ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І. Ұлттық банк, оның мақсаттары мен міндеттері және
1.1. Ұлттық банкінің құрылымы мен басқару органдары
1.2. Қазақстан Республикасындағы банктерді ашу мен олардың қызметін
ІІ. Ұлттық банктің функциялары мен жүргізетін операцияларын талдау
2.1. Ақша айналасын басқару және ақша массасы
2.2. Ақша-несие саясаты мен негізгі құралдарын талдау
2.3. Банк қызметін реттеу мен қадағалау әдістерін талдау
ІІІ. Ұлттық банктің банк ресурстарын қалыптастыру шаралары
3.1. Банк ресурстарының құрылымы және түрлері
3.2. Банктің инвестициялық операциялары
3.3. Шетелдік тәжірибедегі орталық банктердің басқару ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Мен дипломдық жұмысымды «Ұлттық банк, оның құрылымы мен
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы
Соның ішіндегі банкке келетін болсақ, банктер – банк
Кейбір ғалымдардың пікірікше, алғашқы банктер капитализмінің мануфактура тұсында
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде
«Банк» сөзі «banco» деген ағылшын тілінен аударғанда «айырбас
Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі, ----- сол
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан мыс қалмады.
Банк капиталының Қазақстанға енгізілу мерзімі ХІХ ғасырдың аяғын
Ресейдің мемлекеттік банкі 1860 жылы өз қызметін бастап,
Басқа мемлекеттердің Орталық эмиссиялық банктерінен Ресей мемлекеттік банкінің
Мемлекеттік банктін бөлімшелері Қазақстан территориясында ірі сауда-өнеркәсіп қызметінің
Ірі коммерциялық банктер қатарында салалатын Сібір сауда –
Жалпы, бірінші дүниежүзілік соғпатың бестапқы кезеңінде Қазақстанның әр
Ал, КСРО-ның Мемлекеттік банкісінде халық шаруашылығының барлық салаларын
Барлық республикада, оның ішінде Қазақстанда барлық банктердің республикалық
Қазақстандағы қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРО-да
Бұл реформалық өң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп
70 жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендігін жариялағаннан бастап
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған «ҚазКРО-ғы банктер және
Нарықтық экономикаға өтуде және экономикалық дағдарысты жоюда, макроэкономикалық
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет
Қазір Қазақстан Рсепубликасындағы жұмыс жасап отырған банктік жүйенің
І кезең. 1988-1991 жж – мемлекеттік саласық мамандандырылған
ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары –
ІІІ кезең. 1993 жылдың қараша айынлы осы уақытқа
Бұл банктік реформалаудың көптеген кемшіліктері болды. Солардың басты
Ұлттық банк қызметіне байланысты:
мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен
коммерциялық банктердің өнімділігін толық қолдау механизмінің жеткіліксіздегі;
валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта қолушылық;
осы уақыттқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен
Екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
Ұлттық банк нарапынан белгіленген экономикалық нормативтер мен банк
орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде
прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып, игерудің баяулығы;
банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктердің қайта түрленуге байланысты
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша
Екінші кезекте, Қазақстан Әлем Банкін 1994 жылдың орта
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандарылған Халық банкін әмбебап банкке
Банк реформасына жүргізу бағдарламасының басты мақсаты – ҚР
Осы мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешу
ақша-несиелін реттеу әдістері мен құрылдарын жетілдіру;
елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол
Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық жағдайын
Ұлттық банктің басуа елдердің орталық банктерімен және басқа
Елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық
І. Ұлттық банк, оның мақсаттары мен міндеттері және
1.1. Ұлттық банкінің құрылымы мен басқару органдары
Елімізде 1995 жылдың 31 тамызында қабылуанған «ҚР-ғы банктар
ҚР Ұлттық банкі –мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші
Өзге банктердің барлығы – екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан
Қазіргі Қазақстанда қызметтетін банктік жүйенің он жыл тарихы
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым ролін атқара
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгіобъектігіне экономикамыздағы жалпы
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиентерге қызмет
Ұлттық банк – ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әртүрлі иелесідей
мемлекеттің 100 ℅ қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк
акцияның бір бөлігі мемлекетке тиісті немесе мемлекеттің қатысынсыз
оталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым
2004 жылдан бастап, «Ұлттық банкі» ҚР заңына жасалған
Сол сияқты, Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі:
мемлекеттің ақша-несие саясатын жасау;
төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану арқылы
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден құралады:
меншікті қаражат есебінен;
басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізді
ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
Арнайы мемлекеттін қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан
Қазақстанның Ұлттық банкі-тігінен басқарылатын жүйедегі біртұтас орталық тандырылған
Қазақстан Ұлттық Банкінің жоғары басқару органы Басқарма болып
банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық актілерін
Ұлттық Банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру
жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру туралы
банктер үшін резевтік талаптар нормасын бекіту;
алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және
ҚҰБ-нің жылдық балансын және табысы мен зияны туралы
ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік
банктер үшін пруденциальдық нормативтер мен басқа да міндетті
еңбек жағдайын, оған ады төлеу жүйесі мен мөлшерін
ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да ұйымдарда қатысуы туралы
Директорларының Кеңесінің құрамын бекіту;
Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-на арналған
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Ұлттық банк төрағасы және бес лауазымды тұлғалары;
ҚР Президентінен бір өкіл;
ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы – директорлар кеңесі
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп
Парламенттің кейсімімен ҚР Президенті Ұлттық банк төрағасын 6
Ұлттық банк төрағасының орынбасарларын да Ұлттық банк төрағасының
Ұлттық банктің жылдық есебін Президент бекітеді;
Ұлттық валюталық – теңгенің айшығының тұжырымын Президент бекітеді;
ҚҰБ ҚР Президентінің сұрады бойынша өзінің қызметіне байланысты
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерирдегі облыстық
Ұлттық банктің функциональдың құрылымына департаменттер мен басқа да
Ұлттық банктің орталық аппаратында департаменттер мен дербес басқармалары
зерттеу және статистики департаменті;
шетел операциялары департаменті;
ішкі операциялар басқармасы;
сыртқы байланыстар бөлімі;
заң қызметі департаменті;
әкімшілік департаменті;
бухгалтерлік есеп департаменті;
есептеу жұмыс орталықтарының департаменті;
операциялдық басқарма;
төлем жүйесі басқармасы;
бақылау және аудит департаменті;
персоналдармен жұмыс басқармасы;
халықаралық қаржы ұыймдарының жобаларын іске асыру бөлімі;
мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлімі.
