделу – құрылымындағы патологиялық өзгерістері жоқ проблемдік
Қорғаныстық қалыпты бейімделу Танымал қорғаныстық механизмінің көмегімен жүзеге
Қорғаныссыз қалыпты бейімделу Жеке тұлғадан рационалды шешімді қабылдауды
Аралас қалыпты бейімделу әлеуметтік рольдермен байланысты қорғаныссыз адаптивті
Девиантты бейімделу – берілген топ немесе әлеуметтік
Конформистік бейімделу Топ мүшелері үшін әдеттен тыс әдіс
Новаторлық (шығармашылық) бейімделу Адам іс-әрекетінің және рольдерді орындаудың
Патологиялық бейімделу - әрекет-қылықтың патологиялық механизмдері мен формаларының
Бұдан басқа жағдайға бейімделуге байланысты А.А.Налчаджян жеке тұлғаның
проблемдік жағдайды өзгертіп жою жолдары арқылы бейімделу (әлеуметтік
жағдайды сақтай отырып бейімделу (өзін-өзі жетілдіруге жағдай жасамайтын
Оқушылардың жеке тұлғалық және интеллектуалды дамуындағы өзгерістерді бақылау,
Қазіргі білім беру жүйесінің тенденциясын ескере отырып психолог
Аддиктивті әрекет-қылықты делинквентті әрекет-қылықпен (қылмыстық жауапкершілікке тартылуға апармайтын
Девиантты әрекет-қылық индивидтің берілген қоғамда қалыптасқан немесе ресми
Девианттылықты талдауға мүмкіндік беретін критерийлер бұл баланы қоршаған
И.С.Кон бойынша девиантты әрекет-қылық әртүрлі формада кездесекнімен, олар
Интернет тәуелділігінің профилактикасына бағытталған шараларға келесілерді жатқызуға болады:
Әрине, қазіргі кездегі жағдайда жас адамды жүйелік ресурстарды
Тәуелділікті босатып, емдеудің негізгі принципі – орнын басу.
Ата-ана жасөспірімге Интернет арқылы қарым-қатынас жасаудың қауіпсіздік ережелерін
Компьютермен қарым-қатынас жасаудың мәдениетін қалыптастыру керек. Ал бұл
Интернет тәуелділікпен күрес жүргізудің эффективті әдісі бұл түрлі
Компьютерді жасөспірімнің пайдалануына ыңғайлы жерге орналастыру қажет, сондай-ақ
Баланың бойында Интернет-тәуелділігін байқаған жағдайда қолданылатын шара:
Егер де кәсіби немесе басқа тұрғыдан қажеттілік болмаса,
Зиянды жағдайлар: әрине, интернет күнделікті өміріміздің маңызды қажеттіліктерінің
Интернеттегі хат жазысу жағдайлары өздерін басқа біреудің атынан
Балаларды қызықтыратын нәрселерді пайдаланудың жолын табу керек. Балалардың
Ойын кезінде бала ойынға сай берілген мағлұматтарды өте
Жазалау арқылы оқу-білім беру қай жас үшін болса
Балаңызға күнде тіс тазалауды, тамақтан бұрын қол жууды,
Жасөспірімнің интернет-тәуелділігін төмендетудің әдіс-тәсілдері мен тәжірибелік көрсеткіштері
Тәжірибелік зерттеу жұмысы Тараз қаласының Тараз «Парасат» колледжінде
Интернет және компьютерлік ойындардан тәуелділікті анықтауға арналған тест-сұрақшасы[5]
№
Сұрақ
Жауап
Иә Жоқ
Компьютерлік ойындар ойнаған кезінде эйфория, көтеріңкі көңіл-күйде боласыз
Ақырғы кездері осы күйге жету үшін көп уақыт
Комьютердің алдына отыруға мүмкіндігіңіз болмаған кездерде жайсыздық сезімін
Білезік сүйектеріңіз ауырады ма?
