Мазмұны
Кіріспе...............................................................................................................3
1. Валюталық реттеудің экономикалық мәні мен маңызы.
Валюталық нарық ұғымы мен оның типтері.................................…...5
Валюталық реттеудің маңызы, қажеттігі және әдістері...............….13
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу.
ҚР-дағы еркін қалқымалы айырбас бағамына өтудің
объективті алғышарттары және ерекшеліктері.........................….23
ҚР-дағы валюталық реттеудің мақсаты..........................................33
Валюталық бақылау және оның ҚР-да ұйымдастырылуы
мен іске асуының заңнамалық негіздері.........................................47
3. Валюталық реттеуді либерализациялаудың шарттары және ерекшеліктері.
Валюталық реттеуді либерализациялаудың
әлемдік тәжірибесі...…...................................................................56
ҚР-дағы валюталық режимді либерализациялау бағыттары......62
Қорытынды....................................................................................................71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі................................................................73
Кіріспе
Кеңес Одағы құрамындағы елдер егемендік алған уақыттан бастап
Валюталық нарық әрқашанда қарама-қайшы келетін ойлар мен экономикалық
Валюталық реттеу валютасы іште конвертацияланатын елдердің экономикалық саясатының
Тақырыптың өзектілігі – нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасының
Диплом жұмысының мақсаты валюталық реттеу және бақылау жағдайын
Зерттеу объектісі негізінде валюталық реттеу және бақылау органы
Зерттеу пәні болып валюталық реттеу және валюталық бақылау
Валюталық реттеу мәселесі көптеген отандық және батыс экономисттерін,
Диплом жұмысын жазу кезінде әдістемелік негіз ретінде Қазақстан
1.Валюталық реттеудің экономикалық мәні мен маңызы.
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның типтері
Басында тауар айналысында ақша делдал қызметін атқарып келді.
Валюталық нарық уақытылы есеп
Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк
Валюталық нарық ең алдымен, экспортты-импортты операциялардың есептік пен
Валюталық нарықта валюталық операцияларды жүргiзуге халықаралық сауда
Валюталық нарық – сұраныс пен ұсыныс
Валюталық нарық, Мишель Пеброның айтуы бойынша, ұлттық валютада
Қазiргi валюталық нарықта мынандай ағымдарды
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негiзiнде
байланыстың жаңа жүйелерiн пайдалану;
әлемнiң барлық банктерiне тәулiк
коммерциялық валюталық мәмiлелермен салыстырғанда
Валюталық операциялардың көлемiне, сипатына және
Халықаралық валюталық нарықтар iрi дүниежүзлiк қаржы орталықтарында шоғырланған.
Аймақтық және жергiлiктi нарықтарда белгiлi – бiр конвертацияланатын
Ұлттық валюталық нарық деп - ережеге
Валюталық жүйе ұлттық заңдылықтарымен
Валюталық жүйелер 3 түрге бөлiнедi:
ұлттық валюталық жүйе;
дүниежүзлiк валюталық жүйе;
аймақтық немесе мемлекет аралық
Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын
Ұлттық валюта дүниежүзілiк валюталық
Дүниежүзілік валюталық жүйе – бұл
Аумақты валюталық жүйе өнеркәсiбi
Ұлттық және дүниежүзілiк валюталық
Кесте № 1
негiзгi элементтерi
№ Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілiк валюталық жүйе
1 Ұлттық валюта. Резервтік валюталар, халықаралық валюталық бiрлiктер
2 Ұлттық валютаның айырбасталу шарты . Валюталрдың өзара
3 Ұлттық валюта паритетi Валюталық паритеттiң ортақ режимi
1 кестенің жалғасы
4 Ұлттық валюта бағамының режимi Валюталық бағамдар режимiнiң
5 Валюталық шектеудiң, валюталық бақылаудың болуы немесе болмауы
6 Елдiң халықаралық валюталық өтiмдiлiгiн реттеу Халықаралық
7 Халықаралық несиелiк айналыс құралдарын пайдалануды регламентациялау
8 Елдiң халықаралық есеп айырысуларын регламентациялау Халықаралық есеп
9 Ұлттық валюталық нарық пен алтын
10 Елдiң валюталық қатынастарын басқаратын және
Ескерту: Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Под ред.
Валюталық операцияларды жүргiзуге құқылы
Девиздiк банктер валюталық нарықтағы операцияларға
Нарыққа қатысушыларды екi негiзгi
Банктердiң валютамен жасайтын операциялары
Аударым – бұл басқа елдердiң банктiк
Банктiк вексель – осы елдiң
Екiншi дүниежүзілiк соғыста Европа
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiдей:
Халықаралық сауданың немесе валюталық
Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау
Төлем балансының теңелуi үшiн
Қорға мүше болып кiру –
Халықаралық қайта құру және
Әлемдiк банк тобының ең қуатты
ӘБ тобының негiзгi атқаратын қызметтерi:
Спектрлi бағытта, яғни денсаулық сақтау
Экономикалық мәселелер бойынша талдау және
Көрсетiлген қызметтердiң, сондай-ақ жүргiзiлетiн жобалардың
Бай және кедей елдерге
Халықаралық қаржы корпорациясы 1956 жылы мемлекеттiк
ХҚК-ның негiзгi принциптерi мыналар:
Жоба бойынша жалпы шығындар саласында
Кәсiпорын акцияларының тек 35
Қарыз 3 жылдан 15 жылға дейiнгi
Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА) 1960
Қорыта айтқанда, халықаралық валюта және
ХВҚ және ХҚҚДБ басқа да
1.2 Валюталық реттеудің маңызы, қажеттігі және әдістері
Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік
Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді -
Нарықтық және мемлекеттік реттеу бір-бірін толықтырып отырады. Біріншісі,
Валюталық реттеу - валюталық саясатты іске асыратын құрал
валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз
валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз
ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
валютаның конвертациялануына өту;
валюталық операцияларды либерализациялау.
