Дулат
Дулат Бабатайұлының шығармалары қанық та айқын
Көл қорыған қызғыштай
Сен десе,салам байбалам,-
деп,өзінің шарасыз кейпін дәл танытса,жырдың өн
Заманға қарай азған ұрпақтың дәрменсіз күйі-
Нары-жалқау кер табан,
Құсы-күйшіл,ат-шабан,
Жырғалаң жоқ жобалаң.
Еңсені езген ауыр жай,одан шығудың жолын
Қилы-қилы заманды,
Заманға сай адамды,
Салғастырып қарасам,
Су мүйіз болған танадай,
Шыр көбелек айналам.
Осы бір образдылықтың,сөз өрнегінің өзегінде тапқыр
Бұл өлеңде,ата қоныстың сұлу табиғаты да
Атамның қонған қонысы-
Түн асса,тұтам түгі өскен...
Аққан бұлақ сай-салаң,
Шытырман тоғай айналаң,
Жоның жайлау кең алаң...
Өзі туып-өскен жер жаннатының жыл өткен
Осындай ойға жетелейтін көркемдік құрал- ақын
Жалпы,Дулаттың шығармаларында теңеулік сипатта қолданылып тұрған
Езді бордай үгілтіп
Тұйғындай ерді ширатып ...
Толғаулы найза қолға алып
Тұйғын құстай толғанып ...
Тұйғын құстай алыстан
Тоят тілер деуші едім ...
Ер қолынан іс келмес
Сұңқардайын түйілмей ...
Тояттаған сұңқардай
Құйылып еді жеміне ...
Қайырудағы сұңқардай
Мезгілімен жем беріп
Қымтап ұста тізгінді ...
Еспембет ер сұңқардай
Алыстан тоят тіледі.
Кейіпкерінің қайраттылығын,тегеурінділігін,қайсарлығын,тектілігін тереңірек таныту үшін ұлт
Сондай-ақ,даланың тағылары:аң патшасы арыстаннан бастап бейкүнә
Айбаты өсіп ерлердің
Арыстандай ақырды ...
Бәтуасын қайтейін
Тазы ит қуған қояндай.
Құлфындайын құлпырған ...
Тәубесі кеміп,күнәсі
Құмырсқадай аңдады.
Теңеу сипатындағы енді бірқатар сөздер төрт
еріншек нар да,тыпыршып тарпи басқан бесті
Адам бойындағы ерекше серпілістің,күш-қуаттың буырқанып,бұрсанған сәтін
Тасқын судай ағызып,
Шәрбат балдай тамызып,
Қасқа,жайсаң алдында
Топ жиынды дулаттым ...
Сендер атқа мінген соң
Тандыр болып,суалды
Шалқар көлдей несібем ...
Екпіні желдей есілген
Төрт аяғы көсілген
Қыр тағысы құлан да ...
Ақынның шеберлігін дәл тану үшін оның
Шешендіктің сәні жоқ-
Сөзіне сүттей ел ұйып.
Қолтығына ел сыйып,
Басына бақыт қонбаса.
* * *
Тарлаулары балдайын,
Балауы жая-жалдайын,
Ойы түрлі кілемдей,
Солқылдап қыры кілеңдей,
Салқын самал дала үшін.
* * *
Дұшпанын саздай таптаған
Досын майдай сақтаған, т.б.
Дулат туындыларының ішінде бір шоғыр өлеңдерде
Жырымды менің тыңдаған,
Сөз ұғатын соңғы адам.
Тыңдаудан әсте тынбаған,
Гаухардай дүрі бұлдаған.
Сарқырап аққан жылғадан
Жыр арнасы суатпын,
Шашудай болып шашаылар
Меруерттей асыл сөз деген ...
Қосылып алтын қорымас
Мырыш пен мыс,жезбенен-
деп төгілдіреді.Асыл мен жасықтың,арзан мен қымбаттың
Дулат өлеңдеріндегі сындарлы ойға сымбаттылық дарытатын
Адамның жас кезеңдері жөнінде толғаған философиялық
Мысалы:
Қырық,астың кезеңнен,
Суырған қыннан қынаптай.
Қырық бес,шықтың кезеңге
Маң-маң басқан бұла аттай.
Елу,қондың ауыл үй,
Тізгіндеп ұстап құлақты-ай.
Алпыс,келдің арсаңдап,
Нөсер жауған ылаттай.
Жетпіс,қараң көрінді,
Тұрсам-дағы ұнатпай.
Сексеннен алған хабардың,
Ызғары тұр шыдатпай.
Көргім келмес тоқсанды,
Келіндерге сынатпай.