Комьютерлік ойындар үшін кездесулерге бармай қалған кездеріңіз болды
Сіз Интернетте күніне 3 сағат және одан артық
Комьютер алдында отырған кезде сіздің негізгі іс-әрекетіңізге қатысы
Тікелей қарым-қатынас жасағаннан Интернет арқылы қарым-қатынас жасағанды ұнатасыз
Достарыңыз немесе туыстарыңыз сізге Интернетте тым көп уақыт
Негізгі іс-әрекетіңіз бойынша - білімнің төмендеуі немесе оқудың
Компьютердің алдында жұмыс істегенде шынашағыңыз ұйып қалатын кездер
Арқаңызда үнемі ауырлық сезімдері бола ма?
Кейінгі кездерде сізді көздің кеуіп кетуі сияқты құбылыс
Кейінгі кездерде сізде ойнауға деген қатты құмарлық пайда
Интернетте көбірек уақыт өткізу үшін сіз жуыну, тісті
Интернетті пайдалана бастағаннан бері сізде ұйқының бұзылуы пайда
Кілт.
14-16 өте жоғары;
11-13 жоғары;
7-10 орташа;
4-6 төмен;
0-3 өте төмен.
Өте жоғары – көрсеткіші сыналушыда Интернет және компьютерлік
Жоғары – сыналушы бойында Интернет және компьютерлік ойындардан
Орташа – орташа деңгейдегі тұлғалардың бойында берілген тәуелділік
Төмен – бұл категорияға жатқызылатын адамдарда берілген тәуелділіктің
Өте төмен – сыналушы тұлғада Интернет және компьютерлік
«Интернет және компьютерлік ойындардан тәуелділікті анықтауға арналған тест-сұрақшасы»
ДТ-2 (ІV)-07 тобы
Барлығы: 8
Қатысқандар: 8
Қатыспағандар: 0
Орташа жас мөлшері: 17-18
Өткізілген тест бойынша алынған нәтиже көрсеткіштері.
№
Аты-жөні Интернет және компьютерлік
ойындардан тәуелді Қалыпты
өте жоғары жоғары орташа төмен өте төмен
1 Аярбек Ә. +
2 Ақылбеков С. +
3 Бошанов М.
+
4 Досқұлов Н.
+
5 Заушов Ж.
+
6 Қасымбеков Б.
+
7 Мырзабекова З.
+
8 Нұралиев Е.
+
БЖББ-2(ІV)-07 тобы
Барлығы: 8
Қатысқандар: 8
Қатыспағандар: 0
Орташа жас мөлшері: 17-18
Өткізілген тест бойынша алынған нәтиже көрсеткіштері
№
Аты-жөні Интернет және компьютерлік
ойындардан тәуелді Қалыпты
өте жоғары жоғары орташа төмен өте төмен
1 Айтманбетова М.
+
2 Бектұрғанова Э. +
3 Ибраимова Г.
+
4 Набиева М.
+
5 Нұрышова А.
+
6 Сатекова Л.
+
7 Паримбекова Г. +
8 Тұрманбетова А.
+
Берілген диагностикалық әдістеме (Интернет және компьютерлік ойындардан тәуелділікті
ДТ-2(ІV)-07 тобында өткізілген Интернет және компьютерлік ойындардан тәуелділікті
БЖББ-2(ІV)-07 тобында өткізілген Интернет және компьютерлік ойындардан тәуелділікті
Алайда, бұл диагностикалық әдістеме, нақты айқын диагноз қоюға
К.Леонгардтың тест-сұрақшасы
Бұл сұрақшаның көмегімен «компьютердің құлы» деген кім және
Сұрақша 78 сұрақтан тұрады және оның интерпретациясы өзгеріссіз
1. Хатты пошта жәшігіне салғаннан кейін, хат онда
2. Басқа адамдардың сізбен салыстырғанда істерге, заттарға қатысты
3. Терезеде қисық ілініп тұрған перде немесе үстелдегі
4. Еңбекті көп қажет ететін, қара жұмысты өзіңіздің
5. Егер де сіздің үй немесе жұмысыңызда бірдеңе
6. Күні бойы өз болашағыңыз немесе белгілі бір
7. Әр зат өз орнында жатуы үшін көп
8. Ұйықтамас немесе бір жаққа кетпес бұрын газ
9. Мектеп шағында қате жазып қойған жағдайда дәптердің
10. Өз еркіңізден тыс пойыздың астына түсу немесе
11. Өз жұмысыңызды неғұрлым адал ниетпен орындауға тырысасыз
12. Егер сізге әділетсіз қатынас көрсетілген жағдайда өз
13. Әдетте белгілі бір мәселелер бойынша өзіңіздің жеке
14. Басқа адамға әділетсіздік танытып жатқан жағадайда ол
15. Көптеген бөгеттерге тап болсаңыз да, өзіңіздің белгілеген
16. Әділетсіздіктен қайғы-қасірет тартасыз ба?