Сонымен қатар, ҚҰБ құрылымына мынадай дербес бөлімшелер де
мемлекеттік сақтау қөймасы;
Ресей Федерациясының Ұлттық банк өкіметтілігі;
банкноттық фабрика;
монета сарайы;
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы;
Қазақстан ипотекалық компаниясы;
Ипотекалық несиелерді кепілдендіру қоры;
Актуарлық орталық;
Автобаза;
Банктік сервистік бюро;
Ұлттық ақпараттар технологиясы.
Бірінші бөлімнің екінші тармақтасында Қазақстан Республикасындағы банк алудағы
1.2. Қазақстан Республикасындағы банктерді ашу мен олардың қызметін
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30
Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа ҚР
Сонымен қатар Қазақстандық коммерциялық банктерге бағалы металдармен операцияоарды
Коммерциялық банктер – банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
1-кесте
ҚР-ғы коммерциялық банктердің сандық құрамы кезеңнің басында
Банктер түрлері 01
1996 01
1997 01
1998 01
1999 01
2000 01
2001 01
2002 01
2003
Екінші деңгейдегі банктердің барлығы
130
101
82
71
55
47
44
38
Соның ішінде мемлекеттік
4
4
6
1
1
1
2
2
Мемлекет аралық
1
1
1
1
1
1
1
-
Шетел капиталының қатысуымен
8
9
22
23
22
16
16
17
Еншілес банктер
5
5
7
11
12
12
11
11
[Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық бантің №1 2000-2003 жж.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, бұл
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған «ҚР-ғы банктер және
Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
Банк операцияларын жүргізуге Ұлттық банктен лицензия алу;
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды жеке тұлға ашуға
рұқсат алу үшін беретін өтінші;
құрылтайшылық шарт (түп нұсқа);
банктің жарғасы (түп нұсқа);
банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы
құрылтайшылар туралы мәліметтер;
құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым
банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын туралы мәліметтер, оның ішінде:
жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы;
жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары болуы керек, оның ішінде:
Банк алу үшін рұқсат алуға берілетін өтініш үш
Ұлттық банк ашуға рұқсат беру өтініштердің есебін жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құрылатын банк Ұлттық банк рұқсат
Үшіншіден, банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Ұлттық банктен
ұйымдастырушылық – техникалық шараларды орындау, оның ішінде: Ұлттық
жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге осы аталған талаптарды орындағандығын
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемей,
брокерлік – мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
диллерлік – мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздарымен;
кастодиандық;
клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және
Банктік операцияларға аталған заңның 30 бабына сәйкес мыналар
заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және
кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, бері, қайта
аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін
заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және
клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ
сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын,
ламбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен
төлем карточкаларын шығару;
банкнота мен монеталарды және бағалы заттарды инкасациялау және
шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
төлем құжаттарын инкассоға қабылдау;
чек кітапшаларын шығару;
бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
анкридитивті формада орындалуды көздейтін, банктік кепіл хаттарды беру;
үшінші тұлғаның атынан ақшалай формада орындалуды көздейтін банктік
Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін
Банктің филиалы – филиал туралы ережеде немесе лицензияда
Заңда сәйкес, банктер өздерінің филиалың ашу үшін Ұлттық
Филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тиым
Банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни банктің тапсырмасымен және
Банк өкілдігі Ұлттық банктің келісімімен ашылады. Шетелдік банктер
өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
өтініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
ҚР аумағында өкілдік алу туралы өтініш жасаушы банктің
өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған лицензиясының
аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық
өтініш жасаушы банктің ҚР аумағында өкілдігін ашуға қарсы
өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны жетекшісі туралы мәліметтер.
Жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке тиісті
ҚР ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктерді ашуға берген
банк тарапынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы
банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап бір жылдан астам
мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін
Қазақстандық тәжірибеде басқа дамыған шетелдік тәжірибелер сияқты жарғылық
Жарияланған жарғылық қордың 50℅-ның ақшалай түрдегі сомасы сол
ІІ-ші бөлімде Ұлттық банктің қызметі мен операцияларына тоқталамын.
ІІ. Ұлттық банктің функциялары мен жүргізетін операцияларын талдау
2.1. Ақша айналасын басқару және ақша массасы
2004 жылдан бастап, Үкіметтің қаулысымен Ұлттық банктің құрылымынан
Оның құрамына: банктің қадағалау, бағалы қағаздар нарығын зерттеу
Осындай өзгерістерге сәйкес Ұлттық банктің атқаратын қызметтері де
Ұлттық банк мынадай классикалық қызметтерді атқарады:
ақшаны эмиссиялау;
ақша-несие саясатын жүргізу;
төлем тәжірибесін ұйымдастыру;
төлем балансын құру;
валюталық реттеу және валюталық бақылау.
Ұлттық банк төмендегідей операцияларды жүргізеді:
бірінші кластың эмитенттермен шығарылатын алты айлық қайтару мерзімдегі
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
депозиттік сертификаттармен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық
депозиттік және есеп айырсу операцияларын жүргізе отырып, бағалы
қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
банктерде және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
Мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуын – эмиссия
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар мен
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі
Ақша айналымын реттеудің маңызды элементі – қолма-қол ақшаның
Ұлттық банк шығаратын ақшаларды ақша базасы дейміз. Оған
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы
Ол ақша – несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты, өйткені
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс орналасқанда мультипликацияланбауына
Қайта құру кезеңіне дейін «ақша айналымы» мен «ақша
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-қол
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырынған жоспарлы экономика жағдайында
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы тек жойылды.
Ақша айналысының объективті негізгі-тауар өндірісі мен тауар айналысы
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементті – қолма-қол ақшаның
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы
тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл,
Ұлттық банк экономикалық айналымға оның қажеттіліктеріне сәйкес, несиелеу
Ақша айналысының екі облысының бірлігі, ақша массасының өзіне
Ақша массасының көбеюі бірнеше каналдар бойынша жүреді:
Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебінен;
Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуы жолымен;
Орталық банктің ел үкіметіне мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу
Орталық банктің бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттік
Коммерциялық банктердің салымдары жұмылдыру негізінде чектер эмиссиясын шығару
Ақша массасының көлемі Орталық банк жүргізетін ақша-несие саясатымен
нақты бейнелеудегі ЖҰӨ-нің болжанатын өсімі;
жоспарлы кезеңдегі ақша айналысының есептелетін (жылдық ЖҰӨ номиналдық
жоспарланған кезеңдегі инфляцияның максималды рұқсат етілген деңгейі;
Ақша массасы өсуінің бақылау көрсеткіштері елдің экономикалық потенциялының
Егер ақша массасы ақырын айналса, бұл ұлттық өнімді
Экономикадағы ақша айналысының жылдандығы Ұлттық банк арқылы тікелей
Қазақстандағы және басқа да ТМД елдеріндегі қазіргі инфляцияның
Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын
Шартты түрде инфляцияны мынадай түрлерге бөлуге болады: глобалдығына
Егерде инфляция экономикадағы құлдырауға байланысты болса, онда бұл
Көп уақыттар бойы айналыстағы ақша массасы мен инфляция
Инфляция процесінің Қазақстандағы дамуы да осы көзқарасты куәландырады.
Қазақстан тәжірибесі инфляциямен күресу тек қана фискалды-ақша саясаты
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
2.2. Ақша-несие саясаты мен негізгі құралдарын талдау
Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты-ұлттық валютаның
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын, несие
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық дең гейдегі субъектісі – Ұлттық
Шаруашылық конъюнктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі
Рестрикациялық ақша-несие саясаты;
Экспансиондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік
Экспансиондық ақша-несие саясаты – несие беру көлемін кеңейтумен,
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляция
сыйақы мөлшерлемесін белгілеу;
ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша
банктерге және үкіметке несиелер беру;
валюталық нарықта интервенциялау;
кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен
Қазіргі уақытта осы аталған құралдардың ішінде іс-жүзінде қолданылып
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша төмендегідей ресми
ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
«овернайт» займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – ақша нарығын жалпы
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі – ақша нарығының жалпы
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері
«Овернайт» заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі – Ұлттық банктің
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері – Ұлттық банктің
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін төмендегідей 2-кестемен беруге
2-кесте
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелері пайызбен
Сыйақы мөлшерлемесінің түрлері 01.2001 ж. 01.2002 ж. 01.2003
1 Қайта қаржыландыру 14 9 7,5
2 Есептік (дисконттық) 12,5 8 8
3 Овернайт займдары бойынша 20 12 9
4 РЕПО операциялары бойынша, соның ішінде:
Овернайт
1 жұма
1 жұма
-
6,5
5,5
5
5
5,5
5,5
5,5
5,5
Сандық мәліметтер ҚҰБ статистикалық бюллетенінен алынған.
