Жоспар
І.Кіріспе....................................................................................................3
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Сын есім түсінігі.................................................................................................................4
2.Сын есімді өткенде дидактикалық материалды қолдану.....................5
3.Сын есім тақырыбын таныстырғанда пайдаланылатын дидактикалық материалдар..................................................................................................12
ІІІ.Қорытынды.............................................................................................24
IV.Әдебиеттер...............................................................................................26
Кіріспе.
Сын есімнің семантикалық мағынасы оның мофологиялық ерекшеліктерінен де,
Морфологиялық сипаттарты жағынан да сын есімнің өзіне ғана
Зат есімге тән кептік, тәуелдік, септік жалғаулары зат
Сонымен бірге, бір алуан шн есімдер зат есімді
1.Сын есім түсінігі.
Сын есімде өзге сөз таптарымен (мысалы, зат есіммен,
Синтаксистік жағынан қарағанда, сын есім, өзінің табиғи жаратылысына
Сын есім баяндауыш та бола алады және баяндауыштың
Зат есім мен сын есімнің тіркесу қабілеттерінде де
Егерде екі я онан да көп жалаң сапалық
Сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілердің
Сапалық сын есімдер деп мағынасы жағынан
2.Сын есімді өткенде дидактикалық материалды қолдану.
Сабақтың мақсаты: а) Білімділік: сын есімнен алған теориялық
Сабақтың түрі: білімді бекіту.
Сабақтың әдісі: ой шақыру, топтастыру, еркін жазу, болжау.
Сабақтың көрнекілігі: дидактикалық матеркалдар, тақырыпқа арналған кесте, суреттер,
Пәнаралық байланыс: әдебиет, орыс тіліі, шет тілі, сурет.
Сабақтың барысы.
1. Ұйымдастыру. Оқушьшарды түгендеп, сабаққа әзірлігін қадағалаймын.
(Ақ, көк, қоңыр көгершіндерді ұшырып, солардың түстеріне қарай
Кіріспе. Қымбатты оқушылар, міне, бүгінгі сабақта біз сын
жазындар.
Ой шақыру. 1. Көгершіндердің түсі қандай?
2. Бұлар қай сөз табына жататын еді?
4. Топтастыру. Енді, сын есімнен өткеңдерінізді топтастыра қояйық.
I топ. Сын есім дегеніміз не?
II топ. Сын есімнің маңызды белгілері.
III топ. Сын есімнің түрлері.
(Таратылған қағазға ойларын түсіріп дәлелдейді)
5. Бекіту.
Енді, негізгі тақырыбымыз сын есімнен һткендерімізді бекітеміз. Ол
(3 топқа тапсырмаларды таратамын)
I топ. I деңгей
Мына сөздердің антонимдік, синонимдік қатарларын жаз.
Күшті. Биік. Қысқа. Үлкен.
Төмендегі сын есімдерге жақша ішіндегі зат
Өнерпаз.................. (сөйлем)
Түйінді................... (шопан)
Жасанды................. (бала)
Басыңқы................ (суретші)
Әуесқой......,,......... (ой)
Тандаулы............... (адам)
Сезшең)................. (торқа)
II топ
Дара және күрделі сын есімдерді ажырат,
Сұр, қара ала, сулы, көгілдір, қаракер, шұбар, қара
Заттың самасын, мөлшерін, көлемін, дәмін, түрін білдіретін
Түрі, түсі:
Сыры, сипаты:
Аумағы, көлемі:
Дәмі, иісі:
Пішіні:
III топ
Сын есімдерді жасалуына қарай топтастырып жаз.
Қысқа-қысқа, кек ала, ап-аласа, ал қара көк, шымқай
Жұрнақ арқылы:
Күшейткіш буын арқылы:
Сөз тіркестері арқылы:
Қосарлану арқылы:
Мына бос тор көздерді дұрыс толтыр.
Ешкімге еш нәрсесін берментін, беруге қимайтын адам.
"Тентек" сөзінің синонимі.
Заттың пішіні.
