Жоспар
Кiрiспе .........................................................................................……………........3
Ақшаның мәнi, қызметтерi және ақша айналысы ...............………...5
Ақшаның шығу тегi ............................................................…………...5
Ақшаның экономикалық мәнi және ақшаның қызметтерi .....……...8
Ақша айналысының жалпы сипаттамасы ............................………..19
Ақша теориясының дамуы және ақша жүйесi ....................………..22
Ақша теориясының дамуы және олардың айналысы: ..........……….22
а) Ақшаның металдық теориясы ............................................………….22
б) Ақшаның номиналистiк теориясы ......................................………...24
в) Ақшаның сандық теориясы ................................................…………..28
Ақша жүйесi жөнiнде түсiнiк, элементтерi мен
түрлерi .............................................................................…………….32
Қорытынды ....................................................................................……………..34
Қолданылған әдебиеттер ...............................................................…………….36
Кiрiспе.
Ақша туралы осы уақытқа дейiн талай – талай
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ,
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында ,
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын “Ақша теориясының
Мен жұмысымды екi бөлiмге, яғни бiрiншi бөлiмде жалпы
Сондай-ақ елiмiздiң егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өту үстiнде
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру
Ақшаның мәнi, қызметтерi және ақша айналысы.
Ақшаның шығу тегi.
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар өндiрiсiнiң
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде
Алғашқы қауымдық құрылыс кезiнде бiр тауардың басқа бiр
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты кездейсоқ айырбас жиiленедi. Жалпы
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесiнде жалпы құндық
“Капитал” сөзiнiң шығуы да малмен байланысты, өйткенi ескi
Солтүстiк халықтары ең бiрiншi айырбас құралы ретiнде жүндi
Жылы теңiздердiң жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретiнде
Әлемде әр түрлi экзоотикалық ақшалар
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретiнде құралдарды пайдалынған.
Өнер мен жер игертушiлердiң
Жалпы эквивалент ретiнде металдарда пайдалана бастады . Ежелгi
Металл ақшаларының артықшылығы олар -
Кейiн келе металдардың арасында басты роль
Әрине , металлдар бұған дейiнгi ақша формаларын
Бiрақ б. Э дейiн XIII
Монеталардың пайда болуы -
1.2. Ақшаның эканомикалық
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол
Бiрақ XVI ғасырдың басында (
Ол аздай Т. Моор тағы
XIX ғ. Социал утопистерi – Прудон
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды
Осыған байланысты К . Маркс былай
Ақша тауардан дами отырып ,
Ақша - жалпы бiрдей эквивалент
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн
Ресей XIX ғасырдың 20 – жылдарында
Алтын өндiру қиын және
Алтын тек қана алтын валюта
Ақша - өндiру мен бөлу
жалпыға тiкелей айырбастау ;
айырбас құнының дербес формасы ;
еңбектiң сыртқы заттық өлшемi
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi
Ғалым – эканомистердiң алтынның ақшалай
Жекелеген елдердiң iшiнде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс
Ақша қызметтерi және олардың қазiргi жағдайдағы дамуы.
Ақшаның әрбiр қызметi ақшаның тауар айырбаста процесiнен туындайтын,
Ақша құн өлшемi ретiнде. Құннығ өлшем қызметi
Ақша құн өлшемi қызметiн идеалды, оймен ойлау
Тауар бағасын өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуы қажет
Ақша түрiндегi көрiнетiн тауардың құны , оның бағасы
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға
Құн өлшемi және баға масштабы ретiндегi ақша қызметтерiнiң
Алғашында баға масштабы АҚШ қазынашылығымен алтынның тройск унциясына
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттiк
Ямайка валюта реформасының (1976-1978) нәтижесiнде арнайы алтын бағасы
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
Сонымен алтын белгiлерiнiң, яғни толық құнды емес және
Ақшаның айналыс құралы. Ақша айналыс құралы қызметiнде
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып ,
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға қарағағанда,
Бiздерге ақша айналыс құралы қызметiн негiзiнен мемлекеттiк,
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметiнде таарларды айырбастау өте тез орындалатын
Бiрақ бұл , несие және қағаз ақшалар ақшылы
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттiлiгi
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса
Ақша төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысы
Егер тауар мен ақшаның
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек
Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты
Еңбек ақы төлеуге байланысты
Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну
Сақтандыру мiндеттемелерi ;
әкiмшiлiк - сот сипатындағы
Ақша төлем құралы ретiнде
Төлем құралы қызметiн толық емес нақты (қағаз немесе
Төлем құралы ретiндегi ақшаның қызметi оның бұдан бұрын
Ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруына байланысты ақша айналысы
Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза қазына”
Қазiргi жағдайда қазына жинау қызметi айналыстағы ақша массасын
Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар
Тауар өндiрiс жағдайында қорлану екi формада жүредi:
кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы
банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.
