М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ _ _ _ _ _ _ _ _
1-тарау. ЖЫРАУЛЫҚ, ЖЫРШЫЛЫҚ ӨНЕР _ _ _ _
1.1. Жыршылық, жыраулық өнердің тарихы және
оны зерттеуші ғалымдар _ _ _ _ _ _
1.2. Қазақ жеріндегі жыр айту мектептері _ _ _
2-тарау. СЫР ӨҢІРІНІҢ ЖЫРАУЛЫҚ-ЖЫРШЫЛЫҚ ДӘСТҮРІ _ _ _
2.1. Сыр сүлейлерінің орындаушылық дәстүрі _ _ _ _
2.2. Сыр сүлейлері шығармашылығындағы жанрлық ерекшеліктер _ _
3-тарау. ОРТА МЕКТЕПТЕ ӘДЕБИЕТ ПӘНІН ОҚЫТУ
3.1. Орта мектепте әдебиет пәнін оқытудың әдістері _ _
3.2. ХІ сыныпта факультативтік сабақтарда Бұдабай Қабылұлының ислам тақырыбындағы
ҚОРЫТЫНДЫ _ _ _ _ _ _ _ _
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _ _ _ _ _ _
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қай кезеңде болмасын адамзат тіршілігінің бүткіл
Алайда Сыр сүлейлерінің дәстүрлі мектептері, орындаушылық ерекшеліктері толығымен қамтылып
Сыр сүлейлері шығармашылығының қырларын ғылыми түрде дәлелдеуге көптеген ғалымдар
Ғасырлар бойы сақ, скиф, оғыз-қыпшақ сияқты көптеген көшпелі тайпалар
Сыр бойының ақындық өнерінде ерекше тоқталуға лайық өзіндік көптеген
Тақырыптың өзектілігі. Сыр сүлейлерін сөз еткенде, олардың олардың әдеби
Жеке ақындардың шығармашық қалыптасуы сол тұлғаның туып-өскен мекендегі
«Сыр сүлейлері» атты ақын-жыраулардың ұлттық сөз өнеріне қосқан үлестері
Сүлейлер сымбатының дараланған тұлғалары олардың өздеріне дейінгі және тұтас
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Бұл жұмыстың негізгі мақсаты –
Жұмыста қолданылған әдістер: Диплом жұмысында баяндау, жинақтау, тарихи-салыстырмалы талдау,
Пайдаланылған дерек көздер: Ғылыми-теориялық әдебиеттер, Сыр шайырларының жинақтары, тарихи
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
1-тарау. ЖЫРАУЛЫҚ, ЖЫРШЫЛЫҚ ӨНЕР
1.1. Жыршылық, жыраулық өнердің тарихы және
оны зерттеуші ғалымдар
Әдебиетші ғалымдар назарын көп аударған тақырыптың бірі – жыраулық-жыршылық
Жыршылық терменің Қазақстан бойынша бір заманда биік шоқысындай болған
Сөз етіп отырған жыршылық дәстүр Сыр бойының, әсіресе, Қармақшы
Жалпы алғанда эпос және жырау, жыршылар өнері деген тақырып
Толғаулардың небір дүр үлгілерін Базар жырау мұрасынан кездестіреміз. Осы
Жырау, ақын-жыршы, ақындар жөнінде М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, Е.Тұрсынов,
Әйгілі жазушы С.Мұқановтың айтуына қарағанда, ақын типі жырау типінің
1. Ақындардың арасында еркектер де, әйелдер де кездеседі. Тіпті
2. Ақын – рудың өкілі. Айтыс кезінде ол өз
3. Бұл болжамның негізсіз емес екендігін мынадан да байқауға
4. Ақын типінің көнелігін дәлелдейтін тағы бір жайт: ақындар
5. Ақын типінің, тамырларының өте ерте дәуірдің тереңінде жатқандығын
Ал Будаговтың түсіндіруінше, жырау – үндінің асыл тас мағынасындағы
Жыраудың жылаумен де жақындығы бар. Қазақта өлген кісіні арнап
В.Жирмунский мен Х.Зарифов та жырауды ақын, шайыр типінің ең
Жырау – әлі қоғамдық ғылымда зерттелмеген, сыры ашылмаған күрделі
Сырдағы сүлейлер мектебінің негізін қалаушылардың ендігі бір өкілі, назым
Жыр жампозы Кете Жүсіп өзінің «Ұстаз» атты өлеңінде:
Осы заман ішінде,
Аттары мәлім дүрлер бар.
Алшаңдаған әр топта,
Бедеубай қойған тағалап.
Шәді менен Ерімбет,
Әзілкеш,Абай, Бұдабай,
Олардың айтқан сөздері
Әр жұртты кеткен аралап –
десе, Сыр сүлейлерінің бірі Тұрмағамбет Ізтілеуов «Әр елдің бар
Қарасақал Ерімбет–
Құтқармас құсты бедеудей.
Шабысына шаң ермес,
Ат шаптыратын бүлкілі.–
дейді.
Жас кезінде ағалы–інілідей араласқан сыйлас ағасы Балқы Базар жырау:
Қарасақал Ерімбет
Сөз сөйлейді термелеп.
Қашағанды құтқармайды,
Бұғалық салып күрмелеп, –десе, енді бірде:
Ереке, шын тұлпардың бірі едіңіз,
Шабытты шайыр сөзге дүр едіңіз,–
деп бата берген екен.
Осынау жыр жампоздары жазған шығармалардан Қарасақал Ерімбеттің жыр өлкесіндегі
Археологиялық тұрғыда жүргізілген зерттеулер Арал өңірінің палеоантроптық, яғни, алғашқы
Сыр өңірінің тарихи ерекшелігі бұл өлке мұсылман дінін ең
Жаны ардақты жақсының
Күнде бірі өлсін дер;
Жаназасын оқы, деп
Шақыртушы келсін дер;
Қатым құран шығарып
Мал мен мүлкін бөлсін дер;
Сол бөлінген олжадан,
Өзгелерден көбірек,
Сыбағама берсін дер-
Бұл молдалар тілегі,
Сондай тілек бола ма
Жақсылардың тілегі.
Жыраудың жеке басының адалдығы, жалған атаулыға төзбес қайсар мінезі
Өз заманындағы тарихи ахуалдың екі жақты сипаты жырауды қатты
...Мұсылманшылық кімде жоқ.
Ділде бар да дінде жоқ...
Алланы жан дүниең арқылы таны, келешектің берік іргетасы деп
Өз заманының қоғамдық мүдделерін жете түсініп терең жырлаған, ақындық
Қасқырда қуат қалмаса,
«Апа» дейді ешкіні.