Заттың көлемі.
5.Айтқанға сене салатын, еш нәрсені байыптап
байқамайтын адам.
Малдың түсі.
"Ақ" сөзінің антонимы.
I топ. II деңгей
Сапалық сын есімнің анықтамасын жаз.
Көп нүктенің орнына тиісті журнақтарды жазып, олардың каңдай
а) Көкірегі сезім..., тілі орам...,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
в) Ерін... адамның ертеңі бітпес.
б) Қаб... иттің тұмсығына тор кигізген.
II топ
Мына жұрнақтар арқялы туыңды, қатыстық сын есім жаса.
...палы шам, ...мелі көйлек, ...ген сиыр , ...ма
Мына сөйлемдерден шырай түрлерін ажырат.
Жарау торыға жолдың алыстығы да, ауырлығы да онша
III топ
Сын есімнің емлесін айт,
Сын есім мына сөйлемде қай сөйлем мүшесінің қызметін
I топ. III деңгей
Сын есімдерді қатыстырып, "Әсем табиғат аясында" тақырыбына шағын
топ. Сын есімдерді қатыстырып, "Ардақты ана"
тақырыбына шағын шығарма жаз.
топ. Сын есімдерді қатыстырып, "Менің мектебім"
тақырыбына шағын шығарма жаз.
6. Талдау.
Әр топтан үш оқушыны тақтаға шығарып, төмешггі сын
1. Желсіз түнде, жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп;
2. Арманның қабағы жабынқы.
7. Болжау.
Ең алдымен "Зерек" деген сөзге оқушылар жазбаша болжау
Мәтінмен жұмыс. Оқушыларға мәтінді оқытып, сын есімдерге синонимдік
8. Қорытыңды. (Оқушыларға тест сұрақтарын беремін)
Сын есімді тап.
а) жазықтық ә) жарық б) сол
Дара сын есімді белгіле.
а) қонымды, сүйкімді, сары
ә) шөп, бұлақ, көбелек
б) бәрі, тегіс, күллі
Күрделі сын есімді тап.
а) сұра, сөйле, сана
ә) қышқыл, дәмді, тәтті
б) кең маңдайлы, шоқша сақалды, қызыл шырайлы
Заттың түр-түсін, сыр-сипатын, сапа белгісін білдіретін сын есімді
а) күрделі
ә) сапалық
б) қатыстық
Қатыстық сын есімдер қалай жасалады?
а) түбір
ә) жалғау арқылы
б) жұрнақ арқылы
Қайсысы негізгі сын есім
а) ауылдық, жайлы
е) көк, жеңіл
б) мақтаншақ, сөзшең
Сын есімді тұрақты сөз тіркесін көрсет.
а) жым болу
ә) кірпігі айқаспады
б) қасы көзі қиылған
Сын есім тұрған қатарды көрсет.
а) салқын, қатты, күрең
ә) сайын, соң, туралы
б) сарт-сұрт, жалт-жұлт, кеңк-кеңк
Сын есімнің жауап беретін сұрақтары.
а) қалай, қай уақытта, қай кезде
ә) қанша, неше, нешінші
б) қандай, қай, қайдағы, қашанғы
Бір-біріне қарама-қарсы мәндегі сапалық сын есімдерді белгіле.
а) жұмсақ, тұщы
ә) биік, аласа
б) қызыл, жасыл
9. Үйге тапсырма. 154-жаттығу ауызша, 155-жаттығу жазбаша орындауды
10. Бағалау. Сабаққа қатысып отырған оқушыларға баға қоямын,
Сын есім.
Сабақтың мақсаты: .1) білімдік - сын есім туралы
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, деңгейлік тапсырмалар орындау.
Сабақтын көрнекітілігі: сөзжұмбақ, мақал-мәтел (үлестірмелі карточкалар).
I. Ұйымдастыру.
II. Үй тапсырмасын сұрау.
Қазақ тілінде неше сөз табы бар?
Зат есім деген не? Мысал келтір.
Зат есім мағынасына карай бөлінуі. Мысал келтір.
