Мазмұны
Кіріспе 3
І-тарау. Ақын-жыраулар шығармаларындағы философиялық дүниетанымдық ойлар 6
1.1 Ақын-жыраулар мұрасын философиялық тұрғыдан зерттеудің методологиялық мәселері 6
1.2 Ақын-жыраулардың әлеуметтік философиялық ой кешу үрдісі 16
Азамат ердің баласы 18
ІІ тарау. Ақын жырау мұрасының қазақ дүниетанымындағы тәлім-тәрбиге
2.1 Ақын-жыраулардың ұлттық тәлім-тәрбие жөніндегі ұлағатты ойлары 32
2.2 Ақын-жыраулардың қазақ философиясы тарихында алатын орны 37
Қорытынды 40
Сілтемелер 42
Әдебиеттер тізімі 43
Кіріспе
Әрбір халықтың өзіне тән тарихы, салт-дәстүрі, философиясы, өмір тіршілігі
Өткен дәуірдің философиялық жүйелерін, ақын-жыраулардың философиялық ойларын талқылағанда оларға
Қазақ халқының төл туындысы- ақын-жыраулар шығармаларындағы философиялық ойдың өрбуі.
Қазақ хандығы дәуіріндегі ақын-жыраулардың шығармаларын ғана жанр деп түсінбей,
Міне осы тұрғыдан алғанның өзінде де зерттеу тақырыбының қаншалықты
Тарихи философиялық мәселелерді зерттеу тарихи ойлауды тәрбиелеумен тығыз байланысты.
Ақын-жырауларымыздың шығармаларының бір ерекшелігі оның тарихында. Бұл шығармаларында көшпелілер
Мемлекетіміздің егеменділігі ұлттың сана-сезімінің өсуі мәдени және рухани
Ұлттық философиямыз бен мәдениетіміз саласы бойынша айтарлықтай зерделі ғылыми
Әлі де болса қазақтың ұлттық философиясын дамытып, зерттеу, асыл
Ақын-жырауларымыздың мұраларын зерттеудің мақсаты мен міндетіне келетін болсақ жас
көне түркі медениетінің адам, имандылық салт-дәстүр мәселелері туралы түсінігі;
әлі де толық зерделенбей жатқан Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет,
Хандық дәуірден кейінгі қазақ мәдениетіндегі ақын-жыраулардың философиялық ойларын, жалпы
Қазақ хандығы ақын-жыраулардың шығармаларына жеке-жеке талдау жасамас бұрын, осы
Жырау-ақпа-төкпе импровизатор, өлең сөзді қару еткен өнер адамы, халықтың
Олар ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен аса
Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда демеп, қуанышына қанат бітіретін,
Жыраулар әлеуметтік мәні зор ірі, киелі мәселелерді жырлаған. Бұл
Жырау шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар
Толғауларда жырау өзінің өмір жолында түйгендерін, мораль, этика хақындағы
XV-XVІІІ ғасырдағы ақындар мен жыраулар елдік, ерлік, замана хақында
Ақын-жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткен тарихи
Әр дәуірдің ірі, іргелі оқиғалары, көрнекті адамдары тарихи тұрғыда
"Өнер алды-қызыл тіл" деп халқымыздың толғау өнерін жете меңгерген
Менің бұл дипломдық жұмысыма негізгі арқау болып отырған мәселелер
Ал бұл еңбектердің бүгінгі таңдағы маңыздылығы соншалықты, әрбір азаматтың
әл-Фарабидің "Адамға ең бірінші білімнен бұрын тәрбие керек, тәрбиесіз
І-тарау. Ақын-жыраулар шығармаларындағы философиялық дүниетанымдық ойлар
1.1 Ақын-жыраулар мұрасын философиялық тұрғыдан зерттеудің методологиялық мәселері
Қазақ халқы ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызекі
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау
Ақындар мен жыраулар саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар,
Олар-арнайы реализм, білімнің негізгі жақтары, еркін ойлау, дейстік және
Осы аталған көзқарастар сыңаржақтыққаконсерватизмге, тоқыраушылыққа және білімсіздікке, қазақ халқының
Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі деп
Бұл айтқандардан қазақ философиясы басынан-ақ аяғынан тік тұрған, бірден
Қазіргі кезде тарихи-философиялық ғылымның көптеген халықтардың философиялық мұраларын зерттеген
Қазақ философиясының тарихы-халық тарихының ең маңызды құрамдас бөліктерінің бірі.
Осы тұрғыдан алғанда біздер дүниежүзілік қоғамдастыққа қазақ халқының терең
Қазақ философиясының көкейтесті мәселелерінің бірі-философияның пайда болу проблемасы. Қазіргі
Біріншіден, философиялық дәл шыққан мерзімін белгілеу өте қиын.
Екіншіден, философия деген ұғымның дәл анықтамасын беруге осы күнге
Үшіншіден, қазақ философиясына келетін болсақ, жазба түріндегі оның мәселелерін
Әлемдік философияда үш ошақтың (Қытай, Үнді, Греция) шамалас бір
VІ ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі территориясында алғашқы қауымдық
ІХ-ХVІІІ ғасырларда Қазақстан жерінде орналасқан тайпалар олардың көсемдері өз
Философияның пайда болуына тарихи алғышарт миф болған.Бірақ оны
Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отырады
Мифологиялық көзқарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа дамып
Философия мифке тән дүниеге тұтас көзқарастық бағытты сақтауға тырысады.