Ең төменгі резервтік талаптар.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер
Резервтік талаптар ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
Ақша несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1
Ашық нарықтағы операциялар.
Ашық нарықтағы операциялар – бұл Ұлттық банктің айналыстағы
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің өтімділігі және
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны
Несиелік операциялар
Несиелік және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банктің
Валюталық интервенция
Ұлттық банктің валюталық интервенциясы – деп ұлттық валюталық
Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенция дербес түрде кез
Ұлттық банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтап
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру нарығының,
2004-2006 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің балжымы
3 кесте
2004-2006 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы
Көрсеткіштер 2003 (бағалау) 2004 2005 2006
Базалық инфляция
жылына, орташа, ℅
4-6 3-5 3-5
Инфляция (ТБИ)
жылына, орташа, ℅ 6,5 5-7 4-6 4-6
Қайта қаржыландыру
жылына, орташа, ℅ 7,0 6-6,5 6,0 5,5
ҚҰБ жалпы алтын-валюта резерві
млн.АҚШ доллары 4852 5156 5679 6438
өзгерістер, ℅ 54,5 6,3 10,1 13,4
Ақша базасы
млрд. тенге 312 411 495 574
өзгерістер, ℅ 50,0 31,6 20,3 16,1
Ақша массасы
млрд. тенге 1026 1325 1607 1898
өзгерістер, ℅ 34,2 29,1 21,3 18,1
Банк жүйесіндегі резиденттердің депозиттері
млрд. тенге 780 972 1183 1407
өзгерістер, ℅ 29,4 24,6 21,7 18,1
Экономикаға беретін банктің несиелері
млрд. тенге 940 1225 1520 1844
өзгерістер, ℅ 39,8 30,3 24,1 21,3
Жеке тұлғалардың теңгедегі мерзімді депозиттері бойынша орташа өлшемді
10,0-11,0
9,0-10,5
8,5-9,5
7,0-9,0
3-кестеден көріп отырғанымыздай, 2004-2006 жылға арналған ақша несие
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі құралдарының біріне
2003 жылы Ұлттық банк өзінің ресми мөлшермелерінің (оның
2003 жылы Қазақстан Республикасында валюталық режимді либеризациялау, бірінші
Жалпы 2003 жылы ақша-несие саясатын жүргізу қаржы нарығындағы
2003 жылы орташа жылдық инфляция 6,4℅ болды. Жыл
2003 жылы Ұлттық банктің таза халықаралық резервтері 58℅-ға
Ұлттық банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша агрегаттарының
2003 жылы қаржы секторының негізгі сегменті – банксекторында
2003 жылы екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5℅-ға
2.3. Банк қызметін реттеу мен қадағалау әдістерін талдау
1995 жылы 31 тамызда қабылданған «Банктер және банктік
пруденциялық нормативтер белгілеу;
банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілер шығару;
банктердің қызметін тексеру;
банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық
жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
өтімділік коэффициенті;
ашық валюталық позиция лимиту;
негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк
Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті.
Меншік капитал (К) – бұл І деңгейлі капитал
Банк инвестициясы – акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі)
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың біріне сәйкес
заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан қор биржасының ресми тізімінің
заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық стандартқа сәйкес жасалуы
заңды тұлғалардың қарыз рейтингі Standard & Poors және
Бірінші деңгейлі капитал (К1) мыналардан құралады:
төленге жарғылық капитал;
қосымша капитал;
өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза
шегерілген (-);
материалдық емес активтер (Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық стандартына
өткен жылдардағы зиян;
ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
бағалы қағыздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25℅-нан аспайтын
бірінші деңгейлі капитал сомасының 50℅-нан аспайтын сомадағы банктің
Банктің субординарлық қарызы – бұл мынадай талаптарға сәйкес
депозит немесе міндеттеме болып табылмайға тиіс;
банктің немесе онымен байланысты аффиширленген тұлғалар талаптары бойынша
алдан ала (толық немесе жартылай) өтеммеуге тиіс;
банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс (акционерлер
Банктің субординарлық қарызы – бастапқа қайтару мерзімі 5
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін,
Банктің субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде есепке алынады
1-ші жылы – субординарлық қарыздың 80℅ сомасы;
2-ші жылы – субординарлық қарыздың 60℅ сомасы;
3-ші жылы – субординарлық қарыздың 40℅ сомасы;
4-ші жылы – субординарлық қарыздың 20℅ сомасы;
5-ші жылы – субординарлық қарыздың 0℅ сомасы.
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктігі төмендегідей екі коэффициенттің
Банктің бірінші деңгейлі капиталының барлық активтер сомасына қатынасы
[1]
мұнда,
КІ – бірінші деңгейлі меншікті капитал;
ИК – банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа
А – банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің
Банктің меншік капиталының тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтерге
[2]
мұнда,
К – банктің меншік капиталы,
Ар – тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер және
Пс – арнайы резервтер (күмынді және үмітсіз активтер
3. Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғары мөлшері.