17. Егер де сізді біреу ренжітсе, ренішті
18. Сізді біреу қорласа, татуластыққа алғашқы болып қадам
19. Мектепте оқыған шағыңызда сыбыр сөз (подсказка) немесе
20. Адамдарға қатысты ашуларыңыз ұзақ па?
21. Сіз жайлы сенбейтін және сақ адам деп
22. Күшті ішкі алаңдау немесе белгілі бір нәрсеге
23. Белгілі бір адамға немесе зат, құбылысқа тез
24. Кішкентай кезіңізде үйіңізден қаштысыз ба?
25. Сізді қасақана ызаландырған, ренжіткен жағдайда қолыңызға ерік
26. Бас ауруына бейімділігіңіз бар ма?
27. Кей кезде сізді алыста болуға тартады ма?
28.Алкогольді қабылдағаннан кейін барлығын ойламастан тез орындайтын тік
29. Өзіңізді іскер, пысық, белсенді адаммын деп санайсыз
30. Орындықтың үстінде ұзақ уақыт отыру сіз үшін
31. Өзіңізді көңіл көтеру шараларына сай адаммын деп
32. Сіз туралы сәтсіздіктер болған жағдайлардың өзінде әзіл-оспақты
33. Сізге ұйымдастырушылық сипаттағы жұмыс ұнайды ма?
34. Сізді еті тірі, өжет адам деп айтуға
35. Жолдастарыңызбен бірге болған кезде көңіл-күйіңіз жеңіл көтеріледі
36. Көңіл-күйіңіз жабыраңқы болып тұрады ма?
37. Жалпы алғанда өмір ауыр нәрсе деп санайсыз
38. Болашақта сізді жақсы ештеңе күтпейді деп санайсыз
39. Әңгіме барысында негізінен үндемегенді дұрыскөресіз бе?
40. Қатты көңілді бола аласыз ба?
41. Адамдармен көп қарым-қатынасқа түсесіз бе?
42. Жиі күлесіз бе?
43.Көңіл-күйіңіз өмірлік оқиғалар және күйзелістермен ерекше байланысты ма?
44. Көңіл-күйіңіз себепсіз жиі өзгереді ме?
45. Ұялшақсыз ба?
46. Көңіл-күйіңіз ауа райына тәуелді деп санайсыз ба?
47. Көтеріңкі көңіл-күйде жатып, жабыраңқы көңіл-күйде оянып, бірнеше
48. Алкогольден масаю кезінде көңіл-күйіңіз өзгереді ме?
49. Көңілді ортада шатты көңіл-күйде боласыз ба?
50. Белгілі бір нәрсемен қатты шабыттана, жігерлене аласыз
51. Өзіңізді қуаныш сезіміне қатты бөленген күйді сезген
52. Толық үмітсіздік, терең торығу сезімдерін бастан кешірген
53. Аз уақыттың ішінде көңіл-күйіңіз қатты қуаныштан терең
54. Балалық шағыңызда пәтерде жалғыз қалған кезде қорқыныш
55. Қараңғы подвалға түсу сіз үшін қиынға соғады
56. Сізбен немесе сіздің ата-анаңызбен қайғылы оқиға болып
57. Түңгі уақытта зираттан өту сіз үшін қиын
58. Өзіңізді қорқақпын деп санайсыз ба?