Валюталық реттеу мемлекеттің валюталық құндылықтармен жасалатын мәмілелердің тәртібін
валюталық реттеу органдарының, валюталық бақылау органдары мен агенттерінің
ішкі валюталық нарықтағы валюталық құндылықтармен жасалынатын операциялардың жүргізілу
валюталық құндылыққа деген мүліктік құқықты қорғауды қамтамасыз ету;
әлемдік есеп айырысуларды регламенттеу;
елдің әлемдік нарықпен қарым-қатынасының жеткілікті деңгейде болуын қамтамсыз
ұлттық валюта бағамының және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз
Валюталық реттеудің мақсаты - ағымдағы валюталық операцияларды жүргізу
Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын
Төлем балансы мемлекеттік реттеудің бұрыннан келе жатқан объектілерінің
төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың
төлем балансын бағалық реттеу арқылы түзетудің стихиялы механизмі
шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы экономиканы мемлекеттік
Төлем балансын реттеудің материалдық негізі болып келесілер табылады:
ресми алтын-валюталы резерв;
мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие, кепіл болушы,
нормативті актілер және валюталық бақылау органдарының көмегі арқылы
Төлем балансын реттеу кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай
Төлем балансын мемлекеттік реттеу - бұл, төлем балансының
Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде экспортты ынталандыру, тауар
Девальвация бұл – ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты
Дефляциялық саясат, ішкі сұранысты, бюджет шығындарын шектеуге бағытталған.
Валюталық шектеулер – резидент және резидент еместердің
Валюталық шектеу валюталық саясаттың бір формасы. Олар мемлекеттің
төлем балансын теңестіру;
валюталық бағамды ұстау;
мемлекеттің алтын-валюта резервін жинақтау.
Жалпы айтқанда, валюталық шектеу экспортерлердің шет ел валюталық
Валюталық реттеуді зерттеу процессінде төлем балансы негізгі орынды
Төлем балансына мемлекеттің әсер етуінің арнайы шаралары оның
Экспортты ынталандыру әдісі кешенді түрде қолданыс табуда. Ол
Әдетте, екі қарама-қарсы кешенді іс-шараларға негізделген төлем балансын
Төлем балансының тапшылығын жоюдың ақырғы құралы болып субсидия
Төлем балансының активті сальдосын мемлекет өзінің сыртқы қарыздарын
Валюталық реттеу маңызды элементтерінің бірі болып валюта бағамы
тауарды, көрсетілетін қызметті сату кезінде, капитал және ақша
әлемдік және ұлттық нарық бағаларын, сонымен бірге ұлттық
фирмалар мен банктердің шет ел валютасындағы шоттарын кезең
Валюта бағамы - бұл, әр түрлі мемлекеттердің ақша
Валюта бағамына әсер ететін факторларды атап кетуге болады:
тұтынушылар талғамының өзгеруі;
инфляция қарқыны;
төлем балансының жағдайы;
пайыз мөлшерінің деңгейі;
валюта нарығының қызметі және алып-сатарлық валюталық операциялар;
еуронарықта және халықаралық есеп айырысуларда белгілі бір валютаны
ұлттық және әлемдік нарықта валютаға деген сенім деңгейі.
Осыған байланысты, валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы
Валюта бағамының қажетті бағыты болып тиімді нақты айырбас
Тиімді валюта бағамы өз кезегінде, белгілі бір кезең
Орталық банк үш жылғы кезең аралығындағы ұлттық валютаның
базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас
∆ Si = Sit / Sio мұндағы:
∆Si - шет ел валютасы бірлігінде берілген есептік
Sit - есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Sio -базалық кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Номиналды тиімді айырбас бағамының индексін - NEER есептеу(Қосымша):
NEER = 100*Пi (∆ Si)W
мұндағы: Пi - туынды, W - республика тауар
Нақты тиімді айырбас бағамының индексін - REER есептеу:
REER= Пi [NEER* (Рd/Рif)], мұндағы:
Рif - i-еліндегі баға деңгейі;
Рd - қарастырып отырған елдің ИПЦ.
Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің
Валюта бағамын реттеуші әдістің бір түрі болып валюталық
Халықаралық валюта қорының валюта бағамын реттеуге қатысты қоятын
Валюта бағамын төлем балансын реттеу кезінде туындайтын қиыншылықтарға
Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар
Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:
валюта бағамының өзгеруіне;
валюта резервінің диверсификациясына;
ақша массасының өзгеруіне.
Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:
«бағыт» критерийінің мәні мынада, егер валюта бағамының қозғалысы
«түзету» критерийі валюта бағамының құбылуын түзетумен байланысты. Бұл
«айналым» критерийі, бұл кезде тек 1-ші критерий орындалған
Интервенцияны жанама және тікелей деп екі түрге бөлуге
Ақырғы объектілерді реттеуді оптимизациялау үшін орталық банк валюталық
Валюталық реттеуді ұйымдастырудың негізгі қағидалары:
аймақтық;
экономикалық анықтылық;
валюталық операциялардың негізділігі;
валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің монополиялығы;
резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
мерзімді операцияларды бақылау;
банктің валюталық позициясын бақылау;
валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
алыпсатарлық операциялармен айналысуға тыйым салу.
Валюталық реттеудің тікелей және жанама әдістерін атап кетуге
Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады: экономикалық
Экономикалық әдістерге:
валюталық интервенция;
девальвация/ревальвация;
Ал, әкімшілдік әдістерге:
валюталық шектеулер;
ұлттық валютаның айырбасталуын реттеу жатады.