Қазақ философиясының пайда болуы туралы сөзді тек ойшылдардың дүниеге
Діни мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен беделге бой ұрса, философия
Қазақ тарихында көп кездесетін “рулық” генетизм осы қоғамның әлеуметтік,
Соңғылардың қоғамдағы “заңды” орындары олардың төркіні құдайдан немесе батыр
Сөйтіп олардың әлеуметтік дүниенің қажетті және заңдастырылған бөлшегі ретінде
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дауының көп сатыларында
қазақ тарихының белгілі бір кеңестік-уақыт параметрінде философиялық құбылыстарды үш
Біріншісін алғы фиософия (предфилософия) деп аталық. Оған
Ол психологиялық образ, күйбең, эмоция деңгейінде үздік-үздік ойлар ретінде
Осы құбылыс қазақ философиясы тарихының ертеден бастап ХІІ ғасырға
Екінші белесін философиялық кезең деп айтуға болады. Оған тән
Үшінші белес теориялық-методологиялық қасиеттермен жандандырылған, классикалық жүйеге ие болған
Жоғарыда айтқан идеяларға сүйене отырып, қазақ философиялық ойларының қалыптасу
Бірінші кезең- ру құрылысы үстем болып тұрған уақытты және
Екінші кезең-ХХ ғасырдың басына дейінгі ойшылдардың, филсофтардың ілімі, мұрасы
Үшінші кезең - ХХ ғасырдың басынан қазіргі уақытқа дейінгі
Философия тарихының методологиясының негізгі бір мәселесі жалпылық пен даралық
Қазақ философиясының даму тарихында қалыптасқан, басқа ұлттар философиясынан, олардың
Олардың негізінде қазақ халқының әлеуметтік тарихының, оның тән қилы-қилы,
Ал феодалдық қанынастар Қазақстан территориясында көптеген ғасырлар үстемдік етті.
Қазақ философиясы-қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі және заңды
Сыртқы әсерлер негізінен қазақ мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның тарихи
Қазақ философиясы-әлемдік философияның да бір бөлігі. Философия тарихына шынайы
Нәтижесінде жоғарыда айтылған, философия тарихы дамуындағы ұлттық философияның өзекті
Халықтың қоғамдық санасының даму процесінде философиялық дәстүрлер қалыптасып, күшейе
Әл-Фараби философиясында анық көрсетілгендей, қазақ философиясы әрқашан "нақты адам
Осындай жалпы қазақ философиясына тән ортақ дәстүрлер мен қатар
Осы ретте қазақ философиясы тарихында жиі кездесетін әлеуметтік утопизм
Жалпы әлеуметтік утопизм дегеніміз- бұл жеке және қоғамдық сананың
Ақын-жырау, билер мен көсемдер философтардың көпшілігіне тән бұл құбылыстың
Оған қоса утопизмге тән тағы бір айшық-ол ойлау дәрежесінің
Әрбір ойшылдың әлеуметтік шындыққа дұрыс немесе бұрыс қатынасы
ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлт азаттық қозғалысының көрнекті қайраткерлері
Көне жыраулар поэзиясы-қазақ әдебиетінің төл туындысы, классикалық үлгісі, көшпелі
Бұл құбылысты түрлі тұрғыдан зерттеуге болады, соның ең тиімдісі-
Мысалы, біз мұны тарихи тұрғыдан зерттейтін болсақ, ол белгілі
Сол іспеттес типологилық тұрғыдан келсек, жыраулар поэзиясы бүкіләлемдік этикалық
Дегенмен "Иллиадаға" үңілетін болсақ, ол өзінің төл түр-сипатын жоғалтыңқыраған,
Ал егер біз жыраулар поэзиясын орта ғасырда классикалық әдебиет
Демек типологиялық тәсіл іздену өрісін кеңейткенімен, біраз ерекшеліктерін айқындауға
Сонымен жыраулар поэзиясын түсіну үшін біз алдымен көшпелі өркениеттің
Көшпелілер мыңдаған ғасырға созылған тарихында Таяу Шығыс, Қытай, Ұрын,
Көшпелілер өмірінде тұрақты ешнәрсе жоқ екені белгілі. Қоныс
Түріктің ұлы ойшылы Тоныкөктің Будда ілімін жаратпаған. Себебі, түркі
Биіктен көк тәңірі баспаса.
Төменде жер айналмаса,
Түркі халқы ел-жұртыңды кім қорлайды?
Күлтегін ("Үлкен жазу")
Сондықтан, түркі азаматы бір нысанаға көздгене жебеден тек жауапкершілік,
Ал түркілердің уақыт пен кеңістік категорияларына қатынасын зерттейтін болсақ,
Мінеки, жыраулар поэзиясы дегеніміз елдік пен ерлік жолындағы Тәңірідей
Осы тақырыпта диссертация қорғаған Е.Тұрсыновтың пайымдауынша, жыраулар біздің дәуірімізге
Жалпы, өллі қаһарман әруақтар культін қалыптастырған болашақ жыраулар еді.
Көшпелілер өркениеттің трагедиясы-олар империялық құрылымда өмір сүре алмайды. Өйткені,
Мінеки, жыраулар поэзиясында ақырзамандық сипаттың басым болатыны, олардың болашақтан
Әй, Жәнібек ойласақ,
Қилы-қилы заман болмай ма?
Суда жүрген ақ шортан.?
Қарағай басын шолмай ма?
Асан Қайғы (ХV ғ.)