Бір қарыз алушы – ҚР-ның заңдарында немесе жасалған
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан
банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк
соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз
ҚР заңдарында немесе жасалған келісім шартта көзделген негізде
(-) шегерілген,
қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету сомалары, оның
банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР Үкіметі және
- ҚР Үкіметі мен Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
Standard & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының
[3]
мұнда,
Т – тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К – банктің меншік капиталы.
К3-тің мыні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін, - 0,10-ден
басқа да қарыз алушылар үшін – 0,25-ден аспауы
4. Ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділікті бақылап отыру мақсатында банктер ағымдағы өтімділік коэффициенттерінің
Өтімділік коэффициенті екі коэффициент көмегі мен анықталады:
банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.1);
банктің қысқа мерзімді өтімділігінің коэффициенті (к4.2).
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәнім Ұлттық банктің
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4) өтімділігі жоғары активтердің орташа
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.2) төмендегідей түрде есептеледі:
[4]
мұндағы,
Аор - өтімді активтердің орташа шамасы;
Мор – талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасы;
К4 – ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Банктердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті (к5) 3 ай
[5]
мұндағы,
Аор - өтелу мерзімі үш айдан аспайтын активтердің
Мор – үш ай мерзімге дейін тартылған талап
К5 – қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті.
5. Ашық валюталық позиция – осы уақытта немесе
6. Негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге
Негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге
[6]
мұндағы,
И – негізгі қорларға және басқа да қаржылай
Банктердің пруденциялық нормативтерді сақтауына Ұлттық банк бақылау жасайды.
Ал осы пруденциялық нормативтердің Қазақстандық банктік тәжірибеде қаншалықты
5-кесте
Пруденциялық нормативтерді бұзған екінші деңгейдегі банктердің саны
Пруденциялық нормативтердің аттары 01.01.
2001 01.01.
2002 01.01.
2003
Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері 1 0 0
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті коэффициенті (к1) 2 3
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті (к2) 2 3 0
Банкпен ерекше қатынастағы бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің
Жалпы клиенттері бойынша бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.1) 3 3 0
Банктің негізгі құралдарға және қаржылық емес активтерге жұмсаған
Ашық валюта позициясы лимиті 7 2 0
Пруденциялық нормативтерді бұзшы банктердің саны 29 15 1
Қазақстан Ұлттық банкінің статистикалық бюллетенінен №6 (103) маусым
Яғни кестеден көріп тұрғандай, пруденциялық нормативтерді бұзатын банктердің
Пруденциялық реттеу жүргізу нәтижесінде анықталған банк заңдарының бұзылуына
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу Ұлттық банктің
Мұнда басты міндеттердің бірі – бұл банктердің қызметін
Бұл қашықтан (дистанционды) қадағалау әдісі және инспекциялық әдісі.
Қашықтан қадағалау әдісі – бұл банктердің қадағалау органдарына
Қашықтан қадағалау механизмі 1-суреттегі тәртіпте жүзеге асырылады.
1 сурет
Ақпараттық есеп базасы. Банктердің қызметін кешенді түрде сипаттайтын
Қаржылық талдаудың мақсаты – енді пайда болып келе
Қашықтан талдау жүргізетін мамандар мынадай міндеттерді шешеді:
Банктередің пруденциялық нормативтер мен сақтауға міндетті басқа да
Банктердің қаржылық қызметін қарастыру, оның болашақтағы жұмысы мен
Екінші деңгейдегі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің қызметінің
капитал;
активтердің сапасы;
пайдалылық пен рентабельділік;
өтімділік.
Қаржылық жолдаумен айналысатын мамандар банктік мәселелердің пайда болуының
Капиталды талдау. Капитал – банктің қаржылық жағдайының ең
Капитал жеткіліктілігі, оның табыстылығы сияқты қашықтан бақыланып отыруға
Жалпы капитал жеткіліктілігі туралы өзінің ойын қалыптастыратын талдаушы
Банк капиталы стандарттарға жауап бере ме?
Ең төменге мөлшерді асқан жағдай бар ма?
Капитал деңгейінің банктің өзіне алған тәуекелге қатынасы қандай?