Валюталық реттеудің негізгі органы болып орталық банк табылады.
Валюталық реттеудің әкімшілік әдісі валюталық бақылаудың болуын қажет
Валюталық реттеу ақша-несие саясатының бөлігі болып табылады және
Бірақ валюталық нарықтың қатысушылары нарықтағы валюталық операцияларға бақылау
2004 жылдың аяғындағы республиканың ресми халықаралық резервтері, оның
Экономикалық дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі Қазақстандағы
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу.
2.1 ҚР-дағы еркін қалқымалы айырбас бағамына өтудің объективті
Валюталық бағам – ұлттық және әлемдік экономика
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің және Үкіметінің 1999 жылдың
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ұлттық валютаны енгізген уақыттан
1998 жылдың тамыз айының аяқ шеңі мен 1998
Күйзеліс қаржы нарығында да байқалды: монетизацияның (М2/ЖІҢ) төмен
1996-1997 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі Әлемдік Банктен
Ұлттық Банктің хабарлауы бойынша 1999 жылдың 1 тоқсанында
Жарғылық капиталы 42,3 млрд. теңгені құрайтын Қазақстанның банктік
Құрамы бойынша біркелкі болмады - ірі банктер көп
Ірі және ұсақ банктердің қаржылық мүмкіндіктері және қызмет
Орта және ұсақ банктердің, қаражат тарту көзі
Сол кезеңде отандық банктердің несиелері жоғарылады. 1997 жылы
Банктердің бағалы қағаздар нарығында екпінді жұмыс істеуі нәтижесінде
Кейбір банктер өздерінің инвестициялық портфелін диверсификацияламаған, ал бұл
1998 жылы қаржылық емес активтегі инвестициялар 5 млрд.
Сол кезде болып жатқан қиыншылық, ұлттық валютаның девальвацияға
Импорттың өсуі ішкі валюталық нарықтағы шет ел валютасына
сұраныс
Валюта саны
Сурет №1 Импорттың өсуінің валюталық бағамға әсері
Ескерту: Г.Т. Абдикадирова «Валютное регулирование в Республике Казахстан».
Уч. Пос. Алматы 2004, стр. 51
Сондықтан, Қазақстан Үкіметі бірінші кезекте, Ресейден,
ТМД елдеріндегі ұлттық валюталардың кенеттен девальвацияға ұшырауы нәтижесінде,
Банктік сектор несиенің қайтарылмауын және «жаман» несиелердің жиналуын
Бюджет тапшылығының 71%-ға жуығы мемлекеттік бағалы қағаздар есебінен
Қазақстан экономикасы күйзеліске ұшырады, жағдай нашарлай берді, 1999
Енді, ұлттық валюта девальвациясының темпін жылдамдату қажет еді.
Мемлекеттік шығындардың қысқаруы Жалпы ішкі өнімнің төмендеуіне алып
Өкімет қаншалықты тырысқанымен, оның теңге бағамын қолдау әрекеттері
Алдыңғы жылдары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің реттелетін
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін Қазақстан Республикасы қолданылған шара
Осы жағдайдан кейін, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі тұтыну
Қазақстан экономикасында қалыптасқан жағдайды ескере отырып, 1999 жылдың
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
Үкімет, қалқымалы режим тауар экспортын және экспортқа бағытталған
Бірінші кезекте қолданылатын шаралар негізінде келесілер қарастырылды:
Демпинг жағдайларынан басқа, Ресейден, Қырғызстаннан және Өзбекстаннан алып
Егер, жеке тұлғалар өздерінің депозиттерін 9 ай ішінде
Жинақтаушы зейнетақы қорларына, өздерінің бағалы қағаздарын 5-жылдық валюталы
Монополисттердің қызметіне және коммуналдық қызметтерге белгіленетін тарифтерді біраз
Бюджеттік түсімдер шегінде нақты инфляцияның жоспарланғаннан асып түсуі
Екінші деңгейдегі банктерге 10%-дан 5%-ға дейін резервтік талаптарды
Кәсіпорындар міндетті түрде экспорттан түскен валюталық түсімнің 50%-ын
Экспортты-импортты, банктік-кедендік бақылау талаптарының орындалуын қадағалау күшейтілді.
Еркін қалқымалы айырбас бағамының режимі, бағамның, Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында теңгені айналысқа 1993 жылы 15 қарашада
жылдың ішіндегі ең жоғарғы көрсеткіш болды да,
Дәл осы кезде халықаралық ақша айналымына жаңа ақша
Сурет № 3 Қазақстан теңгесінің АҚШ долларына қатысты
Ескерту: Г.Т. Абдикадирова «Валютное регулирование в Республике Казахстан».
Уч. Пос. Алматы 2004, стр. 143
екі жылда доллардың бағамы едәуір төмендеді, теңге тұрақтала
Еркін қалқымалы айырбас бағамын енгізгеннен кейінгі екі жыл
жағынан, сондай-ақ банктердің өздері жағынан да сұраныс пен
Валюталық нарықтағы тұрақтылыққа біршама ішкі және сыртқы факторлар
Ресейдегі рубльдің тұрақтылығы, алтын-валюталы резервтің өсуі, мемлекеттік бюджет
Соңғы жылдары мынадай сұрақ туындап жүр: елдегі қолданып
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ағымдағы уақытта шет ел
2.2 ҚР-дағы валюталық реттеудің мақсаты.