Несиелiк механизмнiң арқасында кәсiпорындар мен халықтың ақшалары банктен
Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi,
Бұл қызметтi бастыпқыда толық бағалы ақшалар(алтын) , ал
Егер де елдiң iшiнде ұлттық ақша бiрлiктерi формасында
Бiрақ алтын айналысы тұсында да ағымдық халықаралық есеп
Бреттон – Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келiсiмге
Демек, дүниежүзiлiк ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл
Қазiргi уақытта дүниежүзiлiк несиелiк ақшалардың жобалары жасалуда, бiрақ
Ақша айналысының сипаттамасы.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi - қолма –
Банк жүйесiн реформалау және ақша банкнотасын өндiруге байланысты
Дамыған елдерге бұл процесс кеңiнен дами түсуде: оларда
Бұл екеуi өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу
Сонымен, бүкiл ақша айналысы : қолма –
өнiмдi өндiру және сату процесiн , яғни тауарлы
тауалы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы
ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл,
Ақша теориясының дамуы және ақша жүйесi.
Ақша териясының дамуы және олардың айналысы.
а) Ақшаның металдық теориясы.
Бұл теорияның өкiлдерiне капиталдың алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды
Сонымен, ақшаның iшкi мазмұны бағалы металдың N мөлшерiне
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы
Монета бет жағы – аверс, келесi жағы –
Егер монетаның номиналды құны құрамындағы металдың құнына сәйкес
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ”
б) Ақшаның номиалистiк теориясы.
Меркантелистердiң металлизмге қарсы iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк теориясы
Номинализмнiң негiзгi ережесi мынадай:
Ақша идеалды есеп бiрлiгi болып саналады және олардың
Бұл бiрлiк ешқандай да iшкi құнға ие емес;
Сонымен номиналаистер аұшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси
Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория денег”
Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол
Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы.
1929 – 1933 жж. Кономикалық дағдарыс тұсында номинализм
Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П. Самуэльсон
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi заңдылықтары
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ.
Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуы Шынғысханның немересi Хубила
XVII ғ. алдындағы капиталистiк тауарлы өндiрiстiң дамуымен қағаз
Сырттай қарағанда, қағаз блгiлерi мемлекет тарапынан жасалынған
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептерi:
Металл ақша айналысы өте қымбат болып келедi және
Монеталардың тозуы және бүлiнуi;
Мемлекеттiк билiк пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды бұзуы;
Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшiн шығарады.
Осыған байланысты, К. Маркс атап көрсеткендей: “өзiнiң айналыстағы
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан бiртiндеп
Қағаз ақша мемлекеттiң өз шығындарын табу үшiн шығарылатын,
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi, өзiнiң
Егер “нағыз” ақшалар айналыста өзiнiң меншiктi құнының арқасында
Ақшалар ешқашанда алтынға ауыстырылаған. Бiрақ кейбiр жағдайларда мемлекет
Қағаз ақшалардың өзiнiң меншiктi құны болмағандықтан да ,
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар өздерiнiң
Мұның бәрi бағаның өсуiне әкелiп соғады. Жалпы алғанда
Қағаз ақшалар әрдайым көмекшi сипатқа ие. Қағаз ақшалардың
Несиелiк ақшалар – бұл несие негiзiнде алтынның
Несие ақшалардың негiзгi түрлерiне: вексель, банкнота, чек, несие
а) Ақшаның сандық теориясы.