Есім сөзден зат есім тудыратын жұрнақтарды ата. Мысал
5. Етісктен зат есім тудыратын жұрнақтарды ата. Мысал
6. Зат есім құрамына қарай неше түрге бөлінеді.
Бастауышы күрделі зат есім болатын сөйлем ойлап
Бастауышы деректі зат есім. пысықтауышы күрделі зат
3. Бастауышы дерексіз зат есім, толықтауышы деректі,
ІІІ Жаңа сабақ түсіндіру.
1. Қазақ тілі - бай тіл. Оның құрамында
Сын есімнің манызды белгілерін топтастыру
а) заттың түрін, түсін білдіреді: ақ (қағаз), сүр
ә) Заттың көлемдік, аумақтық, салмақтық белгісін, сынын білдіреді:
б) Заттың сапалық белгісін, сипатын білдіреді: жақсы (сөз),
в) Заттың дәміне, иісіне байланысты белгілерін білдіреді: ащы
г) 3атқа қимыл, іс-әрскетке, мезгіл-мекенге қатысты сынды білдіреді:
ғ) Сын есім қандай, қай деген сұрақтарға жауап
III. Жаңа материалды меңгергенін анықтау мақсатында
деңгейлік тапсырма беремін.
1-деңгейлік тапсырма: берілген мәтіннен антонимдерді табу. Сырты тыныш
2-деңгейлік талсырма: үлкен-қіші, карі-жас, калың-жұқа сөздерін қатастырып сөйлем
3-деңгейлік тапсырма: берілген сурет бойынша әңгіме құрау (ішінде
ІҮ. Бекіту кезеңі.
Ойды жинақтау мақсаты; антонимдердің негізгі белгілерін анықтау тапсыры.
қарама-қарсы мәңде
Оқушьшардың білімін бағалау.
Ү. Үйгетапсырма беру.
а) Антонимдер. 40-бетті оқу.
ә) 90-жаттығу (қалай орындалуына тусінік беремін).
3.Сын есім тақырыбын таныстырғанда пайдаланылатын дидактикалық материалдар.
Сабақтың мақсаты: Білімділк. Сын есімдердің мағналық ерекшелігін таныту,
Тәрбиелік. Сөздің мағынасына мән беруге тәрбиелеу. Білім алуға,
Дамытушылық. Оқушылардың ой қабілетіне әсер ету арқылы өздігімен
Сабақтың түрі: білім, іскерлік дағдыны жетілдіру сабағы.
Әдісі: түсіну, тану, қолдану, ой қозғау, ізденіспен жұмыс
Көрнекітігі: сабақ эпиграфына алынған сөз, тірек-сызба плакат, үлестірмелі
Пәнаралық байланыс: әдебиет, әдеп, бүгінгі өмір.
Сабақ барысы
1. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқұшылармен сәлемдесу.
Сабақты әдетгегідей бір окушы өлең жолдарымен бастайды,
Қазақ тілі ата-анаң,
Қуат алар Отан да одан.
Дүниеде ешбір асыл
Тең келмейді қатар оған,
Дұпшаның да бас иетін,
Тілің ұлттық қасиетің.
Мұғалімнің кіріспе сөзі.
Досымыз түгіл, дұшпанымыз да бас иетін, ұлттық қасиетімізден
Үй тапсырмасын сұрау.
Өтілген тақырыпты еске түсіру.
Сын есімнің жасалу жолы туралы сұралады. Үйге берілген
3. Жаңа сабақ.
Сабақтың мақсаты тусіндіріледі. Сабақтың эпиграфына алынған-сөзбен жұмыс. "Көкірегі
Сөздерден сын есімді тап
Адамның қандай қасиеттрі көрсетілген?
Оқуш жауабы тындалады.
Сезіні, білім, талапты адамның түсінетіні де, көретіні де
Сын есім
Сызба бойынша сапалық сын есім негізгі түбірден жәнке
4. Сын есімнің маңызды белгілерін, мағыналық ерекшеліктерін, түрлерін
Оқулық бойынша берілген жаттығуларды орындау. 146-жаттығу. Сапалық және
148-жаттығу бойынша топтық тапсырма.