Тоңған-торқа көреді,
Қырық құраулы ескіні
Үміт үзбе, бұзылсада,
Ісіңнің ерлер кескіні...
Халықтың рухани денсаулығын көздеген ұлы мұратта өңірде екі түрлі
Заман талабына сәйкес әр кезеңнің ақын, жыршылары образ жасаудың
Ақынның қабырғасы қайысатыны тыңдаушысын жоғалтты, асыл сөздің қадірі кетті,
...Ендігі қалған жалғыз жол-
Атаның жолы, даңғыл жол.
Сыналған талай ғасырдан,
Адассаң одан алдың сор.
Бұл – сары уайымшылдық, көнені көксеу, эллегия емес, күйініш-қылжылыс
Сыр бойы ақын-жырауларының шығармашылығына тікелей нұрын төккен кітап –
Опасы жоқ бұл дүние,
Түспеді қолға қуғанмен,
Неше алуан түрленіп
Өткіздік өмір қапылатпен.
Атаңа нәлет дүниенің,
Алдағанын шын көріп,
Дүниенің әлегі,
Қалды көңіл кірленіп,
Талма –тал түс болғанда,
Талықсығанға ұқсаймыз
Дүние –киік, адам –ит.
Қуа –қуа ізденіп,
Бізден бұрын өтіпті,
Екі етегін түрініп,
Иманын тілеп жүгірген,
Хақ дегенде еңіреніп,
Ғайып ерен қырық шілтен,
Шылауында екен олардың
Жұмыла әулие күңіреніп, -
деген жыр жолдары Ахмет Иассауидің даналық кітабындағы:
Дүние боқ соңынан итше жорыттым,
Іздеп оны артынан күн–түн қудым
Әмірін тұтпай хақ жолына көзім жұмдым,
Қайда барам, иә, достар, қатем міне?
Дүниеқоңыз мал жинағанда көзбен көрдім,
Өлер кезде қалайсың деп жақын келдім,
Шайтан айтты: иманына қолым салдым,
Жан шығарда жылай–жылай кетті достар,
Зікір айтып, риза болып хақты таптым,
Дүние қызығын талақ етіп жаншып тептім,-
деген өлең шумақтарымен туыстас секілді.
Асылы Қожа Ахмет бабаның даналық кітабындағы барлық хикметтер құрандағыдай
Қожа Ахмет Иассауи адам жасының ілгері өсу барысындағы өзіндік
«Жыраулардың жампозы» атанған Базар жырау Оңдасұлы (1841-1911) есімінің күні
Жыраудың өзі:
Қазақты сүттей ұйытты,
Аузымнан шыққан лебізім
немесе
Дабылым кетті алысқа,
Жиреншенің өзіндей,–
деп жырласа, ақынның замандас інісі Оразымбет Естайлақұлы Базар жырауға
Дабылың кетті, Базеке,
Жиреншедей ұзаққа.
Петербор, Мәскеу, Марғұлан,
Орал мен Төрткүл, Жызаққа,-
деп қайырады.
Базар жырау шығармалары Сыр өңірінен шыққан ақын-жыраулардың ішінен алғашқылардың
Базар жырау бәрінен бұрын дәстүршіл ақын болған. Есін білгелі
Баласы батыр қабақ, молда Қисық,
Қолыңа қалам алып жазшы хатқа,
Себеппен азын–аулақ айтып толғау,
Жаздым сөз жақсыларға сынатпаққа,-
дейді.
Ұзақ толғауды айтылған заматында хаттап үлгеруге қаншалықты мүмкіншіліктің болғанынан
Жыраудың «Әр кемелге бір зауал» атты толғауын кішігірім философиялық
Өлшеулі демі біткенде,
Ажалдың оғы жеткенде,
Бадана көзді берік сауыт
Тең болар оның наласы
Жалаңқат киген шекпенге,-
дейді Базар жырау.
Бұл тұста жырау бадана көзді берік сауыт пен жалаңқат
Дүние қалай қысқа, шолақ болса, оның қызығы да сондай,
Опасы жоқ бұл дүние,
Түспеді қолға, қуғанмен,
Неше алуан түрленіп –
деп толғанады. Енді бірде ол:
Дүние зат екенсің іштен туған,
Жігіттің ақылы жоқ сені қуған, -
деп қайырса енді бірде өлім жайын толғай түседі.
Бай да өткен, патша да өткен, батыр да өткен,
Түбіне бұл пенденің өлім жеткен
Қаншама өлмеймін деп шалқаясың
Өлмесе ата–бабаң қайда кеткен,-
деген шумақтар «тумақ бар да өлмек бар» дегенге дәлел
Базар жырау өлімнің өзінен ғибрат алуды жырлайды.
Алыңдар ойлап ғибрат,
Шың басындағы өліктен,
Бір жерге бәрі жиналып,
Жатыр деп олар неліктен.
Өмірдегі не нәрсе болсын, бәрінің екі жағы бар, ақиқатқа
Әдебиет тарихындағы өзіндік орны бар ақын-жырауларды бәрінен бұрын басқалардан
Мифологиялық ойлау.
Метафоралық ойлау.
Осы сатылардың образды ойлауға қатыстылығын әдебиет тарихы мен әдебиеттің
XV–XVII ғасырлар этникалық тарихының негізгі мағынасы – қазақ этносының
Толыққанды өркениет өкілдері, саналы субьект, тұлғалар ретінде X-XVIII
Жыраулар өмір сүрген қазақ хандығы кезінде суфизм қазақ
Орта ғасырлық қазақ мәдениетіне, атап айтқанда ақын-жыраулардың шығармашылығына суфизм
1.2. Қазақ жеріндегі жыр айту мектептері
Жыр айтушылық өнердің ішкі сырын, табиғатын, даму, өзгеру тарихын
Бірақ бұл ғалымдардың көпшілігі жыр айту мектептерін арнайы зерттеу
Жыр айтушылар мектебіне көз жіберіп отырғанда анық байқайтынымыз мектеп
Қазақ халқының жыр айту дәстүріне тереңірек көз жібергенде, жалпы
1.Батыс Қазақстан;
2.Сыр бойы;
3.Орталық Қазақстан;
4.Жетісу;
5.Оңтүстік Қазақстан жыраулық, жыршылық мектептері.
Аталған жыршылық мектептерді бір-бірінен ажырататын ерекшеліктерімен қатар барлығына ортақ
Адамгершілік ұлы мұраттар қай өңірде, қай заманда өмір сүрмесін,
Менің жарым-қыз емес,
Хақиқаттың шын нұры.
Оны сезер сіз емес,
Көзге таса бұл сыры...