Жүз,сірә,мені қоймассың,
Қараңғы көрге құлатпай.
"Лақтай","бұлақтай","құрақтай","сынаптай","қынаптай","бұл аттай","ылаттай", деген теңеулер өлең өрнегін
Дулат жырау бұл өлеңде теңеумен қатар
Шын мәніндегі ұлттық танымнан бастау алған
Оның әр жолында жауһардай көз тартқан
Дулат шығармаларындағы эпитеттер де бояу қанықтығымен
Мысалы:
Сырымды менің сұрасаң,
Тұманың тұнық суынан.
Кеудеме қайғы толған соң,
Тұнық жырмен жуынам-
деп төгеді сезім жаңбырын ақын Дулат
Ел ішін бүлдіріп жүрген әлеуметтік топтардың
"Эпитет- заттың,құбылыстың айрықша сипатын,сапасын анықтайтын суретті
Дулат өлеңдерінің барлығына тән ортақ қасиет
Қаларсын бір күн,Сандықтас,
Құлан жортпас бел болып.
Самалың салқын соғатын
Сары ызғырық жел болып.
немесе:
Балауса балдыр балғының
Тимеген ірге соны едің
Масаты кілем жайғандай
Қоныстың шұрай жер едің.
не:
Жағаңдағы сұлу тал
Саясының шөбі бал,-
деп жалғаса береді.
Ең ғажабы сол,Дулат өлеңдерінде эпитет сөздер
Төрт түлікке толтырды,
Толағай тұлдыр қыратты.
Тандыр болған жылғадан
Сарқырап тұрып су ақты
Өзен қып өрге ағызды,
Жылжыған жылым бұлақты.
Әбілмансұр хан тұсындағы қазақтың "қой
Жібек жалын жайнатып,
Ортекедей ойнатып,
Қабырғанды сөгілтіп,
Аш күзендей бүгілтіп
Әлі-ақ шауып алады ...
Қарт ақын жүрегінен жарып шыққан жалынды
Есерсоқ өңшең мастары,
Бозақар ойсыз жастары.
Алжыды деп Дулатты
Келеке етіп күлерсің ...
Топ жарған турашыл ақиық ақын,шешендіктен табиғаты
Ақындық қиялдың ұшқырлығын танытатын тілдік амалдың
Әдетте,суреткерге қажетті басты қасиеттің бірі- аңғарымпаздық
Алдыңа келсе жүгініс,
Қарамай қара,ағына,
Адалды сатып параға,
Болыстың арам жағына.
Көмбеге таяп қалғанда,
Жүйрікке керек көтерме.
Өзің алсаң жүз аз деп,
Берсең бірді қимадың.
Талайын алдың тартқандай,
Кем мен кетік-кенденің.
Қара ісіңе дем беріп,
Қарайтты әдейі ағыңды.
Қанаттан құйрық айрылды.
Елі еркін,кейіс жоқ,
Мыңнан бірді таңдатты.
Қу тұтқыл алды қуатты.
Кейіптеу түрі де Дулаттың өлең жырларында
Тауды екіге жарасың,
Тастың қашап арасын.
Кесіп өтіп кезнңді,
Аягөз,қайда барасың?!
Сумаң қағып сүйріктей,
Шалқып шапқан жүйріктей.
Екіге бөліп ерке су,
Қас пен көздің арасын.
Міне,жағасында мамыражайел қонып,берекенің бұлағы болған Аягөздің
Жағаңа дуан түскен соң,
Суыңды орыс ішкен соң,
Аягөз,суың қағынды.
Бұл жерде ұлы ақын Дулат, адам-қоғам-табиғат
Ел ішіндегі бүтіндіктің сәні кетіп,мазасыз күй
Елдік кетіп ыдырап,
Бәйгені өсек сыбыр ап ...
Дулаттың тапқырлығы өрттей қаулаған өсек,сыбырдың өзін
Жауға арнап соғылған,
Қан ішуге қылыш бар.
Әдетте,ер қаруы бес қарудың бірі-қылыш ауыз
Толқынды теңіз заманнан,
Сенімді кеме болмаса
Жел қайықпен өтер ме?
Дулат Бабатайұлы заманды толқынды теңіз кейпінде
Анталаған аштардай,
Ажал да жетер аңдап та.
Сыңқыл менен сыбырға,
Сұлу әйел секілді,
Өте әуес қой көк құрақ.
"Ән сал" деп сұлу құраққа,
Өтінді келіп жел сұрап,
Боранға ығып назданып.
Көкқұрақ басын иеді,
Жылы леп пен жылмаң жел,
Бұраңдатып сүйеді.