І~топ. Сын есімдерді мағыналық түрлеріне ажырату.
ІІ-топ Мәтінге ат қою. Ертегіні ары қарай жалғастыру.
Ш-топ Сын есімдерге кешенді талдау жасау.
Ескі - сын есім.
Негізгі сын есім
Сапалық сын есім
Синтаксистік сын есім (анықтаушы)
Пайдалану. Бүгінгі өмірмен байланыс.
Тіршілікте жақсылық пен жамандық атаулы қатар жүретіндігі, олар
"Менің досым кім?" Оның қаңдай қасиеттері бар? (Оқушылар
Үлгерімі төмен оқушыларға тапсырма: сурет, үлестірме қағазбен
Шығармашылық жұмыс
Жақсы сөз - Жарық сәуле;
Сыпайы адамнан тек жақсы сөз, жақсы іс қана
тұрады.
Әдепті, ақылды, инабатты сөзін қатыстыра сөйлем құрау.
Жинақтау.
Сын есімнің біздің өміріміздегі рөлі.
Тіліміздің дәрежесін көтеру үшін.
Сөз байлығын, сөздегі қорымызды көбейтеді.
Жақсы мен жаманды, дөмді мен дәмсізді ажырата білуге,
талғамымыздың, жақсы қасиетіміздің қалыптасуына әсер етеді.
Сөзімізді сын есімнің мағыналық түріне қарай талдау жасаймыз.
Дәмді - қатыстық сын есім
Жақсы - сапалық сын есім.
Қорытындылау: Мен бүгінгі сабақтан не алдым? (Оқушы-пікірі тыңдалады)
Мен сын есімнің мағыналық түрлерін білдім.
Сапалық және қатыстық сын есімдерінің жасалу жолын,
айырмашылығын білдім.
Оқшау сөзді сөйлем ішінде айтып көру.
Тақтаға үш сөйлем жазу.
Балалар, сабақты жақсы оқыңдар.
Білімсіз күнің бар ма, сірә?
Бәрекелді, балам, жарайсың!— десін жұрт.
Талдату
Талданбай қалған сөзді табу.
"Неге талданбайды?" деген сұраққа жауап алу.
"Балалар" деген сөз қандай мақсатта айтылып тұр?
"Сірә", "бәрекелді" деген создерге сұрақ қойыла ма.
лексикалық мағынасы бар ма?
Топтастыру стратегиясы
Оқшау сездер
1. Қаратпа
Жанды,
жансызға
қаратылып
айтылады
Дидактикалық материалдарға арналған оқулыктан 54-беттегі 4-тапсырманы орындау арқылы
Топтық жарыс.
Тірек сөздерді пайдалана отырып, мәтін құрастыру.
1-топқа: қыстырмалар /әрине, мүмкін, сірә, ендеше, біріншіден/.
2-топқа: одағаклар /алақай, ойбай, бәрекелді, тәйт, япырмай/.
3-топка: қаратпа жасау үшін /мектебім, балалар, достар, анашым,
Мәтін құрай алмағандары сәйлемдер құрайды.
Оқыту.
Қорыту үшін "Кубизм" әдісін пайдаландым. Кубикті әр топтың
Кубиктің алты жағындағы тапсырмалар
Баянда. Оқшау сөздердің ережесін айту.
Қолдан. Оқшау сөзге мысал келтіру.
Салыстыр. Оқшау сөздердің түрлерін салыстыру.
Байланыстыр. Өткен сабақпен байланыстыру.
5. Топтастыр. Оқшау сөздерді топтастыру, ортақ белгілерін
айту.
6. Қабылда. Оқушының сол сәттегі бағасына I ұпай
Үйге тапсырма беру.
Оқшау сөздерді қатыстырып, мәтін құрап келу.