59. Қорқынышты түстерді жиі көресіз бе?
60. Өзіңізді балалық шақпен салыстырғанда, әлдеқайда батыл адам
61. Жұмсақ жүректісіз бе?
62. Қан көрінісі сізге әсер етеді ме?
63. Жануарларды жақсы көресіз бе?
64. Көзден жас ағатындай кинофильм сізге әсер ете
65. Табиғаты сүюші адамсыз ба?
66. Басқаның қайғысы үшін қатты мазаланасыз ба?
67. Адамды өлтіруге барар ма едіңіз?
68. Таныстарыңызбен әрқашан да шыншылсыз ба?
69. Бұдан бұрын сізде истериялық талмалар, немесе жүйке
70. Өз қызметіңізге әрқашан да мұқият қарайсыба?
71. Мектепте оқыған кезде қуана-қуана сахнада өлең жолдарын
72. Жұмысқа немесе мектепке барғызбаған ұрыс-керіс немесе келеңсіздіктер
73. Жаңа жағдайларға оңай бейімделесіз бе?
74. Өзіңіздің шынайы қатынасыңызды көрсетпес бұрын, адамдармен жайдары
75. Көркем өнер немесе театр үйірмелеріне қуана-қуана қатысасыз
76. Өзіңізді мазалап жүрген мәселелерден оңай көңіл аудара
77. Егер сіз театр қойылымына қатысып, өзіңізді ұмытып,
78. Көп халықтың алдында сахнадға шығу сіз үшін
Нәтижені есептеу
Жауаптың кілтпен сәйкес келуі - 1 балл, сәйкес
Кілттер
1. педантты жеке тұлғалар: 1И, 2И, 3И, 4И,
2. тұтылып қалған жеке тұлғалар: 11И, 12И, 13И,
3. қозулы жеке тұлғалар: 22И, 23И, 24И, 25И,
4. гипертимді жеке тұлға: 29И, 30И, 31И, 32И,
5. дистимді жеке тұлға: 36И, 37И, 38И, 39И,
6. циклотимді жеке тұлға: 43И, 44И, 45И, 46И,
7. экзальтты жеке тұлға: 50И, 51И, 52И, 53И
8. үрейлі – күмәншіл жеке тұлға: 54И, 55И,
9. эмотивті жеке тұлға: 61И, 62И, 63И, 64И,
10. демонстративті жеке тұлға: 68И, 69И, 70И, 71И,
13-ке дейін – қалыпты жағдай;
13-20 – жасырын акцентуация;
20-дан жоғары – айқын акцентуация.
«К. Леонгардтың тест-сұрақшасы» диагностикалық әдістемесіне хаттама
ДТ-2(ІV)-07 тобы
Барлығы: 8
Қатысқандар: 8
Қатыспағандар: 0
Орташа жас мөлшері: 17-18
Өткізілген тест бойынша алынған нәтиже көрсеткіштері.
№
Аты-жөні Педантты Тұтылып қалған Қозулы Дистимді Гипертимді Циклотимді
1 Аярбек Ә. +
2 Ақылбеков С.
+
3 Бошанов М.
+
4 Досқұлов Н.
+
5 Заушов Ж.
+
6 Қасымбеков Б.
+
7 Мырзабекова З.
+
8 Нұралиев Е.
+
ДТ-2(ІV)-07 тобында өткізілген К. Леонгардтың тест-сұрақшасының нәтижелері.
БЖББ-2(ІV)-07 тобы
Барлығы: 8
Қатысқандар: 8
Қатыспағандар: 0
Орташа жас мөлшері: 17-18
Өткізілген тест бойынша алынған нәтиже көрсеткіштері.
№
Аты-жөні Педантты Тұтылып қалған Қозулы Дистимді Гипертимді Циклотимді
1 Айтманбетова М.