...Көрем десең жарымды,
Мас бол, жүрек тазала
Өртеп жібер барыңды,
Қарсы ұмтыл қазаға...
Шәкәрім [19, 51].
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Бірақ ол қайта айналып сірә келмес,
«Мені» мен «менікінің» айрылғанын,
«Өлді» деп ат қойыпты өңшең білмес.
Абай [20, 36].
Келтірілген мысалдар бір қарағанда пессимитік сарын, сары уайымға толы
Дүниеден өмір бітіп, өтсемде өзім,
Аралап жердіің жүзін жүрер сөзім!
Көре алмай кейінгіні кеттім-ау деп,
Арманда болмай-ақ қой екі көзім!
Тұрмағамбет
Сыр өңірінде жасаған ақын-жыршылар кемуге ұмтылған «жалған», «өткінші», «фәни»,
Шылдырмақ жас баланың ойынындай,
Азды күн дүние ғой көңіл алдас.
...Басты иген көп құлшылық неге керек,
Де де қой: «Екі дүниеңді өзің оңдас».
Тар заман құрсауында өтсе де өмір,
Адамдық қасиетке жастан жармас.
Мәз болмай азды күнгі күнкөріске,
Есіңе ал келешекті жора-жолдас.
Өмірге келгеннен кейін адам шылдырмаққа мәз болған бала сияқты,
...Қапылат жастығында жата бермей,
Байқа, өлім-басындағы бөркіңдей-ақ.
Сөз қалдыр соңғыларға нышан етіп,
Бір байдың қыстап кеткен мұртындай-ақ.
Жаңалық жазып форма таратамын,
Мерзімі әр мезгілдің менікіндей-ақ.
Ақынның ағынан ақтарылып айтпақ ойы бейқамдық құшағында жере берме,
Қазақ топырағындағы көне мифтік заманда туған мифологиялық ойлау
Көңілім – гүл, өмірім – бақша, тілім – бұлбұл,
Адамзат осы үшеуімен жайнайды гүл.
Өмірі адамзаттың жаз бен қыстай.
Гүлденіп тұрады ол жасап жыл-жыл...
Ақын поэзиясында салдық өмір салты тудырған өткінші өмірдің толассыз
Мақсатын жоғалтқан, сеңдей соғылысқан заманда да халық арасынан небір
...Армансыз әлем жүзін айналғанмен,
Мұз басар мұзбалақты келсе кезі.
Таусылса топшыдан әл, тырнпқтан күш,
Түлкі емес, тышқан болар іздегені...
Ақын бұл жырында жыраулық дәстүрде сирек кездесетін, өрбіте дамытудың
Сыр бойы әдебиет өкілдерін толғантқан келелі мәселелердің бірі –
Жыр үйрену, үйрету үрдісі қиын да, қызықты, белгілі қалыптасқан
Эпос айту дәстүрін сөз еткенде айта кететін тағы бір
Қазақ топырағында эпикалық жыр айту дәстүрінің ерекше қанат жайып,
Халқымызда ноғайлы дәуіріне XIII-XVI жататын Ұлан ғайыр жырларды тудыру,
Батыс Қазақстан жыр айту мектебінің репертуарынан берік орын алған
Батыс Қазақстан жыр айтушылық мектебінің өзіндік қолтаңбасы неден көрінеді
Тамырын тереңнен алып, басқа жыр айту мектептерімен иықтас тұрған
Қазақ жыршылық өнеріндегі қайталанбас дәстүрі, өзіндік сазы, репертуары
Жыр айтуда өзіндік өрнегі, қолтаңбасы бар жыр айту мектебінің
Жетісу жыр айту мектебін өзіндік өрнегі бар, толық қанды
2-тарау. СЫР БОЙЫНЫҢ ЖЫРАУЛЫҚ, ЖЫРШЫЛЫҚ ДӘСТҮРІ
2.1. Сыр сүлейлерінің орындаушылық дәстүрі
Ендігі сөз мыңдаған ғасырлық дәстүрі, тарихы бар, жыраулық поэзияның
Көне замандардан тел дамып қатар қалыптасқан қазақтың ақындық, жыршылық,
Сыр өңірінің жыр жампоздарын «сүлей» деп атайды. Сүлей –
Сыр сүлейлерінің біразы Бұхара, Самарқанд, Ташкент медреселерінен білім алғандары
«Мақам» – арабша «тұрақ» деген мағынаны білдіреді. Шығыс музыкасында
Расында да, мақам – шығыс халықтарының музыкалық халықтарының музыкалық
Ислам дінінің кілті Құран екені белгілі. Құранның өзіне тән
Біріншіден, молданың тәп-тәуір ән айта білуі қажет болған. Демек,
Екіншіден, молданың айналасындағы жұртқа әсер терлік дәрежедегі анық та
Үшінші ерекшелігі, кейбір молдалар құран мақамын өте күрделі, ауыспалы,
Ғалымның осы пікірін негізге ала отырып, дін иесіне қойылатын
Бірақ олардың шығармаларын жазып шығарғанына байланысты суырып салма
Әлім менен Шөменнің
Мен едім даңқты шайыры.
Сөз білген қазақ баласы,
Әңгіме қайыды,-
десе, келесі кезекте:
Мен қылдым ерлікті де, билікті де,
Келді деп хан мен төре иліктім бе?
Сапырған санды бұлап ақын Базар,
Аулына кәріліктің келіктің бе?-
дейді.
Бұл жерде Базар өзін жырау деп ретсіз атай бермеген,
Осы аймақта өнерпаздарға берілетін атақтың бірі – «жырау». Көптеген
Сыр бойында, Қарақалпақстанда күні бүгінгі дейін жыршыларды «жырау» деп
Ғылыми тұрғыдан қарасақ, бұл пікір өте орынды. Дегенмен, Сыр
1. Жыр дүлдүлдерінің өлең-жырды өз жанынан шығарған-шығармағанына қарамастан зор
2. Сыр бойымен көршілес қоныс тепкен өзбек, қарақалпақ халықтарында
3. Мұндай ерекшелікті ежелгі түркілердің мұраларынан да байқауға болады.
Қай кезеңде болмасын Сыр сүлейлері өздерінің орындаушылық дәстүрін жалғастырар
I кезең. Болашақ ақын-шайырлардың өз ықпалы арқылы пацда болған
II кезең. Болашақ ақын-жыраудың ұстаз алдын көріп, өзін үлкен
Мысалы: Арал топырағында өзіндік жыр мектебін қалыптастырған Нұртуған шайырдың
Әуелі хат таныттым Жәметжанға,
Сарғайған күндер өтті ұзақ таңға.