Ең төмекті стандарттармен жеткіліксіз есептеуге алынған тәуекелдер бар
Банк капиталының деңгейінің өзгеру үрдісі қандай? Оның көбеюі
Банк капиталының сапасы қандай? Капиталдың кез келген бөлігін
Активтердің сапасын талдау. Банктің активтерінің сапасы банктік операциялардың
Активтердің сапасын қашықтан бақылау мен талдау банктердің қызметін
Табыстар мен шығыстарды талдау. Капитал, банктің қаржылық жағдайының
Банк өз қызметін жүзеге асыру барысында көптеген банктік
Операцияларды жүргізуде пайыздық, пайыздық емес және басқа да
Банктің шығындарын талдауда қарастыратын негізгі мәселер мыналар:
шығындардың құрылымы;
пайыздық шығындарды көлемі;
пайыздық емес шығындар мен басқа да шығындардың көлемі;
әкімшілік шығындар;
Өтімділікті талдау. Банктің өтімділік жағдайы оның барлық қызметінің
Банктің өз міндеттемелері бойынша жауап бере алмауы банкке
Екінші деңгейдегі банктердің жағдайы туралы ақпараттарды сақтайтын Қазақстан
банк басшылығымен үнемі және тиімді байланыста болу;
өз бақылауындағы банктердің жағдайы туралы банктік қадағалау департаментінің
банк басшылығы мен директорлар кеңесінің кемшіліктерді түзетуге қабілеті
өзіне бекітілген банкке қатысты әсер ету шараларының орындалуын
Банктердің кураторлары жаңа шарттар жоспары бойынша берілетін күнделікті
Апта сайын ашық валюта позициясының лимиттері және валюталық
Банктердің өтімділігін бақылап отыру үшін куратор банктің апта
Кураторлар банктердің қызметін реттеуде ең маңызды құралдарының бірі
Жалпы пруденциялық реттеу тәжірибесі екінші деңгейдегі банктердің пруденциялық
Екінші деңгейдегі банктер Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау департаментіне
ҰООН формасы бойынша күнделікті балансы;
ашық валюталық позицияныңлимиттері және валюталық нетто-позициясы туралы апталық
ағымдағы өтімділікті орындалғаны жайлы апта сайын есеп беру
пруденциялық нормативтердің орындалуы туралы ай сайын есеп беруі;
активтердің және шартты талаптар мен міндеттемелелердің ай сайын
тоқсан сайын үнемі қаржылық есеп беруі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пруденциялық нормативтері туралы ережесіне
Банктердің ең төменгі резервтік талаптарды орындаудың екі әдісі
Баламалы – ай сайын қаражаттардың резервтік активтерде орналастыру,
Баламасыз – қаражаттарды Ұлттық банктегі резервтік шотта орналастыру,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген екінші деңгейдегі банктердің
Кестеде берілген мәліметтер BOSS жүйесінің көмегімен автоматтандырылған әдіспен
Сонымен банктер мен әр түрлі есеп берулердің негізінде
Статус-Репорт – банктің ағымдағы қаржылық жағдайын толық бағалауға
Статус-Репортты жасау барасында қашықтан қадағалау қызметтергері «CAEL» компоненттері
Берілген баға тек қана ішкі арналымдарға ғана қолданылады
Бұл құжатты қарастыру қорытындылары банк бойынша сәйкес ұсыныстар
Статус-Репортта көрсетілетін негізгі қаржылық көрсеткіштер мен басқа да
Банк туралы жалпы мәліметтер
Меншікті капиталының көлемі мен құрылымы
Банктің активтері
Банктің міндеттемелері
Банктің табысы мен шығысы
Өтімділігі мен ең төменгі резервтік талаптар
Қосымша ақпараттар.
Сонымен қашықтан қадағалаудың талдаушысы екінші деңгейдегі банктердің банктік
Сонымен қатар, қашықтан қадағалау талдаушысы:
банктерді ашу үшін табыс ететін құжаттарды қарастырады;
банктерге банктік операцияларды жүргізуге лицензия беру құжаттарын қарастырады;
банктің басқарушы қызметкерлерінің кандидатуралары бойынша Ұлттық банктің біліктілік
банктердің бағалы қағаздар проспектілерінің эмиссияларын сараптаудан өткізеді және
банктің қаржылық жағдайын сауықтыру бойынша сондай-ақ оларға санкциялар
Қашықтан қадағалаудың артықшылығы – онда банктердің жағдайы туралы
Инспекциялық қадағалау – банктерді орналасқан жерінде тексеру арқылы
Инспекциялау әдісінің артықшылығы – банктің барлық операциялары мен
Инспекциялауды жүзеге асыру үшін қадағалау органдары банктік операциялар
2 сурет
Инспекциялық қадағалау механизмі
Қашықтан қадағалау, инспекциялау барысында анықталған мәселелерді жою бойынша
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу механизмі
Ендігі кезекте үшінші бөлім. Бұл бөлімде: банк ресурстары
ІІІ. Ұлттық банктің банк ресурстарын қалыптастыру шаралары
3.1. Банк ресурстарының құрылымы және түрлері
«Банк ресурстары» термині «несиелік ресурсы» қарағанда кең ұғымды
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы, әмбебаптығы және
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
Банктің меншікті капиталы
Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптар
жарғылық капитал;
резервтік капитал;
қосымша капиталдар;
банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмеңдету мақсатында құрылған қорлар
бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
банк пайдасы;
акциялар шығару;
құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
облигациялар шығару жатады.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда
акционерлік банк формасында;
пай қосу ардылы, яғни жауапкершіліктілігі шектеулі серіктеснік формасында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылпайшылық
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы
Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі )ұзақ мерзімді вексельдері,
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден тұрады:
Бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан
Бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу:
Банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
банкті акционерлік формада құру;
банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік
Сондай-ақ резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау қоры,
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қорғаныс қызметі;
шұғыл қызметі;
реттегіштік қызметі;
айналым қызметі;
резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының шанасының
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне
Сондықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қорғаныс қызметіне қарағанда
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы,
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз,
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ болуы үшін
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей факторларды
банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің
банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
Банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін қолдайтын
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші
Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді:
І деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол
ІІ деңгейлі (қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға
Кук коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта пруденциялық
6-кесте
Банктік меншікті капиталының динамикасы млрд тенге
Баптардың аттары 01.01.2002 01.01.2003 өсім, ℅
І деңгейлі капитал 91,1 110,6 21,4
Жарғылық капитал 76,8 77 0,3
Қосымша капитал 8,7 11,2 28,7
Бөлінбеген пайда 8,7 15,0 72,4
ІІ деңгейлі капитал 36 55,7 54,7
Ағымдағы пайда 7,4 20,6 178,4
Субординирленген қарыз 15,3 30,1 96,7
Барлық меншікті капитал 122,1 161,2 32,0
Сондықтан мәліметтер Ұлттық банктің 2002 ж. есебінен алынған.