Валюта қатынастарын реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталық
«Валюталық реттеу сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң
Валюталық реттеу - бұл елдің төлем балансын күшейту
Еркін қалқымалы айырбас бағамының режиміне өту кезінде валюталық
Валюталық реттеудің қарастыратын негізгі мәселелеріне мыналарды жатқызуға болады:
Қазақстан Республикасының территориясында валюталық операцияларды жүргізу қағидалары мен
Валюта заңнамасының орындалуын бақылау;
Валюта нарығы, жасалатын валюталық операциялардың көлемі мен құрылымының
Қазақстан Республикасында негізгі валюталық реттеу органы болып Ұлттық
Валюталық реттеу объектісі болып валюталық құндылықтар мен олар
Сурет №2 Валюталық реттеу органының құрылымы .
Ескерту: Закон РК «О валютном регулировании и валютном
Валюта - бұл мемлекет белгілеген заңды түрдегі төлем
Ұлттық валюта – Қазақстан Республикасының валютасы;
Шет ел валютасы - шет ел мемлекеттерінің валютасы.
Валюталық құндылықтар:
Шет ел валютасы;
Номиналы және құны шет ел валютасында берілген, бағалы
Аффинирленген алтын құймасы.
Валюталық операциялар болып келесілер табылады:
Меншік құқының және басқа да құқықтардың валюталық құндылықтарға
Қазақстан Республикасына валюталық құндылықтарды әр түрлі әдіспен алып
Валюталық заңнамада валюталық қатынастардың екі субъектілерін ажыратады –
Резиденттерге жататындар:
Қазақстан Республикасында тұратын жеке кәсіпкерлер, оның ішінде уақытша
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша құрылған заңды тұлғалар, сондай-ақ
Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялық, сауда және басқа
Қазақстан Республикасының «резидент еместерге» жоғарыда республика «резиденттері» түсінігінде
Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Ұлттық Банк келесідей
Валюталық операциялардың субъектілері мен объектілерін, құқықтары мен міндеттерін
Валюталық шектеулерді енгізу - белгілі бір валюталық операцияларға,
Шет ел валютасын қолданумен байланысты қызметтерді лицензиялау;
Валюталық операцияларды тіркеу;
Валюталық операциялар туралы есеп берулерді жинау және оған
Валюта заңнамасының орындалуына бақылау жасау;
Валюталық реттеу сұрақтары бойынша халықаралық келісімдер жүргізу.
Валюталық шектеулер келесідей мақсаттарға жету үшін қолданылады:
Төлем балансын реттеп отыру үшін халықаралық төлемдер мен
Ұлттық валюта бағамын қолдау;
Мемлекеттің алтын-валюта резервін жинақтау.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасында келесідей валюталық шектеулер қолданылады:
Резиденттер арасында жүргізілінетін операциялар бойынша төлемдердің барлығы Қазақстан
Өкілетті банктер мен өкілетті ұйымдардан басқа, сондай-ақ банктік
Резиденттердің сатылған тауар және көрсетілген қызмет үшін алған
Операцияларды, ағымдағы және капитал қозғалысымен байланысты деп бөлу;
Импорттан және экспорттан түскен түсімдерді бақылауды шектеуді резиденттер
Валюталық операцияларды лицензиялау тәртібін қарастыратын шектеулер;
Валюталық операциялардың тіркелу тәртібін қарастыратын шектеулер;
Қазақстан Республикасынан қолма-қол шет ел валютасын сыртқа шығаруға
Енді, валюталық операцияның ағымдағы операциялар және капитал қозғалысымен
«Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, ағымдағы
Төлем мерзімін кейінге қалдырып төлеуді қарастыратын, экспорт-импорт мәмілелері
Несиелерді алу және ұсыну мерзімі 120 күннен аспайтын
Салымдар, инвестициялар, қарыз және басқа да операциялар бойынша
Саудалық емес сипаттағы аударымдар, оның ішінде гранттар, мұраға
Капитал қозғалысымен байланысты операцияларға жатқызылған операцияларды қоспағанда, барлық
Капитал қозғалысымен байланысты операцияларға жататындар:
Инвестицияны жүзеге асыру;
Қозғалмайтын мүлікке меншік құқын алу үшін төлемдерді аудару;
Төлем мерзімін кейінге қалдырып төлеуді қарастыратын, экспорт-импорт мәмілелері
Несиелерді алу және ұсыну мерзімі 120 күннен жоғары
Өздері тіркелген елдің заңнамасына сәйкес, банктік операцияларды жүзеге
Зейнетақы активтерінің жинақталуымен байланысты мәмілелер бойынша халықаралық аударымдар;
Жинақтаушы сипатты қайта сақтандыру және сақтандыру шарты бойынша
Сонымен қатар, Заңда «инвестиция» және «экспорт-импорттық мәмілелер» деген
Инвестиция - пайыздар мен дивидендтер алу үшін, сонымен
Экспорт-импортты мәміле:
Тауарға деген меншік құқының резиденттен резидент емеске өтуін
Резиденттердің резидент еместерге көрсететін қызметтерін қарастыратын мәмілелер.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Standard & Poors агенттігінің
Валюталық операцияларды жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
Қазақстан Республикасының территориясында жүргізілетін валюталық операциялардың орындалу тәртібін
Лицензиялауға жататын валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты қызмет түрлері;
Лицензия алушыларға қойылатын талаптар, оның ішінде лицензия алу
Лицензия бермеу себебін негіздеу;
Берілетін лицензия шарты, оның ішінде кезеңділігі және есеп
Лицензияның қызмет етуін тоқтату негіздері.