Мен сені уәдеде тұрады деп,
Күтемін жырау етіп шығарғанда.
Бұл күнде ас пен тойға желіккен көп,
Дұрысы аман-есен тарқағанда,-
дейді.
Бұл жолдар ұстаздың шәкіртке деген сенімін, оған қойған талабын
III кезең. Шәкірт жыраулардың ұстаз мектебінен толық өтіп, өзінің
Бір ғана мысал: Қармақшы ауданындағы атақты Жиенбай жыраудың дәстүрі
Сырдың жыраулық-жыршылдық мектебі жергілікті атау ретінде Жиенбай, Нартай, Нуртуған,
Сыр бойы сүлейлері атауымен қазақ мәдениетіндегі өнер мектебінің жанр,
Ақын–жыраулар шығармашылығындағы сөзбен әуез тұтасқан табиғаты, исламдық тақырыпты тереңдей
Ежелгі түркі әдеби мұраларындағы мифтік сарындар мен фольклорлық дәстүр
Биікте көк Тәңірі,
Төменде қара жер жарылғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған-
деп басталатын әлқисса – сол дәуірдегі түркілердің, тіпті жалпы
Аспан, жер, адам, айуан, түрлі шөбің
Көк, теңіз, таудан бұлақ, дария аққан.
Бітіріп алты күнде құдыретімен
Қалдырмай тамамдаған бір сағаттан.
Аспан, жер–жаралғанның есебі жоқ...
Нұртуған шайыр.
Сыр шайырларының негізгі мақсаты – заман талаптарына жауап беру
Қорқыт ата кітабындағы баба қалдырған ұрпақ тәрбиелеу туралы өсиет-нақылдар
«Енді сүлейлердің ғибрат жолдарына назар аударайық:
Баласы жақсы қандайды,
Көңілде арман тұрмайды.
Базар жырау.
Артыңда ақылы артық бала қалса,
Қалғандай кескір алмас керегеде.
Тұрмағамбет
Қарахан мемлекетіне мәшһүр болған, XII ғасырдың соңы мен XIII
Ахмет Иүгінекидің философиялық-әлеуметтік көзқарастарының Сыр шайырларына ықпал еткенін олардың
Жомарт ер білім жолын жете білер
Мол беріп, атақ алып өте білер
Жарылқап кем–кетікті білімменен,
Жақсы атпен дүниеден кете білер.
Енді Тұрмағамбет ақынның «Бар мен жоқ, ал мен бер»
«Бар» мен «жоқ», «Ал» мен «Бер» бірге туған,
«Ал» мен «Бер» ажал жетіп өлген удан.
«Жоқ» пен «Бер» жұрт біткенді жүр аралап,
Жанына жолдас ертіп ылғи қудан.
«Жоқ -жоқ» деп жұрттан асқан байлардағы
Құтылар қолға түспей қалың дудан [24, 40].
Көріп отырғанымыздай, Тұрмағамбет шығармасының түп арнасыА. Иүгінеки туындысымен сабақтасып
Ислам «Кітаптарының кітабы» – Құран күні бүгінге дейін мұсылман
Қасиетті кітаптың алғашқы меккелік Фатиха сүресінен бастап–ақ аяттарда Алла
«Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын (1:1).
Сыр шайырларының жырларында да Алла Тағаланың жалғыздығын тану, оған
Ей, Алла, рақым қылғыл мұсылманға-ай,
Бергейсің өзің жәрдем қысылғанда-ай.
Ерлердің бұрынғы өткен біреуі жоқ,
Кәпірге шауып қылыш ұсынғанда-ай.
Құлжан ақын.
Сыр шайырлары бай тілін, рухани дүниесін білумен бірге өз
Сыр шайырлары поэзиясындағы көркемделген бейнелердің денін ежелгі дәуір әдеби
Діни түсініктегі хор қызы, періште, ақырет, пайғамбар, ақырзаман, т.б
Қыпша бел, құралай көз, алма мойын,
Жанаттың хор қызындай бейне әлпің.
Кете Жүсіп.
Аңыздар мен мифтерде кездесетін самұрық құс, Қорқыт қобызы, Атымтай
Басыңа пенде болсаң, тотия жоқ,
Сұлтан боп Сүлеймендей бұлтқа мінсең,
Жалғанда ат шығару қиын емес,
Біраз жыл Қарабайша томар үйсең.
Кете Шахар.
Жан-жануарлар мен құс түрлерінің атаулары: бөрі, құмай, арыстан, бұлбұл,
Тұрғанмен төбемде ай, алдымда күн.
Бұл жаһан сенсіз көзге көрінбес –ақ.
Ізделер бұлбұл –бақша, байлар ақша
Ғашыққа дидар әркез, патшаға тақ.
Тұрмағамбет.
Шайырлар өз шығармаларында жоғарыдағы сөздерді көркемдеудің жолдарын да ұтымды
XIX ғасырда Сыр бойында өркен жайған жыршылық дәстүрдің XV-XVI
Сыр бойы жыр айту дәстүрі көнеден қалыптасқан көп қырлылығымен,
XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Ешнияз сал Жайық
Одан кейінгі жерде Жиенбай жыраудың көмейден құйылатын кең тынысты
Сыр сүлейлерінің көбісі ақындықпен қоса орындаушылық міндетін атқарады. Оның
Жиенбай жырау өзі толғау, термелер шығара отырып, «Көрұғлы» жырының
Сыр бойындағы бұл дәстүрдің өзіндік басты ерекшеліктерінің бірі –мақам.
Ал Жиенбай жыраудың мақамы кең тынысты, ырғақты болып келеді.
Олардан басқа Жиенбай жырау мектебін дамытушы Сыр сүлейлері: Кете
Аталған атақты жыраулардың орны бүгінде де құр емес. Омар
Қазақстаннның басқа аймақтарын айтпағанда бір ғана Сыр бойы елдерінің
Жердің өзгешеліктері осындай болса, сол жерде тұратын елдердің әдет–ғұрпында,
Қай өнер болса да атадан балаға мирас. Нартайдың туған
Арал өңіріндегі Нұртуған ақынның жыр айту дәстүрі Сыр елінің
«Шораяқтың Омарының әдеби мұрасы жанрлық, тақырыптық жағынан алғанда өз
2.2. Сыр сүлейлері шығармашылығындағы жанрлық ерекшеліктер
Ал осы сонау ерте заманнан бастау алған жыраулық, жыршылық
«Терме» атауы «тер», «теру» сөзінен, яғни шашылып жатқан жырларды
Келесі бір ғалым өз сөздігінде «Терме – тармақтарының саны
«... терменің өзі өлең құрылысы жағынан жыр үлгісіндегі туынды
Біз бұл анықтамаға негізінен толық қосыла отырып, ғалымның «өлең
Дүниеге кімдер келіп, кім кетпеген,
Табиғат–түбі терең қол жетпеген
Өтерін өмірінің біле тұрып,
Маңдайын пенде бар ма терлетпеген.