Алаң да алаң, алаң жұрт
Қазтуған (ХV ғ.)
Қол аяғым бұғауда
Тарылды байтақ кең жерім.
Жиенбет (ХVІІ ғ.)
Ай, заман-ай, заман-ай,
Түсті мынау тұман-ай,
Істің бәрі күмән-ай
Бұқар (ХVІІІ ғ.)
Көріп отырғанымыздай, жыраулар ХІХ-ғасырға дейін өздеріне тән болжаушы, көріпкелдік
Сонымен жыраулар поэзиясы дегеніміз, көшпелілер дүниетанымындағы суырып салма-синкретикалық мәдениетінің
Жыраулар поэзиясы далалық интелектуализмнің жоғары деңгейіне жетті. Бұл ерекше
1.2 Ақын-жыраулардың әлеуметтік философиялық ой кешу үрдісі
Қазақ ақын-жырауларының философиялық ойлары дүниетанымы төл философиямыздың қалыптасуына рухани
Олардың мұраларынан дәстүрлі философиялық тарихи сабақтастық принциптері анық байқалады.
Асан Қайғының (Хасан Сәбитұлы) есімі қазақ сахарасының қай түпкірінде
Асан қайғысы бүгінгі тіршіліктің,ертеңгі болашақтың қамын ойлағандықтан туған қайғы.
Көкірек көзі ашық, көңілі ояу, философиялық ой кешуге бейім,
Таза мінсіз асыл тас,
Су түбінде жатпайды.
Таза мінсіз асыл сөз,
Ой түбінде жатпайды.
Су түбінде жатқан тас,-
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз,-
Шер толқытса шығады.
Ал енді осы бір өлең жолдарының мазмұнын философиялық тұрғыдан
Ойындай ұғым ғана асыл сөз арқылы заттық түрге, ақпарат
Асан Қайғы өлеңдерінің негізгі мотиві жеке бастың тіршілігі емес,
Асан айтқан нақыл-ақыл сөз, толғау жырлардан адам тағдыры ғана
Асан халқына жақсы қоныс іздеуші қамқор және елінің сол
Асан Қайғы желмаяны мініп желдіртіп, Сарыарқаны аралап
Шілдері деген өзенді көргенде: “Мына шіркіннің топырағы асыл екен.
Ұзын аққан сыр бойын көргенде: “Басы байтақ, аяғы тайпақ
Асан Қайғы туралы Ш. Уәлиханов, М.Әуезов, Ә. Марғұландар оны
Баянауыл тауын көргенде: “Баянға жаймай қой семірмес”,- деп қазіргі
Асан Қайғының “Жерұйықты” іздеуі жөніндегі аңыз қазақ халқының, бақытты
Бұл Асан Қайғының бақыт мекені “жерұйық” жайлы утопиялық шығармасының
Асан Қайғы өз заманының ойшыл, сыншыл ақын, сәуегейі дейміз.
Біз бұл жерде Асан Қайғының ғайыптан болжайтын даналығының куәсі
Асан Қайғыдан кейінгі XV ғасырда өмір сүрген көрнекті ақын-жыраудың
Қазтуған ноғайлы дәуірінің перзенті. Қазтуған-жорық жаршысы, артына өмір, болмыс
Атамыз біздің бұл Сүйінші
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт.
Адамға ең ыстық -Отан, ата-бабаның ғұмыр кешкен, өзінің туып
Еділден қуылған еліне қабырғасы қайысқан жырау "Қайран менің Еділім"
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар,-деп намысты жоғары қояды.
Ар-намыс үшін күресу, «жаным арымның садағасы деп қарау ерлердің
Еділді алса, елді алар,
Елді алмаған не қалар,
Жанды алған соң не қалар?
Ойылды алса-ойды алар,
Ойлашы, сонда не қалар?- дейді Қазтуған. Бұл мысалдан саяси
Қазтуған қайғы айтып, еш түңілмейді. Ескі елдік бөлінбес бірлік,
Сөйткен менің Еділім;
Мен салмадым сен салдың,
Хайырлы болсын сіздерге
Меннен қалған мынау еділ жұрт,-
деп Еділ бойында қалған түркі тектес руларға,
Енді Асан Қайғымен тұстас Қазтуған жыраудың ізбасары
Жыр алыбы-Шалкиз. Тіленшіұлы, бірнеше хандар
Шалкиіз де Сыпыра, Асан, Қазтуған, Бұқар жыраулар сияқты сарай
Ол өз заманында билік құрған хандарды жақсы біліп, сол
Белгілі ғалым әрі жазушы М. Мағауиннің өзі де Шалкиізге
Қазақ жырауларының болмыс туралы ой толғаулары ең алдымен
-Алғаным ару болмаса,
Алдыма алып сүймен-ді!
Дұлығаның төбесі
Туған айдай болмаса,
Батыршылық сүймен-ді.
Шалкиіз ислам дінін ұстаған, оның ішінде тәңірісі көк емес,
Шалкиіз-жырау, жырау болғанда аузын ашса болды көмекейінен күмбірлеген жыр
Жығылғанды тұрғызсаң
Жылағанды жұбатсаң,
Қисайғанды тұрғызсаң
Тәңіріңнің үйі бәйтолла
Сұлтан кем, қарсы алдыңда жасапты!,- деген жолдарынан халықтың әрқашандатірегі
Шалкиіз Орта ғасырда өмір сүргендіктен. өз заманының салт-санасы
Сен алтынсың- мен пұлмын,
Сен жібексің-мен жүнмін,
Сен сұлтансың- мен құлмын,- дейді ол Темірге Бұл жерде
Дегенмен жырау өз заманының мораліне берік болғанымен шыдай
«Жақсылықтан мені кем көрдің
Жаманыңмен тең көрдің!ң,-деген өлең жолдары бұған айғақ.