Сылдыратып ән салды,
Жел естіді желпінді,
Дүниеге хабар тарады.
Ақынның жоғарыдағы айтқанындай,бәйге алған өсек сыбырынан
Кейіптеудің дамыған күрделі келесі кезеңі өлеңдегі
Ақын қолданатын троптың тағы бір түрі
суретті сөздің сезімге тигізер әсерін әрлендіре
Заманның кері кеткен келеңсіз құбылыстарына күйзелген
Жау көргенде көздейсің,
Ши бұтаның тасасың,
Жау кеткенде жотада,
Кердең – кердең басасың,
Бір күні тойса мамағың,
Тасқын судай тасасың.
* * *
Шешенің судай төгіліп,
Тыңдаушың бордай егіліп.
Өз - өзіңнен іскенсің.
* * *
Өгізі болдың жегілген,
Арамдыққа егілген
Айдайтұғын шығырын.
* * *
Айналаңды торисың,
Түзден тоят тілемей,
Өлексені қорсың.
Алдыңа келсе жүгініс,
Терісті оң деп жорисың.
* * *
Тоңқылдап елді тұнжырып,
Осы елде жалғыз өзің қал.
Тінейдің сары құсындай.
Өзіңе - өзің шеңгел сал.
Би мен бекке,ұлық пен төреге арнау
Ащы әжуа лирикалық қаһарманның атынын айтылғанда
Мысалы:
Ашылған әбден араның –
Түйені жұтсаң түгімен,
Биені жұтсаң бүгімен,
Қақалмай-ақ толғайтын.
* * *
Ақжайлау мен Сандықтас
Атамның қонған қонысы:
Түн асса тұтам түгі өскен,
Басылмайтын сонысы.
Бұл жерде әсірелеуге тұрақты тіркестермәтелдер құрал
Мысалы:
Шабаны тұлпар жүйрік боп,
Сайынға шауып шаңдатып,
Шалағайы берік боп,
Шала мерген жамбы атты ...
Төрт түлікке толтырды,
Толағай тұлдыр қыратты.
Тандыр болған жылғадан,
Сарқырап тұрып су ақты ...
Абылайдың тұсында осылай шалқыған ел дәулеті
Сендер атқа мінген соң,
Тандыр болып суалды.
Шалқар көлдей несібем.
* * *
Саулықты қысыр қалдырып,
Қошқардың түспей күйігі.
Айғырдан бөліп биені,
Бурадан бөліп түйені,
Қайта арқаға көшкені.
Дулат өлеңдері тілінде ажарлаумен,құбылтумен қатар қолданылатын,сөйтіп,өлең
Ал,енді бірқатар өлеңдеріатап айтқанда, "Сен туған
Ақын сөз әсерін күшейту мақсатында негізгі
Күндестік те еліңнен,
Міндестік те еліңнен,
Қамалау да еліңнен,
Табалау да еліңнен,
Өсіру де еліңнен,
Кешіру де еліңнен,
Абалау да еліңнен,
Бақыт та елден қонады,
Дәулет те елден болады.
Елменен ер жетіп,
Емендей өсіп алады.
* * *
Қамыс айтты - жел айтты,
Желден естіп – ел қайтты,
Ел айтқанда шын айтты.
Көрген сол – шаштаразды
Онан басқа кім айтты?!
Дулат қайталауларының ішінде еспе қайталау,анафора,эпифора түрлері
Дулат жыраудың поэтикалық тіл кестесіне айрықша
Ал, дамыту тәсілін қолданылу өрісі жағынан
Аға сұлтан,қазылар
Майырға болды жағымды,
Шайқады қулар тағымды,
Тайғызды бастан бағымды,
Сындырды,елім,сағыңды,
Қара ісіңе дем беріп,
Қарайтты әдейі ағыңды.
Бұл шумақта сатқын ел билеушілердің іс
Өлеңнің ырғағына,сазына,ұйқасына қарай поэзия тілінде инверсия
Ағының тасты ағызып,
Арнаң қалды осылып.
Күркіреген үніңнен,
Аңдар қашты шошынып,
Қырға суың тарады,
Ойға суың барады.
Тоғанменен тосылып.
Елін езіп - жанышқан ессіз билеушілердің
Қасқыр тартып,қан шықса,
Жаман ит жұлып жей берер,
Алды,артыңа қарамас.
Жақсы иттің белгісі
Жұлмақ түгіл жаламас,
Азған елдің бектері
Қан шықса елін жұлмалар,
Қасқырменен аралас.
Сонымен,Дулат Бабатайұлы шығармашылығының өзгеше бітім –
Дулат өлеңдерін оқығанда оның әр шумағында