Баз біреу көп ақылға ие болып,
Жұмысын еш бір жанға жөндетпеген.
Баз біреу мал базарын мақсат етіп,
Ауруын адамдықтың емдетпеген.
Ақылдың ауырлығы қорғасындай,
Көңілді бұзық іске өрлетпеген.
Тынық бол тыпыршымай, есің болса,
Қаңтардың шуағындай желдетпеген.
Лұқпандай мың жыл өмір сүрсе – дағы,
Ақыры өлім кімді еңіретпеген.
Кете Жүсіп Ешниязов.
Фольклорлық мұраларға тән белгілердің бірі – қалыптасқан мотивтердің, модельдердің
Базар жырау:
Қу қанжыға жүйріктен.
Қаба жалды берік артық.
Жылуы жоқ тымақтан,
Баса киген бөрік артық...
Әбубәкір Кердері:
...Қайыры жоқ байлардан,
Ел қонбаған шөл артық
Жапанды суы суалып,
Бақа сорған көл артық...
Біріншіден, терме жанрында синкреттілік болғанымен, яғни сөз, музыка, сахна
Ақын, жыраулар санасында туып, сөзбен өрілген данышпандық ойлардың тартымды
Біз терменің тілін ондағы көбірек қолданылатын стилистикалық ажарлау, құбылту,
Ажарлау дегеніміз – ақынның дауысты, дауыссыз дыбыстарды әдейі айрықша
Атасы жақсы қандайды,
Асқар бір зәулім таңдай-ды.
Анасы жақсы қандай-ды,
Арайлап атқан таңдай-ды,
Асылсаң биік жалдай-ды.
Базар жырау.
Термеде көп қолданылатын айшықтардың бірі – арнау. Өзге әдеби
Молдалар сауап іздесең
Құранды оқы молаға!
«Басына түне» демеймін
Келіңдер қайтып қонаға.
«Өлім барды шомады,
Жоқтың артын ашады».
Қосыла сендер тонама.
Базар жырау.
Терменің мазмұнын тереңдетіп, пішінін көріктеуге тағы бір үлкен әдіс
Сыр бойы ақын-жырауларының исламдық тақырыпты жырлаудағы қолданылған жанрларының бір
Сыр бойы ақындарының ғазалдары–парсы ғазалдары әсерін қабылдаған үлгілер. Яғни,
Мақамдық-мағыналық ерекшеліктеріне орай, біз Сейітжан ғазалдарын ғазал–арнау, ғазал–толғау, ғазал–зікір,
Сейітжан – халық ортасында діни оқымыстылығымен бағаланып, халық «ахун»
Он үшімде топқа түстің сайрадың,
Арқырадың екпініндей дарияның
Жиырма бесте тоты құстай тарандың
Аждаһадай жан –жағына жалаңдың...
Қырыққа кірдің тұйық жарға қамалдың,-
дей келіп, кейінгі жас кезеңдерін жырлайды.
Қырықта қылау, елуіңде анық бел,
Алпысында пайғамбардың жасы ол,
Жетпіс мысал арлы–берлі көшкен ел,
Сексеніңде селкілдерсің Сейітжан.
Тоқсаныңда отырарсың тоңқайып,
Бел омыртқаң қирағандай шоңқайып,
Жүзге жетпей мола болдың томпайып,
Томпаймастан бұрын қамдансайшы.
Сейітжан.
Ақынның бұл ғазалы – парсы поэзиясынан қазақ өлең өнеріне
Сейітжан ахун – 1937жылы қуғын-сүргіннің азабына ұшыраған ақын. «Кел,
Қазақ халқының саясаттың салдарынан жат жұрттық отарлық саясаттың салдарынан
Сейітжан ақынның ғазалдары адамды қоршаған ортаның реалистік суреттерін шынайы
Сейітжан ахунның «Марал инаш туралы» деген өлеңі – ғазал-зікір.
Яһу–дяд дайу, Марал ишан,
Һу–һу дару Марал ишан,
Жам тауында жалаң аяқ
Пірге барып болған жолдас,
Бірнеше күн болғаннан соң
Кәмелетке толғаннан соң
Оттар шығып аузына
Хақ зікірге болады мас
Я, пірім!–деген лептерінен,
Балқып кетті һәм қара тас
Шайхы–Бурхы диуанадай,
Бір жанына берген азар
Хақ нұрына ғашық болып
Бұл дүниеге салмай назар
Рухы пәктің құрметіне,
Жаздым ғазал я, пір Марал! [16,105].
Құран сюжеттерінің және шығыстық әдебиет үлгілерінің қазақтың ақын-жыраулары шығармашылығында
Cыр бойы ақын–жыраулары шығармаларында исламдық мәдениет тағылымымен танылатын жанрлардың
«Мунажат – арабша – монаджат: 1. Түнгі жалбарыну дұғасы,
Омар Шораяқұлының мінәжат өлеңінің бүкіл тіршілікті жаратушы Алланың адамзат
Жаратқан жан біткенді бір Алласың,
Көңілімнің аш айнасын кір алмасын,
Дүниені біз нәздіңнен қыз жараттың,
Дедің де пенде қумай тұра алмасын.
Иә, жаппар қателікке жаза көрме,
Қынаптан суыратын тіл алмасын,
Бермесең өзің тәупық, қадыр Мәулен,
Ұстатпас қашағанды кім алдасын!
Сыр бойы ақын–жырауларының ішінде мінәжат жырларының композициялық құрылысын оқиғалық
Әлемді он сегіз мың жаратқан Һақ,
Қараудар шерігің жоқ өзіңсің тақ
Шашасың құдыретің бар таңғажайып,
Жан беріп сөйлеткендей тіл менен жақ
Ай менен жеті аспанның күні біреу,
Азырақ бұл намазға қойсаң зейін,
Мүдәріс періштеге берген сабақ.
Бәндәсін халің нешік айла қауып,
Әзәзіл қандай адам болды жырақ.
Ақын құранның сүрелерінде айтылған иса, Ідіріс, Қызыр, Ілияс пайғамбарлардың
Болды деп бұлар мұндай үмітім жоқ,
Өлімнен төрт пайғамбар кетті жырақ,
Ідіріс, Иса менен Қызыр, Ілияс
Тыңдаңыз,ей, пенделер, салып құлақ.