Шалкиіз шығармаларының өзіндік ерекшелігі-ондағы философиялық толғаныстардың молдығы. Шалкиіздің философиялық
«Дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе жоқң-дейді жырау, әлем бірқалыпта
Кешу-кешпек сайдан-дүр,
Батыр болмақ сойдан-дүр.
Тәңірі өзі біленді
Аталымыз қайдан дүр!.
Біреудің ажалы-аттан, біреудің ажалы судан. Қырық жыл соғыс болса
Пешенеге не жазылса, соны көрмек лазым. Сондықтан да жалаңаштанып
Қорыта айтқанда, Шалкиіз жыраулар атасы деп тегіннен тегін аталмаған.
Оның елді елдікке, бірлікке шақырған жалынды, отты толғаулары бүгінгі
Доспамбет жырау XV ғасырдың 90 жылдарының орта шенінде Азау
Доспамбет-жорықшы жырау. Бізге жеткен толғауларының рухын айтпағанның өзінде оның
Кісілік рәсімдер ішінен негізінен перзенттік парыз бен ұлттық намысты
“Егеулі найза қолға алып, еңку-еңку жер шалған” батыр жауынгер,
Мысалы, жорықшы-жырау Доспамбет:
Жұпарын қардай боратып,
Арулар құшқан өкінбес
немесе
Алғаным Әли ағаның қызы еді,
Қас арудың өзі еді,
Маңдайы күнге тимеген,
Желге шашын үрмеген,
Серпіліп адам бетін көрмеген
Қалай күнді кешті екен!… деп әйел баласының азамат үшін
Адамдардың іс-әрекетінен бөлек, тек қана бір Алланың адамға беретін
Жырау,
Алла өзі берген күнінде
Хан ұлынан артық еді менің несібем!17 -дегендей, міне жыраудың
Жыраудың соңғы екі шумағында мынадай ойлар айтылған:
Азулы да аға болған ерлер көп еді,
Әйтсе де алмаға ат байлағаны жоқ еді!18
Осы жыр жолдары жайлы философия ғылымдарының докторы, профессор, жазушы
Доспамбет жағдайындағы бір әңгімені В. Радлов Қырымды қоныстанған ноғайлардан
Өз заманындағы талай әскери жорыққа қатысқан жауынгер жырау туыстас
XVІІІ ғаысрда өздерін толық жырау санатында танытқандар Бұқар, Тәттіқара,
Ақтабан шұбырындының жәй ғана куәгері болып қана қоймай, өз
Ақтамберді өзінен бұрынғы Доспамбет, Шалкиіз дәстүрін алға апарушы еді.
Ақтамберді тарихи тұлға. халық оны жоңғарларға қарсы жоықтар кезінде
Ақтамберді жаугершілік заманда 1675 жылы Оңтүстік қазақстанда қаратау бойында
Ақтамберді жырау ерлікке де, шешендік өнерге де жастайынан тәрбиеленген
Ақтамбердінің ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы қатар шығады. Алайда
Дұшпаннан көрген қорлығым
Сары су болды жүрекке,
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке,
Жауға қарай аттандым, Жеткіз деп құдай тілекке!
Осы өлең жолдарынан жыраудың қазақ халқын ерлікке, жауға қарсы
Ақтамберді жырау да өз заманының қарама-қайшылықтарын, бай мен кедей,
Жыраудың отбасы, шаңырақ жөніндегі қанатты пікірлері өзінің маңызын әлі
"Қатын бала қамы үшін" ерлердің атқа мінетінін, "Баласы өсіп
Ақтамберді көреген, болашақты болжағыш жырау, ол атамекенді тар мағынада
Ақтамберді жырларында көшпелі қазақтардың ой-арманы, мақсат-мүддесі, олардың бар болмысы,
Атадан алтау туғанның
Жүрегінің бастары
Алтын мекен бу болар,
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да жалқын су болар,
Жалғыздық сені қайтейін…
Біз бұдан жыраулар поэзиясында кездесетін этикалық түсініктердің өзі аталық,
Жырау өмір бойы елінің азаттығын, әділдікті аңсап, халықты ынтымаққа,
XVІІІ ғасырда жасаған қазақ ақын-жырауларының ішіндегі ең мәшһүрлерінің
Тәттіқара Абылай ханның тұстасы. Қалмаққа қарсы жорыққа қатысып, сол
Ақын қаруы көбіне өзге жұртпен бірдей шашақты найза Домбыра-жауынгерлердің
Мысалы, оның мына бір өлең жолдары осындай:
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен шалғанда,
Ұрыстан ерлер ығысты
Абылай да жылысты.
Ақын, Абылайдың жеңістері тек өзіне байланысты емес, халық ерлігіне
Осындай ерлікті жырлап, ел тыныштығын көксеп өткен жалынды ақынның
Жыраудың философиялық-диалектикалық сарындағы толғаулары сақталмаған. Үмбетай бейнесі
Бөгенбай батырдың есімімен байланысты. Жыраудың атын шығарған да осы
Үмбетайдың Бөгенбайға қатысты екі ұзақ жыры бар: мұның біріншісі-Бөгембайды
Үмбетай қаралы хабарды жеткізе отырып, азалы адамды жұбатады, көңілін
Жыламай тыңда, Абылай,
Жараға жақса қасқарар,
Ойбайлап жаман бас салар.