2003 жылдың 1 қантарына екінші деңгейдегі банктердің меншікті
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаражаттармен
Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты
депозиттік қаражаттар;
депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың)
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
3.2. Банктің инвестициялық операциялары
Банк қызметіндегі инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең мағынада,
Ал, тар мағынада, банктік инвестиция – табыс немесе
Сонымен қатар, банктік инвестициялау деп негізгі капиталға жұмсаған
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге асырылады.
Банктердің инвестициялық саясаты – банк қызметінің тұрақты жұмыс
Банктің инвестициялық саясатының басты бағыттары мындай бөлімдерді қамтиды:
инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық операциялардің шегін (үлесін)
инвестициялық операциялардың сапасы үшін жетекшілер мен атқарушылардың жауаптылығы;
инвестициялардың құрамы мен құрылымы;
бағалы қағаздардың сапасының деңгейінің және өтеу мерзімінің тиімділігі;
инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі талаптар;
портфельдің құрамына түзетулер енгізу механизмі;
сақтау тәртібі және сақтандыру механизмі;
пайдалар және зияндардың есебі;
компьютерлік қамсыздандыру бағдарламалары.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды сипаттайды.
Қор бағалы қағаздарының өзін екі негізгі топқа бөледі:
мемлекеттің бағалы қағаздары;
мемлекеттік емес (корпоративтік) бағалы қағаздар.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің бағалы қағаздарын өзіндік сипатына қарай
7-кесте
ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары сипаты
Түрі Шығарумақсаты Орналастыру тәсімі Айналыс мерзімі Номинал құны
Ұлттық банктің қысқа мерзімді нотасы Айналыстағы ақша массасын
Ұлттық банктің арнайы валюталық нотасы Еркін өзгермелі валюта
Арнайын валюталық мемлекеттік облигациялар (АВМЕКАМ) Жинақ зейнет ақы
портфелін жинақ зейнет ақы қорларымен айырбастау 5 жыл
Мемлекеттің арнайын қазынашылық міндеттемесі (МЕАКАМ) Ұлттық банкке Үкіметтің
Мемлекеттің қысқа мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемесі (МЕКАВМ) Республикалық
Мемлекеттің индексацияланатын қазынашылық міндеттемесі (МЕИКАМ) Республикалық бюджеттің ағымдағы
Мемлекеттің орта мерзімді қазынашылық міндеттемесі (МЕОКАМ) Республикалық бюджеттің
Мемлекеттің қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемесі (МЕККАМ) Республикалық бюджеттің
Мемлекеттік ішкі займдық ұлттық жинақ облигациялар (ҰЖО) Республикалық
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
Дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықты инвесторларға жеңілдікпен
Құпандық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс әкелетін
Аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
акциялар;
облигациялар;
депозиттік және жинақ сертификаттары;
ипотекалық куәліктер;
депозитарлық қолхаттар.
Осылардың ішінде инвестициялау операциялары акциялар мен облигацияларға байланысты
Акция – бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты жай және артықшылықты
Акциялар шығару формасына қарай да ажыратылады: құжатты түрде
Облигация – оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығына қарай екі түрге
купондық облигация-инвестор-банкке пайыз мөлшерлемесі формасында, яғни алты айда
дисконттық облигация-инвестор-банктің облигацияны шығарушыдан номиналдық құнынан төменгі бағада
Бүгінгі таңда ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық операцияларға
3.3. Шетелдік тәжірибедегі орталық банктердің басқару ерекшеліктері
Барлық ақша және банк жүйелерінің өзегі – АҚШ-ның
Басқарушылар Қеңесі ақша-несие саясатының негізгі мәселелерін шешеді және
олар орталық банктер болып саналады;
квази-қоғамдық банктер болып есептелінеді;
«банктердің банкісі»
ФРН-нің жұмысында АНФК маңызды роль атқарады. Ол ақша
Жеке коммерциялық банктермен күнделікті оперативтік байланысты 9 директордан
Бұл банктер квази қоғамдық банктер болып табылады, яғни
Шетелдерде тексерудің дифференцияланған мерзімдерін белгілеу және банктердің түрлі
АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі өзінің мәні жағынан басқа
ФРЖ үш деңгейлі жұмыс органдарынан тұрады – Басқарушылар
АҚШ аумағы 12 федералдық резервтік банктерге бөлінген. Осылар
Неміс федералдық банк (Дойче Бундесбанк) 1957 жылы 26
Кеңес-ақша-несие саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып табылады.