Біткенсін өлшеулі өмір санаулы дем,
Қайтады дағдысына асылы топырақ.
Ақынның «Аллаға жалбарыну» атты мінәжат өлеңі қазақ поэзиясындағы сопылық
Сыр бойы ақындарының жанрлар жүйесін зерттей келе Ұ.Байбосынова: «Сыр
XX ғасырдың бас кезінде Сыр бойында жазба түріндегі қисса,
Татулық таусылмайтын кен секілді,
Желге ұшқан екенді жұмбақ ебелекше,
Қолайлы қой дегенің иман шығар,
Осы жер мейманыңа сыйған шығар, –
деп келетін қос ұйқас сол Т.Ізтілеуов енгізген жаңалық болатын.
Ақынның тағы бір ерекшелігі – өлеңдерінің дыбыстық құрылысында аллитерация
Қабанға қарсы ұмтылма ер дегенге,
Сортапқа тұқым шашпа–жер дегенге.
Ұялып орын таппай қалмаңыздар
Төменнен тура ұмтылма төр дегенге,
«Артық па ата–тегі осының» деп
Таласпа талабы асып өрлегенге
Басыңа бақыт қонып, халық айналса –
Көзің сал көкірегі шерлегенге,
Жармақты «жаман ас» деп теппе аяқпен.
Қарныңды қазы–қарта кернегенге
деген жолдар – анық нақыл үлгісі. Тұрмағамбет стилі Балқы
...Мына шолақ дүниеден,
Әулие өлмес дер едім.
Отқа салса күймеген,
Залымдықтың өмірі–
Бір шарпып тимеген,
Арамды көңілі сүймеген,
Дін мұсылман баласын
Кереметпен билеген.
Сахар тұрып жылаған
Хақтан медет сұраған...
Сыр өңірі ақындық, жыршылық философиясы тудырған дүниенің қадыр-қасиеті, қыр-сырлары
Ақын-жыраулар поэзиясының негізгі сипаттарының бірі – көркемдік тіл. Көркемдеу–танымның
«...Дүние – тәңір жазған кітап. Жыр – оған тең
Демек, жыр дегеніміз – өз заманының нақты тарихи шындығы.
Ғалымдардың ой-пікірлерін қорытып, түйіп айтарымыз: жыр-дүниенің нақты сипаты. Ал,
Поэзия жанрындағы өрнекті де өміршең саналатын жанрдың бір түрі
Жазба айтыс ерекшеліктеріне қалам тартқан ғалым Ө.Күмісбаев: «Арабтарда жәрмеңкеге
Жазба айтысындағы негізгі ерекшелік ақындардың үлкен сауаттылығында, терең білімінде
Жазба айтысқа әдеттегі суырып салма айтыстағыдай ауызекі стильден гөрі,
Тағы бір ерекшелік, жазба айтысты екі ақын ғана емес,
Сыр шайырларының жазба айтыстарын үш топқа бөліп қарастыруға болады:
а) танымдық айтыс;
ә) жұмбақ айтыс;
б) мысал айтыс;
Танымдық айтыс. Сыр шайырларының да жыр үлгілері өз заманына
Қыздың сұрағы – ғылыми түрде тұжырымдалмаған абстрактылы ұғым. Ақындардың
Сыр бойында халық арасына кең тараған үлкен айтыстың бірі
Келтірмес өлімді ойға нәпсіге ерсең,
Нәпсіге ер емессің, ерік берсең,
Тастайды ара шөлге адастырып,
Алдыңа «әуес» атты қойып көрсең, -
деп, нәпсіқұмарлықтың адам баласын не күйге душар ететінін айтып,
Секілді тағат – атау, сауап – анаң,
Аштық жоқ қанағатпен сүтін емсең.
Тоныңды топқа ұнарлық боз тоздырсаң,
Болады неге тосқау киген жеңсең,
«Ат кейін қалдырам» деп арамдық қып.
Тұрса ұят ақыретте түсіп еңсең.
Аз өмір жалғаншыға әуеленіп,
Шіркінде, не қызық бар, бір күн өлсең?!-
деп үлкен ой тастайды. Ақындар арасындағы бұл айтыс мұнымен
Басыңда, пенде болсаң, тотия жоқ,
Сұлтан боп Сүлеймендей бұлтқа мінсең.
Жалғанда ат шығару қиын емес,
Біраз жыл Қарабайша томар үйсең, -
деп аңыздық кейіпкерлердің іс-әрекетімен түсіндіреді.
Ең соңғы кезекте айтысқа түскен Сарықасқа Молдағали ақынның алдағы
Міндет қып өрелігін өлеңіңнің,
Алтын мен күміс тауып белден кешсең,
Жақсы ғой ойдағының бәрін істеп,
Мың жасап Лұқпандай дәуір сүрсең,-
деуі осы айтыстың қорытындысын жасап, соңғы нүктесін де қояды.
Сыр өңірінде болған Кете Жүсіп, Тұрымбет жырау, Жиенбай жырау
Тұрымбет жырау Жиенбайға хат жазып:
Баласы Шораяқтың Омарменен
Айтады Жүсіпті де мақтап халық.
Жанынан жарып айтар қиялы жоқ,
Солардан Жиенбай жүр көтерме алып,-
деп қайрай сөйлейді. Жиенбайдан бұрын Кете Жүсіп араласып, қарсы
Атыңа ғашық болдым өнерлі інім,
Себеппен дидарласып, қауышты ағаң
Нақылда: «арғы атамыз-қазақ Алшын,
Кете мен Әлім, Шөмен бір туысқан
Әлімнен қиялға кен шықты Ерімбет,
Таласпас «озамын!» деп ешкім оған
Осы ердей әркім қиял тыңдатпаса,
Құр көңіл, не бітірер батпансыған?
Шөменнен Оңғар менен Базар шықты
Жорғадай сөзі қымбат толықсыған».
Бірақ Кете Жүсіп қызбалыққа салынбай, «Сенің де дыбысыңды қатты
Жұмбақ айтыс. Сүлейлер поэзиясындағы үлкен ерекшелікке толы жазба айтыстың
Шайырлар жасырған жұмбақтар өз қарсыласынан үлкен біліктілікті, дүниетанымды талап
Шөмекей Төлегеннің Қаңлы Жүсіппен айтысы[25, 595-599].
Төлеген ақын Қаңлы Жүсіпке төмендегі мазмұнда жұмбақ жасырады:
Аузы жоқ һәм тісі жоқ от жегенде,
Алланың әміріне қылармын дақ.
Еу ішед, әр жемістен қорегі бар,
Мұнда жоқ, есітуге сірә құлақ
Болғанша заман ақыр қалыбынша
Тұрады бұл дүниеде қонақ болып.