Осы тамаша жыр батамен, тілекпен, халыққа бақыт, береке, тыныштық
Бұл жолдардың өзі аруақты батыр Бөгенбайды жоқтау зарына адам
Мысалы:
Бөгенбай сынды батырдың,
Береке берсін артына-ай,
Сабыр берсін халқына-ай,
Жасаған ие жар болып,
Бейітте нұры шалқығай!.
Үмбетай өмір тәжірибелерін қорытып, талай тұспал мақалдар шығарған.
Мысалы:
Үй сыртында Арқа тау,
Панасы оның жоқ болса,
Бұл шіркіннің несі тау?
Тебеген болса биең жау,
Ұрысқақ болса ұлың жау,
Керіспек болса келін жау.
Үмбетайдың осы әуендес өсиет ғибараттық нақыл ретінде келетін сөздері
"Үйіңдегі ұлың жаман болса,
Есіктегі құлмен тең",
Қойныңдағы қатының жаман болса,
Қаңтардағы мұзбен тең",
"Кей сорлының қатыны күндіз ауру,
Түнде сау", т.б.
Сондай-ақ Үмбетай жырау кішінің үлкенге ілтипат көрсетуін, әрқашанда адамдардың
Кісіні көрсең есікке,
Жүгіре шық кешікпе.
Қарсы алмасаң мейманды
Кесір болар несіпке!
Қазақ халқы өзінің сан ғасырларға созылған ұзақ тарихында қилы-қилы
Бұқар Қалқаманұлы (1662-1780) жыраулар биігіндегі біркесек тұлға.
Бұқар жырау өмірінің ел тарихында "Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама"
Оның шығармаларына Шалкиіз жыраудың қатты ықлас еткендігі байқалады, кейбір
Бұқар жырау шығармашылығында өлім, өмір мәселесі де қозғалады.
Адам бүкіл әлемді тұтас көрсе де және барлық ғылымды
Өлім болмыстың ұлы құпиясы.Бірақ адам ешқашан үмітін жоғалтпайды.
Мысалы: Жақындап ажал тұрсада,
Жанына қысым ұрса да,
Қалжырап көңіл қарайып,
Қарауытып көзі тұрса да-
Үмітін қоймас адамзат-23
деп толғайдыБұқар жырау.
Бұқар заманының алмалы-төкпелі келуін заңды құбылыс деп санайды. Заманның
Жырау дүниеден мәңгілік ештеңе жоқ екендігін, атап көрсетеді. Мұндай
Айналасын жер жұтқан,
Айды батпас демеңіз,
Айнала өшсе таусылмас
Көл суалмас демеңіз,
Құрсағы құшақ байлардан
Дәулет таймас демеңіз,
Жарлыны жарлы демеңіз,
Жарлы байға теңеліп,
Жайлауға жарыса көшпес демеңіз…
Құландар ойнар қу тақыр,
Құрай бітпес демеңіз.
Осы толғаудың өзінен жыраудың өмірге, өзіне қоршаған ортаға деген
Бұқар жыраудың философиялық толғауларымен көбіне салт-сана мен моральды сөз
Сонымен қатар, күнделікті тіршілктің мерейлі ережесін уағыздаған. Сертке беріктік,
"Айналасын жер тұтқан", "Ай не болар күннен соң", "Биік
Қай жырау болмасын ел бірлігі мәселесіне үлкен мән беріп
Бұқар жыраудың ислам дініне деген көзқарасына тоқаталатын толсақ, оның
Бұқар сөз жоқ діншіл. Оның атақты он бір тілегінің
Бірінші тілек тілеңіз
Бір Аллаға жазбасқа!"
Ол "Құдайдың-бір пайғамбардың-хақ" екендігіне шын көңілмен-ақ сенген жан. Құдайға
Мысалы:
Құдайға құл болсаң,
Шын жаратқан ұл болсаң
Құдай тағалам өзі берер кәсіпті,- дейді.
Алайда Бұқардың дінге қатысты өлеңдерінен фәнидің баянсыздығы, бақыдық рахаты
Теле-темге келгенде әрбір жыраудың өзіндік ерекшеліктері, ой қорытындылары
Қорыта айтар болсақ, Бұқар жыраудың шығармашылық тәрбиесі өте бай,
Ол өзінің өмірге, материяға көзқарасымен көне грек философтарының қарапайым
Сондықтан да олардың халық игілігі үшін қызмет ететіндігіне күмәндануға
XVІІІ ғасырдағы ақындар поэзиясының ең көрнекті өкілдеріКөтеш және Шал
Көтеш кез-келген нәрсені өлеңге айналдыра алатын ақын және күй
Мысалы:
Сен өлдің алтын бесік елің үшін,
Құрбан боп ел-анаға өмір, күшің.
Ер өлер, ер өлмейді, ел туғызған
Сақталар ел аузында ерлік ісің.
Батырға ауырып өлу емес мұрат,
Пайдасыз ұзақ өмір, кәрілік сұрап.
Ер туып елі үшін құрбан болса
Аты өлмес, мәңгі сөнбес гауһар шырақ 26
Келтірілген жоқтау жолдары нағыз елін-жерін сүйген ер азаматтық қәдір-қасиеттерін
Көтеш өлеңдерінде адам бойындағы небір келеңсіз қасиеттерді мінеп-сынап, ондай
Өзін-өзі пір тұтып,
Басұаларды қор тұтқан.