Тақырыптар: "Қошақаным", "Мысығым", "Менің кішкентай бауырым",
Бағалау. Оқушының өзін~өзі бағалауы. Оны басқа балалардың бағалауы,
Сын есім
Сабақтың мақсаты: а) білімділік ~ сынесім туралы түсініктерін
ә) дамытушылық — түрлі әдістерді пайдалана отырып, оқушылардың
б) тәрбиелік - Абай өлеңдерін, әндерін жатқа айтқызып,
Сабақтың түрі: дәстүрлі.
Сабақтың әдісі: түсіндіру, баяндау, сұрақ-жауап, көрнекілік, оқулықпен жұмыс,
Көрнекіліктері: Абайдың табриғат лирикаларынан буклет, әндері, аудармалары, карточкалар,
Пәнаралық байланыс: әдебиет, музыка, орыс әдебиеті, бейнелеу өнері.
Ұйымдастыру бөлімі.
Өткен тақырыптар бойынша сұрақтар қоямын.
Қазақ тілінде неше сөз табы бар?
Зат есім дегеніміз не?
Жалқы есім дегеніміз не? Мысал келтір.
Деректі және дерексіз зат есімдер дегеніміз не?
Жаңа сабақты түсіндіру.
Жаңа сабақтың тақырыбык жазбас бұрын бейне сөз шешіп
Қазақ тілі- өте бай тіл. Оның құрамында әлденеше
Мысалы:
Сын есім қандай, қай деген сұрақтарға жауап береді.
Сонымен, заттың сынын, сипатық сапасын, түр-түсін, пісін, дәмін,
(Оқушылардың жекелеп, қайталап сұраймын).
- Балалар, қазір жылдың қай мезгілі?..
- Тағы қандай
- Жылдың төрт мезгіліне де өлең жазған кай
білеміз?..
- Дұрыс айтасындар, Абай— казактың ұлы ақыны. Кім
Сұр бұлт, тусі суык, қатпайды аспан,
Күз болып, дымқыл туман жерді басқан.
Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма,
Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан.
"Қыс" өлеңіненде үзікділерді жатқа сұрап, сын есімдерін табу.
Ақ киімд,у денелі, ақ сақалды,
Соқыр, мылқау танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,
Басқан жері сықырлап келіп қалды.
"Көктем" туралы өлеңінен үзінді оқып, сын есімін табу.
Ай, жулдызға жылы жел хабар беріп,
Жан-жануар қуанар тойға еліріп.
Азалы ақ көрпесін сілке тастап,
Жер кулімдер, өзіне шырай беріп.
"Жаз" өлеңінен үзінді оқып, сын есім табу.
Жаздыкуні шілде болғанда,
Көкорай шалғын бәйшешек
Ұзарып өсіп толғанда.
Күркіреп жатқан өзенге,
Көшіп ауыл қонғанда.
Абай тек өлең жазып қала қоймаған, он де
I топ "Желсіз түнде жарық ай".
II топ "Көзімнің қарасы "
Әр топтан 2 окушы шығып, өлеңдегі сын
Абай А.С Пушкин М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой И.С.Тургенов,
Біздер қазір И.А.Крыловтан аударғаи мысалдарына тоқталамыз.
I топ "Есек пен бұлбұл".
ІІ топ "Бақа мен өгіз".
Әр топ мүшелері алдымен қысқаша мазмұнын айтады да;
Оқулықпен жұмыс.
129-жаттығу (63»бет).
Оқып шығып, өлең жолдарындағы сын есімдерді табындар, олардың
128-жаттығу. :
Берілген сын есімдерді мағыналық жағынан байланысатын зат есімдерімен
Ойын: "Бір сөзбен айтқанда қандай дейді?"
Жақсы оқитын оқушы (үлгілі).
Сөзге шебер адам (шешен).
Тез ашуланатын адам (ашуланшақ).
Сабақ оқымайтын оқушы (жалқау).
"Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту"
1 топ Шоқпардай кекілі
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
Ауыз омыртқа шығыңқы, майда жалды,
Ой желке, үңірейген болса сағақ.