Аталған Ереже нақты уақытта келесідей операциялар түрлерін лицензиялау
Бөлшек сауда қызметімен айналысу және қолма-қол шетел валютасы
Резиденттердің шет ел банктерде және басқа да қаржы
Резиденттерден резидент еместердің пайдасына берілетін валюталық құндылықтарды қарастыратын
Резиденттердің резидент еместерден несие түрінде алған шетел валютасының
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің валюталық реттеу қызметтері «Қазақстан
2002 жылы Ұлттық Банктің валюталық реттеуді жүзеге асыру
Ал, 2003 жыл валюталық заңнаманы либерализацияға қолданылатын шараларды
Соңғы жылдары Қазақстанның қаржы нарығының негізгі сипаттарына шет
Ең алдымен, аталған мәселені жүзеге асыру үшін
«Валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты, қызметтерді лицензиялау Ережесін бекіту
«2001 жылдың 20 сәуіріндегі, №115 «ҚР-да валюталық операцияларды
“Қолма-қол шетел валютасымен айырбас операцияларын
«2001 жылдың 5 қыркүйегіндегі, №343 «ҚР-да экспорт-импорт валюталық
«Қазақстан Республикасында валюталық заңнаманың орындалуын ұйымдастыру және оған
Сонымен қатар, 2002 жылдың желтоқсанында «Банк қызметі, валюталық
Валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты қызметтерді лицензиялау Ережесіне сәйкес
экспорт-импорт мәмілесі бойынша, 5 мың АҚШ доллары эквивалентінен
Қазақстан Республикасының территориясында халықаралық қаржы ұйымдары эмитирлеген, резиденттердің
Резидент еместерден несие ретінде алынған шетел валютасының,
Шетел инвесторларынан тартылған мемлекетпен кепілдендірілмеген несиелер;
Экспорттық несие бойынша шет ел мемлекеттік агенттіктерінде сақтандырылған,
Валюталық шектеулердің әлсізденуі бойынша қолданылатын шаралары, нақты сектордың
Сонымен қатар, 500 АҚШ доллары эквивалентінен жоғары соммада
Резидент-заңды тұлғалар үшін ішкі валюталық нарықта шетел валютасын
Нарықтың тұрақты дамуы, жеке тұлғалар үшін қолма-қол шетел
Бұрын айтылғандай, Қазақстанның валюталық реттеуінің негізгі стратегиялық мәселесі
Ең алдымен, «конвертациялау» мәртебесіне ие болу үшін қажетті
1992 жылдың орта шеңінен бастап Қазақстан Халықаралық Валюталық
ХВҚ-ға кіргеннен кейінгі теңгенің жағдайын қарастырайық. Теңгенің құқықтық
Ішкі нарықта валютаны тек, резидент еместермен есеп-айырысу мақсатындағы
Тауар импортының құнынан аванстық төлем мөлшері 30%-дан жоғары
Басқа резидент-заңды тұлғалардың келісімдерін төлеу бойынша валюталық операцияларға
Резидент емес-банктер үшін теңге бөлшектеп-айырбасталатын валюта болып табылады.
Заңды тұлғалар мен резидент емес-банктер үшін теңге сол
Резидент еместер Қазақстаннан, оның дамуына салған шетел валютасынан
Қазақстанда сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтен түскен теңгедегі
Резидент емес-жеке тұлғалар үшін теңге бөлшектеніп конвертацияланатын валюта
Осыған орай, 1993 жылы сыртқы ағымдағы айналымға қатысты
Керісінше, капитал қозғалысы қатынасында теңге шетел жеке тұлғалары
Резидент емес-банктер үшін теңге конвертацияланбайтын валюта болды, себебі
1995 жылы «Валюталық операцияларды жүргізу тәртібіне» бірқатар өзгертулер
1996 жылдың 16 шілдесінде Қазақстан Республикасының ХВҚ Келісімінің
Қазіргі таңдағы, қазақстандық теңгенің конвертациялану деңгейі, еліміздің әлемдік
Осылайша, валюталық қатынастар сферасындағы Ұлттық Банк саясатының тиімділігін
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Қазақстан Республикасының валюталық реттеу
Қазақстанның соңғы жылдары қол жеткізген ақша нарығындағы тұрақтылық
2.3 Валюталық бақылау және оның ҚР-да ұйымдастырылуы мен
Валюталық нарық қатысушылары жүзеге асыратын операцияларға қолданыстағы бақылау
Аталған міндеттемелерді орындау, өкілетті банктер атқаратын валюталық
Валюталық бақылаудың қарастыратын мәселелері болып келесілер табылады:
Жүргізілетін валюталық операциялардың валюта заңнамасына сәйкес келуін анықтау;
Шет ел валютасындағы төлемдердің негізділігін тексеру;
Валюталық операциялар бойынша есеп беру және есеп айырысудың
Валюталық бақылау механизміне кіретіндер:
Объект;
Институттар;
Бақылау әдістері мен формалары.
Валюталық бақылау объектісі - бұл, валюталық операциялар.
Валюталық бақылау институттарын екі топқа бөлуге болады -
Валюталық бақылау жұмыстарын жүзеге асыру уақытына байланысты, оның
Алдын-ала;
Ағымдағы;
Келесі.
Бұлардың жиынтығы валюталық бақылаудың үздіксіз сипатын қамтамасыз етеді.
Валюталық бақылау әдістері:
Қадағалау;
Тексеру;
Ревизия;
Талдау.