Перғауын малғұн оңды ма?
Тіпті ондай адамдарды адамдық қасиеті жоқ, малға теңейді27.
Көтеш өлеңді кез-келген жерде айтып тастап жүрген, осы сөздің
Енді Шал ақынның (Тілеуке Құлекеұлы, 1748-1819). Ой толғау үрдістеріне
Жыраулардың ақындармен егіз қозыдай ұқсас келетіні мәлім. Жалпы алғанда,
Шал ақын артында қалған мұра елеулі. Тақырыптық жағынан алғанда
Шалдың біршама көңіл бөлген тақырыптары бар. Ол адам
Шын ажалым жеткен соң,
Сызықтан мәлім өткен соң.
Айтпасам да жарандар,
Мен де бір күн өлем-ай,- деп толғайды.
Тағы бір өлеңінде:
Ойменен құтылмайсың қашсаң-дағы
Аттадан арыстан туып ассаң дағы,
Алладан шыныменен жарлық келсе,
Жұлдызда жерге түсер аспандағы,- деп дүниенің өткіншілігін айтып оны
"Адам өлді. Келді, кетті. Түк тындырған жоқ. Қатардағы қарапайым
Жігіттер жалған дүние бізден қалар,
Бір күні ажал келіп жаныңды алар,
Жан шығып дүниеден көшкеннен соң,
Мал-мүлкің қатын-балаң бәрі қалар.28
Шал ақын адам өлместігін оның артында қалғандардан көреді, ең
Демек, Шал өз өлеңдерінде көшпенді жанның басынан өтуге тиіс
Шал-мұсылман. Оның шығармаларында молдаларды, діни салт сананы сынау да
Шығармаларына діни сарынның араласуы Шал өмірінің соңғы кезеңінде болса
Көріп отырғанымыздай шал заманының беделді ақыны болған. Оның өлеңдері
Шал ақынның болмыс туралы дүниетанымында материалистік көріністер де жоқ
Ол табиғаттың мәңгілігіне шек келтірмейді. Сонымен Шал ақын
ІІ тарау. Ақын жырау мұрасының қазақ дүниетанымындағы тәлім-тәрбиге
2.1 Ақын-жыраулардың ұлттық тәлім-тәрбие жөніндегі ұлағатты ойлары
Халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тарихи, мәдени мұрасын шашау шығармай
Халқымыздың ұлттық дәстүрі бойынша, кісіні сыйлау, құрметтеу оның жақсы
Кісілік өмір тәрбиесінің нәтижесінде қалыптасқан жеке адамның іс-әрекеті
Халық: Адам болар баланың
Кісіменен ісі бар,
Адам болмас баланың
Кісіменен несі бар,- деп, кісілік дәрежеге жеткен адамның үлгі
Халхымыз ертеректе 13-15 шамасындағы жас өскінді ержеткен азамат
Қазақ ақын жыраулары халықпен өмір тіршілігін бірге қоян-қолтық
Ақын-жыраулардың даналығы, қалай дұрыс өмір сүрудің жалпы ережелері мен
Өз кезегінде ырымдар жүйесі адамдардың, жас ұрпақтың адами тәрбиесіне,
Ақын-жыраулар шығармашылығында “не жаман?”, “не жақсы?”, “не ғаріп?” сияқты
Сонымен ақын-жыраулар мұрасындағы тәрбиелік мәні бар көзқарастарын, Қазақстанның көкейтесті
Жыраулар өмірінің ұсақ мәселелеріне аз араласып, көбінесе заман, дәуір,
Сөз болып отырған кезеңдегі ақын-жыыраулардың дүниетанымы мен философиялық бағыттары
Ақын-жырауларға тән бейнелі сөз айшықтары билердің шешендік сөздеріне де
Жалпы қазақ халқы сөз өнерін жоғары бағалаған. "Өнер алды
Ал жігін тауып, сөйлей білудің, логикалық ойды жүйелеп айтып
Ақыл-ой, тәлім-тәрбие көріп білу, жүрекпен терең сезіну арқылы біртіндеп
"Тіл мен ойлау-еңбектің жемісі. Тіл ойдың сыртқа шыққан көрінісі"-деп
Кемеңгер ойдың иелері-ұлы адамдар кезінде сөз құдіретінің қоғамдағы тәрбиелік
Ал қазақтың қарапайым мақал-мәтелдерінен де осы идеялар өзекті орын
Ақын-жырауларға тән бейнелі сөз айшықтары билердің шешендік сөздеріне де
Жалпы қазақ халқының бойына біткен табиғи қасиет шешендік екенін
Бұл пікірді Санкт-Петербург университетінің профессоры, атақты тюрколог Л.М. Меллиоранский
Тәрбиенің түп қазығы халықтық педагогикада жатыр. Ал ол ауыз
Бұл жөнінде әдебиетші ақын Асқар Егеубаев та "…әдебиетіміздің алтын
Ал енді ақын-жырауларымыздың тәлім-тәрбиеге байланысты қалдырған өсиет, нақыл, өлең
Асан Қайғы ел қамын көп ойлап, көп толғанған қарт
Мүритін тауып алмаса,
Азғын болса пір ғаріп…
Ата жұрты бұқара
Өз қолыңда болмаса
қанша жақсы болса да,
Қайратты туған ер ғаріп- деп ел басқарар көсемнің азғын
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама,
Жеңемін деп біреуді,
Өтірік сөзбен қостама- деп "Ұлық болсаң кішік бол", "Көптен
Ешкімменен ұрыспа
Жолдасыңа жау тисе
Жаныңды аяп тұрыспа
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те, қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа,- деп көпшіл бол, кешірімді бол, достықты бағалай
Жыраудың "Ататның баласы болма, адамның баласы бол", "Халықтың қамын
Шалкиіз де тәрбие жөнінде біраз ұтымды ойлар айтқан.