II топ Жарық көрмей жатсаң
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аласың, сен тілім!
Осы өлеңдерді оку арқылы оқушылар корытынды түйін шығарады,
Мысалы: Ең тәтті де, ең ащы да -
127-жаттығу. Қазақстан Республикасының Туы мен Елтаңбасын суреттеп жазындар.
Тақтаға екі топтан бір-бір оқушы шығады.
I топ. Елтаңбаны сипаттап жазу.
II топ. Туды сипаттап жазу.
Қорытыңды.
Өткізілген сабақты қорытындылаймыз. Оқушыларға сұрақ қою арқылы сын
Үйге тапсырма: сын есім, ережелері, 130-жаттығу.
Білімдерін бағалау.
Бір тамшы ой
Күн болсаң да күншілдер кім демейді,
Көк есекті Тайбурыл күңдемейді.
Мұзафар ӘЛІМБАЕВ.
Заттың сынын сипатын, сапасын, түр-түсін көлемін білдіріп, қандай
Тақтаға сын есім ілінеді, сын есімді зат есімнен
3. Осы сөздерге байланысты мақал-мәтелдер айтып сөйлем
талдау.
а) Әдепті бала ата-анасын мақтатар.
ә) Әдепсіз бала ата-анасын қақсатар,
4. Сыңарын тап ойыны.
Бір бала мақалдың жартысын айтқанда, екінші топтағы бала
Ұсталы ел озар ...
Өнер алды ...
Сыйлық қымбат емес ...
Ақылды адам – батпан-ақ...
Еріншек егіншіден ...
Отансыз адам ...
Әдепсіз үйге кірме ...
Кең киім тозбайды ...
Аш адам ұрысқақ....
10. Қатты жерге қақ тұрар ...
(Ұстасыз ел тозар. Қызыл тіл. Сүю қымбат. Ақылсыз
Бір мақалға талдау жасау, сын есімдерді табу керек.
5. Сөз тіркестерін бір сөзбен ауыстыр.
Арыстан жүректі - батыр. Атқан оқтай - түзу.
6. Шығармашылық диктант.
а) Мына сын есімдер қандай заттардың сапа белгілерін
Көнетоз, көнекөз, тату-тәтті, кішіпейіл, мейірбан ,аяулы,
қарапайым, қажықбас, естияр, ұлан-асыр, көкпеңбек, сүп-
сүйкімді, қабілетті, қонақжай, шаруақор, сұңғыла, сергек,
беймаза, аппақ, мөп-мөлдір.
Мына зат есімдердің қасиет, сапа белгілерін көрсету үшін
Дала,ел, ой, тұрмыс, арман, кітап, жолдас, туыс, ағайын,
7. Кітаппен жұмыс.
129-жаттығу. Оқып шығып, сын есімдерді тауып, олардың
8. Сөзжұмбақты шешу.
Мына торд көздерді сын есімдермен толтыр.
7. Үйге тапсырма
а) 130-жатгығу. Мәтшді оқып, сын есімдерді табындар да,
ә) Өзінің қалған бір сөзді доминант етіп ат
б) Тор көздердегі сын есімдерді пайдалана отырып, «Менің
Қорытынды.
Әдетте, сапалық сын есімдерге ешбір қосымша формаларсыз тұрып-ақ,
Сапалық сындар жалпы сын есім деп аталатын сөз
Сөйтіп, сапалық сын есімдерге -рақ (-рек, -ырақ, -ірек),
Әдебиеттер.
1.Қайдаров.Ә. Түріктануға кіріспе.-Алматы,2001.
2.Қордабаев.Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.-
Алмата,1999.
3.Исаев.С. Қазақ әдеби тілінің тарихы.-Алматы,1996.
4.Қарабаев.Т. Түркология және қазақ тіл білімі.-Алматы,1998.
5.Аханов.Қ. Тіл білімінің неғіздері.-Алмата,2000
6.Қазақ тілі әдістемесі.-Алматы,2001.
7.Сан есім қайталау сабақ.-Қазақтілі мен әдебиеті,2004.
2