Бұлардың жиынтығы валюталық бақылаудың кешенділігін көрсетеді. Бақылау, барлық
Қазақстан Республикасында валюталық бақылау жұмыстары валюталық бақылау органдары
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі валюталық бақылаудың негізгі органы
Несие мекемелерінің валюталық операциялармен айналысу құқын лицензиялайды;
Орындауға міндетті, нормативті актілерді бекітеді және есеп беру
Валюталық операцияларды жүргізу тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі валюталық реттеудің құқықтық негізін
Валюталық бақылау органдары мен агенттері арасындағы айырмашылықтар келесідей:
Органдардың, міндетті түрде орындалатын нормативті актілерді бекітуге құқы
Органдар, валюталық операциялар бойынша есеп беру және есеп
Агенттер валюталық бақылау органдарына есеп береді;
Органдар, Қазақстан Республикасының Әкімшілдік кодексінде қарастырылған санкцияларды валюталық
Қазақстан Республикасының валюталық бақылау жүйесі екі деңгейлі жүйе
Коммерциялық банктердің агент ретіндегі бақылау функциясы келесіден көрініс
Сурет № 3 Валюталық бақылау агенттерінің құрылымы.
Ескерту: Автормен құрастырылған Г.Т. Абдикадирова «Валютное регулирование в
Валюталық бақылаудың ерекше бағыты болып экспорт-импортты валюталық бақылау
Экспорт-импортты мәмілелерге жататындар:
Тауарларға (инвестицияға қатысты мәмілелерден басқа) деген меншік құқының
Резиденттердің резидент емеске (резидент еместердің резиденттерге) көрсететін қызметтерін,
интеллектуалды творчествалық қызметтердің нәтижесін пайдалануға беру құқын қарастыратын
Қазақстан республикасындағы валюталық бақылаудың негізгі мақсаты - экспорттан
Жүргізілетін экспорт-импортты валюталық операциялардың заңнамаға сәйкес келуін және
Төлем негізділігін тексеру;
Экспорт-импортты валюталық операциялар бойынша есеп берулердің толықтығы мен
Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыратын резидент және
Валюталық бақылау органдары мен агенттеріне, валюталық операцияларды жүзеге
Валюталық бақылау органдарына тексеріс кезінде өздерінің мекемелеріне, құжаттарына
Тексеріс жүргізген кезде валюталық бақылау органдарына түсініктемелер ұсынуы
Жүргізілетін валюталық операциялардың бес жыл мерзім бойы сақталуын
Валюталық бақылау органдарының талаптарын орындау;
Қазақстан Республикасының валюталық заңнамасы бекіткен, басқа да талаптарды
Валюталық бақылаудың ең ірі бөлімі болып экспорт-импортты валюталық
Жаңа автоматтандырылған экспорт-импортты валюталық бақылау схемасы экспорттан және
2004 жылы Ұлттық Банк валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты
Капитал қозғалысымен байланысты операцияларды жүргізуге - 2260, оның
Импорт операцияларына - 1540;
Экспорт операцияларына - 635;
Шетелге инвестиция беруге - 48;
Қозғалмайтын мүлікке меншік құқын төлеуге - 19;
Несиелер ұсынуға - 18.
Шетелде шот ашуға - 65;
Резидент-заңды тұлғаларға - 57;
Резидент-жеке тұлғаларға - 8;
Бөлшек саудамен айналысу үшін - 4;
Айырбас операцияларын жүргізу үшін - 145.
Салыстыру үшін алдыңғы жылғы мәліметтерді келтіруге болады: 2003
57 - ҚР резидент-заңды тұлғалардың шетел банктерінде шот
1152 - капитал қозғалысымен байланысты операцияларды жүргізуге;
202 - қолма-қол шетел валютасымен айырбас операцияларын жүргізу
Лицензиялау мен әкімшілдік өндіріс процедураларын жетілдіру валюталық операцияларды
2001 жылдың 25 ақпанында, елімізге әкімшілдік құқық бұзушылық
Валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты операцияларды жүзеге асыруға қажет
Шетел банкісінде шот ашу үшін - шетел банкісінде
Қолма-қол шетел валютасымен бөлшек сауда және қызмет көрсету
Капитал қозғалысымен байланысты, экспорт-импорт мәмілелері, резиденттердің шетелде инвестициямен
Ағымдағы валюталық операцияның капитал қозғалысымен байланысты операцияға айналуы
“Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының Заңында, резиденттер өкілетті
Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды тіркеу Ережесіне сәйкес,
Ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, аталған операцияларға
3. Валюталық реттеуді либерализациялаудың шарттары және ерекшеліктері.
3.1 Валюталық реттеуді либерализациялаудың әлемдік тәжірибесі.
Көптеген дамыған елдер валюталық реттеудің либерализациялануына, еркін қалқымалы
Дамушы елдердің және өтпелі экономикасы бар елдердің түрлі
1997 жылы Шенген келісіміне қол қойылды, бұл келісімге
Тауар экспортынан түскен түсімді міндетті түрде сату Ирландия
Бұл процесс Шығыс Европа елдеріне де тән. Мысалы,
Кейбір жағдайларда экспортерлер валюталық түсімдерді белгілі бір мерзім
1990 жылдары болған көптеген ахуалдар, экономисттер мен саясатшылдарды
Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде ұлттық валюта бағамы ірі сауда
Экономикалық бірлік және даму ұйымының (ЭБДҰ) елдері белгілі
*Саркисянц А.Г. «Либерализация валютного регулирования.»
кеңінен қолданылды.
Қаржы секторының тиімділігін жоғарлату және ұлттық нарықтың және
ЭБДҰ тәжірбиесі, тұрақсыздық жағдайында бақылау тиімділігінің төмендейтінін көрсетті.
Көптеген елдерде либерализациялау процесі ұзақ уақытқа созылды. Соғыстан
Либерализацияға өту Канада елінде көп уақытты қажет етпеді:
1980 жылдың орта шенінде либерализациялау процесі біршама жылдамдатылды.