Бір жаманға сөз айтсаң
Есікті кетер сарт ұрып- деп "Опасыз жалған достан мың
Ақтамбердінің өлеңдері негізінен нақыл, афоризмдік толғауларға толы келеді. Халқымыздың
Адамгершілік қасиет отбасындағылардың бірін-бірі қадірлеуінен, әсіресе баланың қартайған
Мекені іздеп кетесің
Мекеге қашан жетесің
Әзір меке алдыңда,
Пейіліңмен сыйласаң
Атаң менен анаңда!- деп ата-анаңа көрсеткен сый-құрметтің құдай жолын
Жырау осы өнегелі өсиетін келер ұрпақтың санасына сіңіру мақсатында:
Балаларыма өсиет
Қылмаңыздар кениет
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет
Татулық болар береке
Қылмасын жұрт келеке,- деп ел бірлігін, жанұя татулығын, достықты,
Бұқардың көптеген жырлары отбасылық қарым-қатынас, адамгершілік мәселесіне арналған.
Жақсы менен жаманды көп көрген дана қарт жастарға төмендегідей
Кісі ақысын көп жеген,
Арам емей немене.
Сыртыңдағы қулығың
Амал емей немене…
Деп адалдық пен арамдықты салыстыра сипаттап, ізгі адамгершілікті
Шал ақын да алдындағы жыраулар сияқты тәрбие жөнінде ойлар
Ақын шығармаларында жігіттің "құр жан", "тірі жан", "жігіт жан"
Жігіттер жау алмайды ақылды алсаң,
Білгішке көп білетін жақындасаң.
Қарап жүрген кісіге адам тимес,
Сабыр ғып өз бойыңды мықты ұстасаң…- деп сабыр-мінез сауыты"
Жалпы Шал ақынның шығармашылығына баға бергенде, қазақ ауылының қоғамдық
Бұдан шығатын қорытынды қазақ ауыз әдебиетін жасаушылар, оны қастерлеп
2.2 Ақын-жыраулардың қазақ философиясы тарихында алатын орны
XV-XVІІІ ғасырлар қазақ хандығы құрылып, тайпалар бірлестігінің феодалдық
Осы бір замана тұсында ноғайлы қазақ көшпелі ұлысының кемеңгер
Қазақ ақын-жыраулары халық өмірінің алмағайып аласапыран, тарихта қалу-қалмауы екіталай
Біле-білсек, қазақ халқы-бүкіл түркі халықтарының ата қонысын "Найзаның ұшы,
Ауызбіршілікті білімдар халық.
Өз табиғи болмыснан табиғатқа, өмір құбылыстарна таңдана да танып
Тарих сахнасына шыққан ақын-жыраулар атадан қалған мұраны көздің қарашығындай
Қауым заманнан ұлт өз дүниетанымын тілі, діні, фольклоры
Өткен замандарда өмір тіршілігінің көбін табиғат құшағында,
Көшпелі халық тағдырна байланысты мәдениетіміз де біртіндеп дами бастады.
Бар байлықты көшпелілердің ауыз әдебиетінен аламыз.
Ауыз әдебиетінде әсемдік дүние, философиялық дүниетаным өте мол.
Көшпелілер жасаған мәдениет, рухани мұралар- тарихи шындықтың көрінісі. Себебі
Көшпелілер үшін философия пән болған емес, ол олар үшін
Қазақ философиясының өзіне тән ерекшелігі- адам, бақыт, көркемдік, сұлулық,
Егер де біз қазақ философиясын дамыту барысында тағы да
Осы тұста ақын-жырау, сал-сері, би-шешендердің қайталанбас ой пікірлері, жоғарыда
қазақ ақын-жырауларының шығармалары халық ауыз әдебиетімен, көшпелілердің әдет-ғұрып, салт-санасымен
Адам баласы басындағы қайғыны, зарды, ел ішіндегі ауыртпалықты толғау
Яғни XV-XVІІІ ғасырларды өмір сүрген, есімі еліне, халқына мәлім
Қорытынды
Жыраулар поэзиясының өріс алған кезеңі XІV-XVІІ ғасырлар болды. Сан
Заманның ойлы перзенті ретінде өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа
Жоғарыда келтіріп кеткен мысалдарда, яғни толғауда ақын-жыраудың қуанып шаттанғанын
Мысалы, "Қазақ-ноғай" ұлысының философы деп бағалаған Асан жырларынан
Сонымен қатар олар дін, этика, мораль мәселелерін де жоғары
Мұндай мәселелерді әсіресе жоғары көтерген Асан Қайғы, Шалкиіз, Ақтамберді,
Ал Бұқар шығармаларынан жыраудың өзі өмір сүрген қилы заман
Басы жұмыр пенденің бәрі өз жолын өліммен аяқтамақ. Жырау
Ал Доспамбет, Тәттіқара, Үмбетай жырауларды алатын болсақ, олар жорық
Бұлардың барлығы ат жалында туған патриоттық мазмұндағы жырлары өз
Мінеки көріп отырғанымыздай, XV-XVІІІ ғасырларды өмір сүрген ақын-жыраулардың еңбектерін
Ал этикалық нақыл-өсиет сөздерін алатын болсақ, жастарды әдептілік тұрғысынан
Қорыта айтқанда XV-XVІІІ ғасырларды өмір сүрген ғұлама ақын-жыраулардың кейінгі
Ақын-жырауларымыздың тарихтағы орны қандай, әдебиетіміз бен мәдениетімізді көркейтудегі рөлі
І-ІІ тарауларда ақын-жыраулардың шығармашылығына философиялық талдау жасалды.