+
2 Бектұрғанова Э.
+
3 Ибраимова Г.
+
4 Набиева М.
+
5 Нұрышова А.
+
6 Сатекова Л.
+
7 Паримбекова Г.
+
8 Тұрманбетова А.
+
БЖББ-2(ІV)-07 тобында өткізілген К. Леонгардтың тест-сұрақшасының нәтижелері.
К. Леонгардтың тест-сұрақшасының нәтижелері бойынша топтың екеуінде де,
Анықтаушы кезеңде жүргізілген зерттеудің нәтижесі топтың екеуінде де
1-кезең: эксперименталдық топқа (ДТ-2(ІV)-07) интернет-тәуелділігін төмендетуге арналған бағдарламаны
2-кезең: өткізілген интернет-тәуелділігін төмендетуге арналған бағдарламаның тиімділігін тексеру,
3-кезең: қорытындылау кезеңі: бүкіл тәжірибелік зерттеу жұмысындағы екі
Қалыптастырушы кезеңнің 1-кезеңінде эксперименталды топқа (ДТ-2(ІV)-07) интернет-тәуелділігін төмендетуге
Интернет-тәуелділігін төмендетуге арналған бағдарлама
Бұл бағдарлама интернеттен тәуелсіз болғысы келетін адамдарға арналған.
«Субтұлғалар ортасы» жаттығуы (ҚОСЫМША 1);
«Өзін-өзі жазу» жаттығуы (ҚОСЫМША 2);
«Мен кіммін?» жаттығуы (ҚОСЫМША 3);
«Психосинтетикалық автобиография» жаттығуы (ҚОСЫМША4);
«Мәселені мақсатқа айналдыру» жаттығуы (ҚОСЫМША 5).
Эксперименталды топқа (ДТ-2(ІV)-07) «Субтұлғалар ортасы», «Өзін-өзі жазу», «Мен
ҚОРЫТЫНДЫ
Бүгінгі өмірді компьютерсіз елестету мүмкін емес. Ол жасөспірімдердің,
Қытай дәрігерлері жастарға көк шайды ішкізіп әлек, Украина
Интернет-тәуелділік, және жалпы кез-келген тәуелділік аталатын патологиялық ауытқу
Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда
Міне, осындай өзекті мәселені зерттеуге біз бел будық.
Анықтаушы кезеңде жүргізілген зерттеудің нәтижесі топтың екеуінде де
1-кезеңде эксперименталдық топқа (ДТ-2(ІV)-07) интернет-тәуелділігін төмендетуге арналған бағдарламаны
2-кезеңде өткізілген интернет-тәуелділігін төмендетуге арналған бағдарламаның тиімділігін тексердік,
3-кезеңде, қорытындылау кезеңінде бүкіл тәжірибелік зерттеу жұмысындағы екі
Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, біз өз
Жасөспірімге білім алу уақытында сабаққа бару керек, сабақ
Сабырлы, салмақты, үйлесімді болу жасөспірімнің жан дүниесі үшін
Сонымен бірге, мына төмендегі ережелерді де орындауға болады:
Баламен сөйлесу (оның компьютерге отырғанда қандай сезімде болатындығы
Бала компьютер тұрған бөлмеде жатпауы керек және оның
Баланы компьютер ойнаудан шектеу;
Тиімді демалысын қамтамасыз ету;
Қызығушылығын басқа іс-әрекетке ауыстыру;
Баланың спортпен айналысуын қадағалау.
Қарап отырсақ, бұл жай ғана кез келген адамның
Қорыта келгенде, интернет – тәуелділіктің алдын алу үшін
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Қазақтан Республикасының Президентінің халыққа Жолдауы.
Әлімова М. Денсаулық — басты байлық. Егемен Қазақстан,
http://www.zhardem.kz/news/1288360968.html
www.onmeda.de
Краснова С.В., Казарян Н.Р., Тундалева В.С., Быковская Е.В.,
«Происхождение разума на Земле», сборник докладов, Приамурское географическое
Пережогин Л.О., «Интернет-аддикция в подростковой среде», http://www.rusmedserv.com/psychsex
Торопов А.А, Водовозов М.Ю., «Вопросы профилактики адиктивного поведения
Аксакалова Ж.К. Психологические аспекты семейного воспитания подростков//Вестник КазНУ.