Либерализациялау процесі толығымен аяқталған елдерге, валюталық шектеу тәжірибесіне
ЭБДҰ елдері, либерализациялау процесін күйзеліске ұшырау тәуекелі төмен
Либерализациялау процесін жылдамдату кезінде бұндай құбылыстар байқалмады. Турция
Резидент еместерге ұлттық валютада қарыз ұсынуға қойылатын шектеулер
Дәстүрлі түрде ЭБДҰ елдерінде заңды тұлғалар жүргізетін валюталық
Либерализациялауды жүргізгеннен кейін, көптеген елдерде (оның ішінде, Швеция,
Шектеуді алып тастағаннан кейін, капитал қозғалысындағы күйзелістердің болмауы
Валюталық бақылау өте тиімді болған жоқ;
Кейбір шектеулер іс-жүзінде қолданыста болған жоқ, сондықтан оларды
Капиталдың сыртқа ағуы, уақыт өте бұрын сыртқа шығарылған
Валюталардың шектеуден болсатылуына инвесторлардың сенімінің артуы шетел капиталының
Қаржы реформасын жүргізу және пруденциалды бақылаудың қатаң нормаларын
Аталып кеткен мысалдар, экономикалық тұрақтылық және реформа процесінің
Шетелде депозиттер ашуға қойылатын шектеулерді алып тастау нәтижесінде,
Жалпы алғанда, дамушы және өтпелі экономикасы бар елдердің
3.2 ҚР-дағы валюталық режимді либерализациялау бағыттары.
Егер, валюталық реттеудің ағымдағы мәселесі туралы айтатын болсақ,
Менің ойымша, елдегі валюталық реттеу жүйесінің өзгеруіне әсер
Қолданыстағы валюталық режимнің тиімділігі жеткіліксіз;
Валюталы-айырбас операциялары кезінде экспортерлердің трансакционды шығындары жоғары;
Бағаның тез өсуіне қауіп төндіруі мүмкін;
Республикадағы экономикалық жағдайдың сапалы жақсаруында орын алады.
Капитал мобильділігі халықаралық инвесторлардың портфельдерін диверсификациялауға, тәуекелді бөлуге,
Сонымен қатар, валюталық режимді либерализациялау белгілі бір деңгейде
Әлемдік және тауар нарығындағы баға, ал жекелей алғанда
Капитал операцияларын либерализациялау ішкі және әлемдік пайыздық мөлшерлемелерді
Капитал мобильділігі деңгейінің өсуі, алып-сатарлық сипатта болатын қысқа
Валюталық реттеу және бақылау жүйесі, сыртқы экономикалық операциялардың
Сонымен қатар, либерализацияланатын әрбір операция белгілі бір тәуекелге
Резидент еместердің бағалы қағаздармен сауда жүргізуі өз кезегінде,
Резиденттердің сату және сатып-алумен байланысты операциялары нарықтық, несиелік
Контрсеріктестің несиелік тәуекелі;
Нарықтағы банкрот болған субъектілердің активтер мен кепілдерін
Резиденттердің қарыз алуды жүзеге асыру кезіндегі өтімділік және
Резидент еместерге қарыз беру кезінде туындайтын, несие тәуекелдері;
Венчурлы кәсіпорындардың банкротқа ұшырау тәуекелдері.
Валюталық нарықты либерализациялау ішкі нарықта валютаны ұсынудың қысқаруына
Ағымдағы операцияларға және капиталдың халықаралық қозғалысына шектеулерді алып
Өндірістік;
Мемлекеттің қаржы жүйесінің тұрақтылығы;
Тиімді банк жүйесі;
Дамыған тауар, капитал, қызмет көрсету нарығы;
Еңбек күші нарығының мобильділігі.
Банктің валюталық реттеу агенті рөліндегі екі жағдайдағы мәселеге
Біріншіден, бұндай екі деңгейлі жүйе Қазақстан Республикасының спецификалық
Екіншіден, банктер орындайтын жұмыстардың нәтижесіне қарайтын болсақ, жүргізілетін
Егер де, бұл жүйені құрғанға дейін экспорт-импортты түсімдердің
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тұрғысынан, валюталық реттеу және
Егер де, валюталық реттеудің даму перспективалары туралы айтатын
Концепция*, қазақстандық экономиканың дамуының ерекшеліктерін, сондай-ақ, экономикалық өсудің
Капитал қозғалысына валюталық шектеулерді белгілеу қажеттілігі шетел валютасына
Соңғы жылдары Қазақстанда мұнай және газ өндіру екі
Қазақстандағы валюталық реттеу режимін либерализациялау келесідей қағидаларға негізделеді:
Кезектілік қағидасы (принцип последовательности). Валюталық
Экономикалық мақсаттылық қағидасы (принцип экономической целесообразности). Валюталық реттеу
Артықшылық қағидасы (принцип приоритетности). Елдің экономикалық қауіпсіздігі үшін,
* Концепция либерализации валютного режима в РК
ұзақ мерзімді капитал операцияларына қойылатын талаптар жеңілдетілуі қажет,
Симметрия қағидасы (принцип симметрии). Капиталдың сыртқа ағуының ішке
Тең шарттар қағидасы (принцип равных условий). Валюталық
Келісімділік қағидасы (принцип согласованности). Қаржы институттары жүргізетін операцияларды
7. Қаржылық тұрақтылық қағидасы (принцип финансовой устойчивости). Қаржылық
8. Статистикалық мониторинг қағидасы (принцип статистического мониторинга). Валюта
9. Қағидасы (принцип прозрачности). Валюталық реттеу жүйесі екі
10. Ерекшелік қағидасы (принцип исключительности). Ұлттық Банктің, елдің
Кесте №2.