Бұл астарлы сауалды өз кезегінде Қаңлы Жүсіп:
Ойым бар, өзге де емес, естіген жұрт,
Жобалап жұмбағыңа десем мұңдақ.
Көз көрмей көздегенмен неғып тисін?
Болғанмен қыран мылтық, түзу құндақ,-
деп дәл жауабын табады.
Мысал айтыс. Мысал айтыс дәстүрі Сыр шайырларының шығармаларында биік
Көптеген ақындар айтайын деген ойын қызықты да тартымды етіп
Шораяқтың Омары жазған «Қарашекпен мен қасқыр» атты мысал айтыс
Тұрмағамбет Ізтілеуов жазған «Көкқұтан мен шымшық» атты мысал айтыс
Тақырыбы жағынан ерекшелеу, қоғамдағы шешуі қиын күрделі мәселелерді қозғайтын
Баяғы өзің көрген көңілім дарқан,
Қызуы ойын тойдың менім арқам.
Мені ертіп жігіт пен қыз жолығысса,
Сүйісіп сәлден соң-ақ дейді «қалқам»,
Әр пенде өз нәпсісін тия алмаса,
Айыпты деп бұған мен деп қалай айтам?
Нартай ақын арақтан құтылудың бірден-бір жолы адамның өз нәпсісін
Қорыта келе, Сыр бойында жазба айтыстың өзге аймақтарға қарағанда
3-тарау. ОРТА МЕКТЕПТЕ ӘДЕБИЕТ ПӘНІН ОҚЫТУ
3.1. Орта мектепте әдебиет пәнін оқытудың әдістері
Мұғалім – мектептегі басты тұлға. Мектеп мұғалімі – баланың
Мұғалімдік – өнер. Өйткені алдындағы шәкіртін өзінің жан ерекшелігімен,
Жас ұрпаққа білім негіздерін баянды игертуде әрбір сабақтың орны
Әр мұғалімнің білімі мен сөзінің, дағдысы мен ісінің арасында
Әдебиетті оқыту әдістемесінің мазмұны белгілеудегі басты мәселелердің біріне мұғалімнің
Сөз өнерінің осы сияқты табиғи ерекшелігі ғылымның басқа салаларынан
Мектептегі басқа оқу пәндері сияқты, әдебиет пәнінің де өзіне
Әдебиет пәнінің алдына қоятын мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін пән алдына мынадай міндеттер
- бағдарламаға сай көркем әдебиет туындыларын толық оқуына және
- әдебиетті өнер табиғатына сай оқи білуін, оның идеялық-эстетикалық
- туған әдебиеттің ұлттық сипатын, ондағы халықтың әдет-ғұрып,
- көркем әдебиетті оқуға деген қызығушылығын, ынтызарлығын ояту, жоғары
- сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға ой көзімен зерделеуге
- шығарманы мазмұн мен түр бірлігіне, көркемдік тұтастықта қабылдай
- туған әдебиеттің ұлттық сипатын, ондағы халықтың әдет-ғұрып, салт-санасының
- көркем әдебиетті оқуға деген қызығушылығын, ынтызарлығын ояту, жоғары
- сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға, ой көзімен зерделеуге
- жеке тұлғаның эмоциялық мәдениетін қалыптастыру, дамыту, кейіпкерлер қарым-қатынасындағы,
- әдебиетті оқытудың шығармашылық сипатын күшейту, оқушылар шығармашылығына жүйелі
- оқушының оқу еңбегіндегі ой дербестігін, оқу әрекетін, образды
- ойын сауатты айтып, оқу шығармасы түрінде жаза білуге,
Әдебиет пәнінің мазмұны осы мақсат-міндеттерді орындайды.
Қазіргі уақытта әдеби білімнің тұтас құрылымы өзгерді. Әдебиет пән
Оның үстіне 5-9 сыныптардағы әдеби білім түгелдей алғанда және
Әдебиетте дүниенің көркем бейнесі және тіл – осы екеуі
Орта мектепте әдебиет пәнін оқытудағы тағы бір жетекші ұстаным-пәннің
8-9 сыныптарда ұсынылатын оқу материалы құрамы: ауыз әдебиеті, ежелгі
Соңғы кезде еліміздің білім беру ісінде түбірлі өзгерістер болып
Шығармашылық дегеніміздің өзі ізденімпаздықтан туады. Бұл жерде ұлы дана
«Өнер алды-қызыл тіл» демекші, көркемөнердің ең басты түрі –
Бұл пән – бүкіл ақыл-ойдың дамуының негізі және барлық
Қазіргі мектепте қазақ әдебиетін оқытуда сабақты ұйымдастырудың формалары мен
Өмір өзгерістерді талап етсе, жастар сол өзгерістердің негізгі бастауы
Қазіргі таңдағы өзгерістерге сай қоғамның шығармашыл әрекет пен шығармашыл
- еліміздің экономикалық дамуына сай, заманға лайық өмір сүре
- бүгінгі оқушының іс-әрекетке бейімділігі, еркіндігі, мұғалім мен оқушы
3.2. ХІ сыныпта факультативтік сабақтарда Бұдабай Қабылұлының ислам тақырыбындағы
5-сыныпта жалпы әдеби білім мазмұнына тұңғыш еніп отырған бұл
Діни шығармаларды оқыту – дінді уағыздау емес. Оқушыларға қысқаша
Оқулықта беріліп отырған діни әңгімелерді оқығанда оған өздеріңнің
... Адамды Алла топырақтан жаратыпты. Соншама мейіріммен, соншама сеніммен
Әңгіменің түйіні: Адам баласының алдында дұрыс жол мен теріс
Адам атаның шын аты кім?
Періштелер не себепті Аллаға наразылық білдірді?
Алла оларды қандай дәлелмен тоқтатты?
Адам ата мен Хауа ананы ібілістің сөзіне неге ерді?
Ібіліс мақсатына жетті ме?
Ібілістің іс-әрекетіне, мінез-құлқына қандай баға бересіңдер?
Алла мейірімділігін қай жерден байқадыңдар?
Осы әңгіме арқылы өзіңе не алдың? Не үйрендің?
Адам ата Хауа ана екеуі жемісті жемегенде не болар
Сұрақтарға жауап алынған соң, бір-екі оқушыға әңгімені толық мазмұндату
Сабақ жоспарының үлгісі
Сабақтың тақырыбы: Б.Қабылұлы. «Әлмембеттің баласы өлгенде көңіл айтқаны» өлеңі
Сабақтың мақсаты: Білімділік: Б. Қабылұлы шығармаларындағы
ислам тақырыбын жүйелеп түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың факультативтік
сабақта Сыр бойы ақындарының шығармаларын
оқып, қосымша материалдармен жұмыс істеу
машығын арттыру, өзіндік ойлау, әдеби талдау,
ойын дәйек сөзбен дәлелдеу дағдысын қалыптастыру.