Директорат – жоғары атқарушы орган. Ол кеңестің шешімдерін
Жер орталық банктері – Неміс федералдық банкінің жергілікті
Ағылшын банкі – дүние жүзіндегі көне және беделді
Одан бөлек, банктер кассалық активтер коэффициентін касса және
Ағылшын банкі екі департаментке бөлінген – эмиссиялық және
Жапон банкі 1882 жылы құрылған. Қазіргі Жапон банк
Банкті басқарма басқарады. Ол орталық банктің барлық қызметтерін
ҚОРЫТЫНДЫ
Мен «Ұлттық банктің құрылымы мен функциясы» тақырыбына жазған
Нарық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, адамның еңбек
Банктер нарықтық экономикада басты делдал болып табылады. Өздерінің
Нарық экономикасында банктер қоғамның барлық капиталы иеленетін монополистерге
Банктердің нарықтық экономикадағы ролі мемлекеттік меншікті реформалаудағы, инфляцияны
Банктік реформаны жүргізудің қажеттігі мыналармен түсіндіріледі: қаржы ресурстарының
Қазақстанда банктік реформаны жүргізу нәтижесінде екі деңгейлі банктік
Банктердің негі типтеріне – мемлекеттік , жеке, акционерлік,
Банктер заңға сәйкес бастапқыда мәлімдеуші акцияны шығаруға құқысыз
Банк өз қызметін – құрылтайшылардың шешімімен, Ұлттық банкінің
Банктің ұйымдастырылу құрылымы біртұтастығымен анықталады. Банктер өздерінің филиалдарын
Екінші деңгейдегі банктер мен Ұлттық банк арасындағы қарым-қатынас
Банктер арасындағы және банктер мен клиенттер арасындағы қатынастар
Банктерге жасалатын бақылау мен қадағалау: мемлекеттік, халықаралық, аудиторлық
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі
Ұлттық банк – оның жоғары үкімет органы тұлғасындағы
ҚР Ұлттық банктің негізгі қызметтері мыналар: айналыстағы ақша
ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының мақсаты ұлттық валютаның
Эмиссия – мемлекеттік банкнота, монета, бағалы қағаздарды шығаруы.
Айналыстағы ақша массасын реттеудің біршама ыңғайлы әдісі –
ҚР Ұлттық банкі «банктердің банкі» қызметін атқарады, яғни
ҚР Ұлттық банкі бас банкир, қаржылай кеңесші және
ҚР Ұлттық банкі Қазақстанда және шетелде шетел валютасындағы
Жалпы алғанда, Ұлттық банк алтын қорларын басқару бойынша
Ұлттық банктің қызметінің біріне – екінші деңгейдегі банктер
Қазақстан Республкасы екінші деңгейдегі банктердің қызметтерін реттеу механизмі
Қашықтан қадағалау, инспекциялау барысында анықталған мәселелрді жою бойынша
Осымен бірге қадағалау орындары қызметкерлерінің есеп берулерді тексеру,
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында банктік салада банк әр
Қазіргі кездегі банктік нарық тәуекелдіксіз әр түрлі көлемде
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен коммуникацияның
Банк жүйесі дамуындағы маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің
Банктер арасында клиенттерді тарту жөнінде бәсекенің күшеюі банктердің
Банктің клиентпен экономикалық жұмысы – банкке клиентті тартудан
Сонымен қатар Ұлттық банктің ақша массасының көлемін шектеу,
Өз экономикасын нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін
Өзгерен экономика жағдайларына сәйкес банктік қызметтің өзінің дәстүрлі
Сол себепті отандық және шетелдік банктік тәжірибені салыстырудың
Банк секторының ішіндегі барлық қатынастар жүйесі, Орталық банк
Қашықтан
қадағалау
Ақпараттық есеп беру базасы
Қаржылық
талдау
Салыстырмалы топтық талдау
Капиталды талдау
Өтімділікті талдау
Активтер сапасын талдау
Табыстар мен шығыстарды талдау
Қашықтан талдау нәтижесі бойынша ұсыныстар
CAMEL жүйесі бойынша тәуекелді бағалау
Инспекциялық қадағалау
Жоспарлы және мақсатын тексеру
Толық ауқымды тексеру
Мақсатты тексеру
Тексеру әдістемесі
«BOSS» қашықтан қадағалау жүйесіндегі банк тәуекелдерін бағалауда өзгерістер
CAMEL жүйесі бойынша тәуекелді анықтау, бағалау
Тәуекелді төмендету жөнінде банктің шараларды орындауына бақылау мониторингін
Банк жетекшісіне ұсыныстар жасау
Тексеру жөнінде біртұтас есеп жасау
Қашықтан талдау мәліметтерінен
Ішкі және сыртқы аудан ұсыныстарымен танысу