Жоғарыда айтылып өткендей XV-XVІІІ ғасырларды өмір сүрген ақын-жырауларымыздың еңбектерінің
Елді сыртқы жаудан қорғау;
Халықтың бақытты өмір сүруі;
Өмір, о дүние, табиғат. қоғам хақындағы философиялық тұжырымдар мен
Жастарды жақсы мінезге баулу;
Жаманнан аластату;
Семьяның тірегі әйел заты туралы;
Жарасты махаббаты дәріптеу.
Мінеки, осы мәселелердің барлығын ақын-жыраулар өз өлеңдерінің арқауы еткен.
Философиялық ой тұжырымдарына келетін болсақ, өмірдің өткіншілігі, дүниенің өзгеріп
Қарап отырсақ, әлі де болса ақын-жыраулардың еңбектері ел есінде,
Олардың еңбектерін оқи отырып, этикалық ұғымда жазылған толғауларын кездестіреміз.
Яғни, ғұлама ақын-жырауларымыздың шығармалары ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, маңызы арта түсіп
Сілтемелер
Қасабеков А.К. Қазақ философиясы тарихын зерттеудің методологиялық мәселелері//
Қазақ ССР тарихы. А., 1977 Іт. ІV тарау.
Богомолов А.С., Ойзерман Т.И. Тарихи философиялық процесс теориясының негіздері.
Богомолов А.С., Ойзерман Т.И. Тарихи философиялық процесс теориясының негіздері.
Алтаев Ж., қасабеков А., Мұхамбетәли Қ. Философия тарихы. А.
Алтаев Ж., қасабеков А., Мұхамбетәли Қ. Философия тарихы. А.
Әуезхан Қ. Қанаған қағанаты. А. 1994. 57б.
Әуезхан Қ. Қанаған қағанаты. А. 1994. 57б.
Ауезхан К. Степное знание. Астьана 2002. 169 б.
Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Хрестоматия. А.1993. 80 б.
Қазақтың көне тарихы. 1993. 346 б.
қазақ Совет энциклопедиясы. І том. 502 б.
Бес ғасыр жырлайды. А., 1989 І том. 170 б.
Мағауин М. Ғасырлар бедері. А., 1991. 55 б.
Мағауин М. Ғасырлар бедері. А., 1991. 49 б.
Сүйншәлиев Х. XV-XVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. А., 1989.
Бес ғасыр жырлайды. А.,І том. 1989 32 б.
Бес ғасыр жырлайды. А.,І том. 1989 32 б.
"Ақиқат" журнал. 1996 , № 6. 76 б.
"Қазақ әдебиетә" газеті 1998. № 10.10 наурыз, 1 б.
Мағауин М. қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. А., 1992. 83
Мағауин М. қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. А., 1992. 88
Бес ғасыр жырлайды. А.,І том. 1989 32б.
Қуанғанов Ш.Т. Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары. А., 1992. 43
Қуанғанов Ш.Т. Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары. А., 1992. 44
Сүйншәлиев Х. XV-XVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. А., 1989.
Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Хрестоматия. А., 1993 85 б.
Бес ғасыр жырлайды. А.,І том. 1984 169 б.
Қалиев С., Смайлов М., Әміреев Н. Қазақ халқының тәлім-тәрбие
Тәжібаев Ә. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. А., 1971,
Хусайнов Н.Ш., В.В. Раулов и казахский язык. А., 1981.
Кононов А.Н., Меллиоранский П.М. Отечественная тюркология "Тюркологический сборник". М.,
Жүсіп Баласағұн. "Құтты білік" А. "Жазушы". 1986. 21 б.
Әдебиеттер тізімі
Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. А., 1996
Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы.
Кишибеков Д.К. Кочевое общество. А., 1984
Касымжанов А.Х. Духовное насдледие казахского народа. М., 1992
Касымжанов А.Х.,Алтаев Ж.А. Ежелгі рухани таным және қазақ философиясы.
Қасабеков А.Қ. Қазақ философиясы тарихын зерттеудің методологиялық мәселелері. "Қазақстан
Нысанбаев Ә., Есімов Ғ. Қазақ философиясы және оның проблемалары.
Орынбеков М.С. Қазақ философиясына кіріспе. Известия НАН РК. 1993
Сегизбаев О.А. Традиция свободомыслия и атеизма в духовной культуре
Татимов М.Б. Социальная обусловленность демографических процессов. А., 1989
Бес ғасыр жырлайды. А., 1989. І том.
Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. А.,
Сүйіншалиев Х. VІІІ-XVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. А., 1989
Айтқазин Т. Қазақтардың мұраты. А., 1994
Мағауин М. Қобыз сарыны. А., 1968
Мағауин М. Ғасырлар бедері. А., 1991
Мағауин М. қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. А., 1992
1
43