Айналыстағы ақшаның саны К. Маркстiң ашқан ақша айналысының
Монетаристер деп аталатын, ағылшын классикалық экономика мектебiнiң
PY = TV+DV1
мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айалыс
1929 ж. ұлы депрессиядан кейiн ақшаның сандық теориясы
Соңғы он жылдықта етек ала бастаған инфляциялық процестер
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi
Ас = Тб.с. – Нт.б.с. + Тс –
Ас – төлем құралы
Тб.с. – тауар бағасының сомасы;
Нт.б.с. – несиеге сатылған тауар бағасының сомасы,
Тс – қарыз
Өт.м.с. - өзара есептескен талаптар мен мiндеттемелер
АР – ақша резервтерi;
А – ақшаның төлем және айналыс құралдары ретiндегi
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкiн себептердiң
Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажеттi ақша санын дәл
Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттiлiктерiне сәйкес, несиелеу
Ақша айналысының екi облысының бiрлiгi, яғни ақшаның қолма-қолсыз
Ақша массасының құрамы сол елдiң несие-ақша жүйесiмен анықталады.
Бiздiң республикамыздағы айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымына мән
М0 – айналыстағы қолма – қол ақшалар;
М1 - өзiне – М0 –дi қосады, сонымен
М2 - өзiне М1 –дi қосады, сондай-ақ жеке
М3 – М2-ге мемлекеттiк займ облигацияларын қосу.
Ақша массасының көбеюi бiрнеше каналдар бойынша жүредi:
Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебiнен;
Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алу жолдарымен;
Орталық банктiң ел үкiметiне мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабу
Орталық банктiң бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттiк
Коммерциялық банктердiң салымдарын жұмылдыру негiзiнде чектер эмиссиясын шығару
Осыдан ақша массасының көлемi Ұлттық банк жүгiзетiн ақша
Нақты бейнелеудегi ЖҰӨ-нiң болжанатын өсiмi;
Жоспарлы кезеңдегi ақша айналысының есептелетiн жылдамдығы;
Жоспарланған кезеңдегi инфляцияның максималды рұқсат етiлген денгейi;
Ақша массасы өсуiнiң бақылау көрсеткiштерi елдiң экономикалық потенциялының
Егер ақша массасы ақырын айналса, бұл ұлттық өнiмдi
Ақша жүйесi жөнiнде түсiнiк, оның элементтерi және негiзгi
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру
Қазақстан Республикасында ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы
Ақша жүйесi келесi элементтерден тұрады:
Ақша бiрлiгiнiң атауы. ҚР-ның ақша бiрлiгi ретiнде 100
Ақша белгiлерiнiң түрлерi. Егер 1991 ж. 1
Эмиссия тәртiбi. Қолма – қол ақшаларды шығарып,
Ақша түрлерi. Заңды төлем құралы болып табылатын:
Валюталық бағам дегенiмiз – бұл басқа бiр елдiң
Әлемдiк тарихта ақша жүйесiнiң келесi типтерi болған:
Металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметiн
Несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын
Металдық айналысқа байланысты аталып өткен екi ақша жүйесi
Биметаллизм – бұл ақша жүйесiнде жалпы құндық эквивалент
Паралелдi валюта жүйесi, алтын және күмiс монеталар
Қосарлы валюта жүйесi, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
“ақсақ” валюта жүйесi , күмiс монеталар алтын
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролiн бiр ғана металл
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы,
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгiзiлдi.
Алтын девиз стандарты – Германияда, Авсралияда, Норвегияда және
Қорытынды.
Жоғарыда атап өткендей, ақшаның өмiр сүруiндегi
Жұмыс барысында ақша басты экономикалық категориялардың бiрi екендiгiне
Қорыта келгенде, ақша – жалпыға бiрдей эквивалент,
Сондай – ақ ақшаның тағы да бiр басты
Экономикалық категория ретiнде ақшаның мәнi оның үш
Жалпыға тiкелей айырбасталу;
Айырбас құнның жеке формасы;
Еңбектiң сыртқы заттың өлшемi;
Сондай – ақ ақшаның жалпы құрылымы ,
Ақшаның әсiресе мемлекет үшiн маңызы зор, ол
Елiмiзде ақша жүйесi 1993 жылы 15 қарашадан бастап
Қолданылған әдебиеттер.
Ақша, несие, банктер: Оқулық /
С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша
Деньги, кредит, банки: Учебник
Абрамова М.А., Александрова Л.С. /
Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша,
Бункина М.К. / Деньги, банки,
“Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң
“Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы //
“Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы
10.Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Саннк-Петербург 2001.
11. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б.
36