Қазақстан Республикасындағы валюталық режимді либерализациялау Концепциясын жүзеге асыру
1 кезең 2 кезең 3 кезең
Өту алғы шарт-
тары Орта мерзімді перспективадағы төлем балансының қатысты
Валюталық нарықта қатысты тұрақтылыққа жету. 1. Қаржы
2. Қаржы құрал дарын дамыту ж-е бағалы қағаздар
3. Сыртқы экон. операциялар тур. статистикалық ақпарат жинау
2. Ішкі және әлем дік пайыз мөлшерлемесінің қатысты
Төлем балан сында
ғы жағдай ларды анықтайтын факторлар 1. Солт.
2. Инвестициялық тауар
импорты, халықар. қызмет көрсету және тікелей инвестор табысы
3. Әлемдік баға деңгейіне қатысты белгісіз жағдайда мұнай
2. Тікелей шетел инвестициялары-ның ішке ағуын қысқарту.
3. Резиденттердің шетелдегі тікелей және портфельдік инвестициялары нәтиже
2. Ішкі жиналымдардың ішкі инвестициялар-дан асып түсуі.
Валюта режим
ін либера лиза
циялаудың негізгі мақса
ты мен міндеті. 1. Резидент еместердің бағалы
2. Шетелге тікелей инвест. операцияларын ынталандыру есебінен резиденттің
3. Экспорт-импорт валюталық бақылау тиімділігін жоғарлату және сыртқы
4. Капитал ағымымен бай-ты тәуекелдерді төмендету. Ол мынаған
- консолидаци. негіздегі пруденцды қадағалауды жет-ру.
- банкке, ЖЗҚ, сақтан-у компаниясына тәуекелді басқарудың ішкі
- операцияның статистикалық есеп беруін жетілдіру. 1.
2. Нарықтық тәуекелді хеджир леу мақсатында қолд-тын туынды
2. Қысқа мерзімді сипаттағы резидент еместердің мәмілесін валюталық
лау.
3. Елден тыс жердегі шетел банкі шотындағы қаражаттарды
4. Ішкі валюталық нарықта шетел валютасымен жүр гізілетін
Ескерту: автормен құрастырылған Г.А. Абдрахманова Либералиция валютного режима
Қаржы институттарында тәуекелді басқарудың ішкі жүйесінің тиімділігін жоғарылату,
операциялар бойынша есеп беруді жетілдіру либерализациялаудың келесі этапына
Бірінші этапта лицензиялаудан келесі операцияларды босату қарастырылған:
Минималды талап етілетін рейтингі бар, жеке тұлғалардың шекарадан
резиденттердің шекарадан тыс жерде инвестицияны жүзеге асыруы, бірақ
*Мәлімет: ҚР валюталық режимді либерализациялау Концепциясы.
Инвестицияны қолдау және қорғау туралы келсімге қол қойған
инвестициялық сапалы (А рейтинг) бағалы қағаздарға инвестиция жұмсау.
Қазіргі таңда бұл позиция өте қолайлы. Жаңа заңнаманың
Қорытынды.
Нарықтық экономикаға өту экономиканың жекелей алғанда, ақша және
Валюта жүйесі өндірістің өсу темпімен, сауданың және халықаралық
Қазір, Қазақстанның валюталық жүйесі көптеген көрсеткіштер бойынша
Сонымен, бүгінгі күні Қазақстан Республикасында валюталық реттеу және
Жалпы алғанда, шектеулерді біртіндеп алып тастауды және валюталық
Сонымен, валюталық реттеу және бақылау механизмін қарастырып, аталған
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Закон Республики Казахстан «О валютном регулировании и валютном
Правила о пруденциальных нормативах для банков второго уровня,
Правила проведения валютных операций в РК, утвержденные постановлением
Положение о порядке лицензирования деятельности, связанной с использованием
Правила регистрации валютных операций, связанных с движением капитала
Правила «Внесенные изменения в законодательные акты о валютном
Программа либерализации валютного режима в Республике Казахстан на
Инструкция об организации экспортно-импортного валютного контроля в РК,
Инструкция об организации обменных операций с наличной иностранной
Абдикадирова Г.Т. Валютное регулирование в Республике Казахстан.// Экономика-2004
Международные валютно-кредитные и финансовые отношения/ под
ред. Красавиной Л.Н. –М.: «Финансы и статистика»,2003;
Пебро М. Международные экономические, валютные и финансовые
Калиева Г.Т., Омарова А.К. Валютные рынки и валютные
Миклашевская Н.А. Международная экономика: Учебник/под общ. ред. д.э.н.,
Мировая экономика: Учебник /под общ. ред. д.э.н., проф.
Киреев А. Международная макроэкономика. Часть2.-М.: «Международные отношения», 2000
Жангельдин Е. Валютное регулирование: актуальность и развитие// Қаржы\қаражат.
Щеглова Н.Г. Валютное регулирование на пути к либерализации
Саркисянц А.Г. Либерализация валютного регулирования: мировой опыт.//Финансы.-2002.-№1. С.;
Саркисянц А.Г. Либерализация валютного регулирования: мировой опыт.//Финансыи кредит.-2001.-№15.
Абдрахманова Г.А. Либерализация валютного режима в Казахстане: проблемы,
Тогисбаева А.Б. Анализ экономической ситуации в Казахстане и
Тазабеков А. Анализ ситуации на региональных потребительских рынках
Годовой отчет НБРК за 1998год;
Годовой отчет НБРК за 2001 год;
Годовой отчет НБРК за 2002 год;
Годовой отчет НБРК за 2004год;
Вестник Национального банка РК, апрель 2004г;
Статистический бюллетень НБРК, апрель 2004 г;
1
Валюталық реттеу органдары
ҚР басқа да мемлекеттік органдары (Кеден бақылау агенттігі,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі - негізгі валюталық реттеу
Валюталық бақылау агенттері
Өкілетті банктер
Банктік операциялардың бөлек түрлерімен айналысатын өкілетті ұйымдар