Александров А.А. Профилактика курения у подростков//Вопросы психологии.-2008.-№2.55-64б.
Анн Л.Ф. Психотренинг с подростками.- СПб.: Питер, 2007.-
Ауытқушы мінез-құлықтың шығу себептері мен факторлары//Мектептегі психология. Психология
Байжанова А. Қиын балалардың психологиялық себептері//Психология. Социология. Политология.-2006.-№11-12.-19-23б.
Болбачану А.В. Содержание коммуникативной потребности подростка в разных
Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь справочник по психологии.
Возрастная и педагогическая психология: Хрестоматия. Учеб.пособие для студентов
Грачева Л.В. Тренинг внутренней свободы. Актуализация творческого потенциала.
Головин С.Ю. Словарь практического психолога. СПб.: Питер, 1998.-589б.
Дуйсебаева Л. Эффективные технологии в профилактике и реабилитации
Егоров А.Ю. Нейропсихология девиантного поведения.-СПб.:Речь, 2006.-224 б.
Змановская Е.В. Девиантология: (Психология отклоняющегося поведения): Учеб. пособие
Зубок Ю.А., Чупров В.И. Молодежный экстремизм//Социс.-2008.-№5.-37-47б.
Краткий психологический словарь/Сост. А.А.Карпенко; Под общ.ред. А.В.Петровского, М.Г.
Кроль Л.М., Михайлова Е.А. О том, что в
Қайырова Ж.А. Мінез-құлық ауытқушылығының себептері//Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика.-2005.-№6.-46-52б.
Қалиева Г. Қиын балалармен жұмыс істеуде жанұяның атқаратын
Құдышева Н. Мінез-құлық қиындығының кейбір себептері//Психологияны мектепте және
Құлымбаева А. Жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы//Психологияны мектепте және ЖОО-да
Мухина В.С. Возрастная психология: феноменология развития, детство, отрочество:
Назмутдинов Р.А. Психологическое исследование ценностно-потребительской сферы девиантных подростков//Вестник
Обухова Л.Ф. Детская (возрастная) психология. Учебник.-М., Российское педагогическое
Особенности отношения родителей к ребенку с трудностями в
Подхватилин Н.В. Психокоррекционная профилактика подростковой наркозависимости. – М.:
Психология и лечение зависимого поведения/Под ред. С.Даулинга/Пер с
Прученков А.С. Социально-психологический тренинг в школе. - М.:
Войскунский А.Е., Арестова О.Н., Пути становления самодетерминации личности
Раклова Е.М. Созависимость – аддикция отношений//Білім-Образование.-2008.-№2.-110-111б.
Рамендик Д.М. Тренинг личностного роста: Учеб.пособие. - М.:
Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога: Учеб. пособие:
Сборник психологических тестов. Часть III: Пособие/Сост.Е.Е.Миронова – Мн.:
Собкин В.С., Баранова Е.В.,Социально-психологические осбенности переживания сексуального опыта
Стюарт Дж. Тренинг организационных изменений. – СПб.: Питер,
Тұрдалиева Ш. Жасөспірімдер дамуындағы қарым-қатынастың маңызы//Мектептегі психология.-2006.-№3.-9б.
Тұрманова Ж. Жасөспірімдер белсенділігі мен кәсіптік бағдары//Психологияны мектепте
Фалькович Т.А., Толстоухова Н.С., Высоцкая Н.В. Подростки ХХI
Феномен «виртуализации» правосознания подростков и юношей как следствие
Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная
Шнейдер Л.Б. Девиантное поведение детей и подростков. –
http://forum.racing.kz/index.php?showtopic=14440
http://old.afew.org/russian/drugusers_articles/08drugusers.php
6