Тәрбиелік: Оқушыларға адамгершілік, имандылық
тәрбие беру
Сабақтың жаңа өмірмен байланысы: Ғасырлар бойы қалаптасқан адам бойындағы
Сабақтың түрі: Аралас сабақ (сыни тұрғыдан оқыту).
Сабақта пайдаланылатын әдістер:
Топтастыру.
Ой қозғау, ой толғау.
Венн диаграммасы.
Кубизм.
Мәтінмен жұмыс.
Сергіту сәті.
Автор орындығы.
Автор және оқырман.
Пәнаралық байланыс: тарих, қазақ тілі, музыка.
Көрнекілік: Б. Қабылұлы шығармалар жинағы, плакат, схема, бейне-таспа.
Сабақтың барысы: а). Ұйымастыру жұмысы.
ә). Оқушыларды топқа бөлу.
б). Поэзия сәті, шығарманы таспадан тыңдау.
Жаңа сабақ:
Ой қозғау. Не тыңдадық? Не білдік?
Жауап: Б. Қабылұлының «Әлменбеттің баласы өлгенде айтқаны» деген жоқтау
Бұл өлең – ақынның жоқтау жыры. Алланың құдіретін фәни
Бәрі Жаратушы Алланың ұйғаруымен болады, - дейді.
Шығармалар жинағынан өлең оқылып, Алтын балдақ жерге түсті, Құдайдың
Сонан соң оқушыларға кезек-кезек оқытып, өлеңдегі исламдық қағидаларға назар
Құдіретті күшті құдайың
Жоқтан өзі бар қылған.
Топырақтан жаратып бізді
Құдай жан қылған
Отыз ұлын Дәуіттің
Бір намазда жай қылған
Ибраһим Халилді кәпірлер отқа салдырған,
Әзіреті Мұсаны сақтап шыққан тағдырдан.
Пайғамбардай Жүсіпті зынданға төрт жыл салдырған.
Құран оқып, бұларға, иман бер деп тілейін.
Венн диаграммасы
Өлеңнен исламдық қағидаларды теріп жаз.
Құдіреті күшті құдайың
Жоқтан өзі бар қылған
Мінәжат – ислам дінін мойындау.
Құран оқып, бұларға Иман бер деп тілейін. Құдайға жалбарыну
Әрі қарай оқушыларға мынандай тапсырма беріледі:
Суреттеп бер Салыстырып зертте Қолдана біл
Шығармада имандылық, ислам мәселесі сөз болады. Лирикалық өлең (қара
Көңіл-күй лирикасы Ел арасында бұл жоқтау жатталып қалған. Қазір
- Шығарманы оқығанда ойларыңа не оралды?
- Шығарманы оқығанда бұл ислам тақырыбына жазылған философиялық өлең
Сабақты қорыту. Оқушыларды топқа бөліп, интерактивтік тақтада жазылған өлеңнен
1. Алтын балдақ жерге түсті.
2. Құраннан келген хабар бар.
3. Қанатым қайырылды.
4. Шамым өшті, т.б.
Жауап: Бұл сөздердің бәрі кісі өліміне байланысты айтылады, яғни
Оқушыларды қатыстыра отырып, мұғалім сабақты қорытады.
Үйге тапсырма. 1. Өлеңді жаттау.
2. Тілдік, көркемдік ерекшеліктерді табу.
ҚОРЫТЫНДЫ
Осы жұмысты орындау барысында кең байтақ қазақ өлкесінің шексіз
Жыршылық мектеп ерекшелігі репертуардан ғана көрініп қана қоймай, эпос
Орыстың ұлы жазушысы, бүкіл әлем әдебиетіндегі орны ерекше тұлға
Кеңестік жүйедегі асыра сілтеушілік жыраулық өнерге «профессионалдық музыка емес»
Дегенмен, осындай ауыр нәубеттерге қармастан, Сыр жыраулары өздерінің ертеден
Қазақ халқының эпикалық мол мұраларын тудыруға, дамытуға, таратып айтуға
Қорыта айтқанда, Сыр сүлейлерінің орындаушылық дәстүрі әлі де толық
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ысмайылов Е. Ақындар. Алматы, 1956
Мұқанов С. Айтыс. 1 том. Алматы, 1942
Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. Алматы:
Смирнова Н. Казакские певцы ХVІІІ века – акын и
Әуезов М. Абай Құнанбаев. Алматы, 1971
Бердібаев Р. Дәстүр тағылымы. Алматы, 1982
Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер. Алматы, 1996
Мағауин М. Қобыз сарыны. Алматы, 1968
Бердібаев Р. Қазақ эпосы. Алматы, 1982
Әбетов Ғ. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы, 1962
Қоңыратбаев Ә. Сыр шайырлары // Жұлдыз, 1959. №6
Сейдеханов К. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы халық поэзиясы. Алматы,
Ахметов З. Әдебиеттану терминдернің сөздігі. Алматы: Ана тілі,
Байбосынова Ұ. Сыр бойы ақын-жыраулары шығармашылығындағы ғазал жанры //
Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Жазушы, 1985
Тебегенов Т.С. Әдебиет тарихы. Алматы, 1995
Құдайбердіұлы Ш. Иманым. Алматы: Арыс, 2000
Абай. ІІ томдық өлеңдер жинағы. Алматы: Жазушы, 2004
Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. Москва: Искусство, 2003
Негимов С. Өлең өрімі. Алматы: Ғылым, 1980
Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. Алматы: Ғылым, 1994
Ізтілеуов Т. Назым. Алматы: Жазушы, 1965
Айтыс. ІІ том. Алматы: Жазушы, 1965
Дәрібайұлы С. Сыр шайырлары поэзиясындағы ежелгі әдебиет дәстүрі. Фил.
Шораяқтың Омары. Сөйле, тілім, жосылып. Алматы: Рауан, 1995
Қорқыт ата. Алматы: Қазақстан, 1993
Бұлдыбаев А. Өшпес өнер өрісі. Алматы: Ғылым, 1994
Сүйіншәлиев Х. Ғасырлар поэзиясы. Алматы: Жалын, 1987
Сыдиқов Қ. Ақын-жыраулар. Алматы: Ғылым, 1974
Байділдаев М. Ақындар творчествосы. Алматы, 1959
Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы: Санат, 1994
36