Мазмұны
Кіріспе
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы конституциялық
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері
II тарау Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері.
2.1 Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролі..................46-57
2.2 Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғау жөніндегі өкілетті органдар............................................................................................................58-72
2.3 Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орны.............................73-81
Қорытынды.....................................................................................................82-84
Қолданылған әдебиеттер..............................................................................85-87
Қосымша..........................................................................................................88-90
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық
Құқықтар мен бостандықтар көп жағдайларда адамның қоғамдағы орнын, оның
Адамның құқықтары – бүкіл адамзаттың ажырамас, бөлінбес игілігі. Бұл
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап көптеген мемлекеттер жалпы адамзаттық
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мелекеттің ғана емес, сонымен бірге
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдардың қабылдануына
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі бекітілген. Бұл
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуына көмектесетін
Қазіргі жағдайда адамның бостандығы біршама басқаша түсініледі. Адамның бостандығы
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның
Дипломдық жұмысымның мақсаты - Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтары
1. ҚР заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және
2. Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері
3. Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтарының мән мазмұнын сипаттау.
4. Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролін салыстыру.
5. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілетті органдарының қызметтеріне
6. Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орнына құқықтық
Тақырыптың зерттеу обьектісі: Адамдардың құқықтарын реттейтін ҚР Конституциясы, ҚР
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы
конституциялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу
Адам құқығы саласында Қазақстан Республикасы Конституциясының толықтай халықаралық құқықтың
1.Халықаралық құқық сипаты Қазақстан Республикасының Конституциясы да қандай да
2.Жасына: балалар, еңбекке қабілеттер, зейнеткерлер екендігіне байланысты мәртебе бірдей
3.Отбасы мәртебесі мәселесі қоғамның қарапайым ұясы ретінде де, негізгі
4.Адамның мемлекет пен қоғам өмірінің барлық саласында құқықтары мен
5.Абырой, өмір, денсаулық және қадір-қасиет өз дәрежесінде қорғалады.
6.Адамның құқы мен бостандығын шектеуге өзгеше жағдайларда ғана жол
7.Азаматтардың кез келген әр түрлі ассоциацияларға бірігуіне кепілдік беріледі.
Халықаралық құқық нормалары адам құқы мен бостандығын азаматтарға, шетелдіктерге,
Шетелдіктер мен апатридтердің құқы мемлекеттің мүдделері мен қауіпсіздігін қамтамасыз
Қазақстан Республикасындағы азаматтығы жоқтардың құқықтары мен бостандықтарының шеңбері кең.
Осы айтылғандарды тұжырымдай келгенде, ҚР Конституциясы жалпыға мәлім халықаралық
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы халықаралық құқықтың жалпыға мәлім нормаларына
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтықты азаматтардың жиынтығы арқылы емес, әр
Қазақстан Республикасының азаматтығына адамның мемлекетпен арасындағы өзара құқықтар мен
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан өз
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері Конституциямен және Республиканың азаматтық
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне, шығу тегіне, әлеуметтік
а) Азаматтық туралы Заң күшіне енген күнге -1992 жылдың
ә) азаматтық туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығын алған
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын және
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1)тууы бойынша; 2)Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдану
Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан Республикасының
Басқа мемлекеттің азаматы және азаматтығы жоқ адам олардың өтініштері
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарымен шешіледі. Қазақстан
Келісімде ата-аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты балалардың азаматтығы өзгеруінің ерекше
Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса;
Мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін заңға қарсы қызметті
Мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса, мемлекеттік тілдің қызметіне
террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша басқа мемлекеттің азаматы Республика
Жалпы, әлемдегі көптеген елдердің заңдары қос азаматтыққа рұқсат етпейді.1
Егемендік, тәуелсіздік кез келген мемлекеттің бөлінбейтін қасиеті болып табылады.
Жеке адамға қатысты алғанда қос азаматтық адамдар арасындағы теңсіздікті
Осы айтылғандар жеке азаматтықтың дұрыстығы және қос азаматтық ерекше
Азаматтылықтың тоқтатылуы. Қазақстан Республикасының азаматтығы Азаматтық туралы Заңда қарастырылған
Оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу жатады. Азаматтықтан шығуда Азаматтық
Заңмен белгіленген жағдайларда азаматтықтан шығуға рұқсат берілмеуі де мүмкін.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1)Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен қарастырылған жағдайларды
Ата-аналардың екеуінің де Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығуына орай олардың
Азаматтық мәселесі бойынша шешім шығарушы лауазымды тұлға – Қазақстан
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды. Адамның
« 1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2.Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық Конституция арқылы қорғалады.
«Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты. Қазақстан Республикасының
Қорлау - жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан қорғайды.
Куәгер – тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға.
Сондай-ақ ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрініс болып табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық міндетін
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты кепілі болып
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті - ар-намыс
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-кім
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан болсын
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында орнықтырылған құқықтық
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995ж.) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық құжаттардың негізгі
Алайда «азаматтың құқығы» азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет азаматқа
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының негіздеріне оларды
1.Адам құқы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық мемлекеттің
2.Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым салады. Адамның
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым салынады.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын, ерекшеліктерін
6. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның
7. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі адам мен
Сонымен қатар, азаматтардың экономикалық және әлеуметтік құқықтары мен бостандықтары.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан рыноктік экономика деп аталатынға
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс, көлік, жеке
Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін жекешелендіру (жеке адамдарға беру)
1)жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі үлесін
2)жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске құқығын куәландыратын
Әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы.
Жеке меншік әр түрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай-
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген өз мүлкін қайтаруын талап
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып табылатын
Жеке кәсіпкерлік – азаматтың экономикалық бостандығын жүзеге асыру нысаны.
«Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар» (26-бап). Жеке кәсіпкерлікті
Шағын кәсіпкерлік – азаматтардың әр түрлі тауарларға (қызмет, көмек
Сонымен бірге кәсіпкердің мүлкі заңмен қорғалады, ешкімнің оған қол
Кәсіпкерлікпен жеке адамдар немесе адамдар тобы айналыса алады. Мемлекет
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл
«Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысу құқығын
Конституция, заңдар адамның жұмысқа өзінің орналасуына құқық береді. Жұмысқа
еңбек етуші белгілі бір ұжымның құрамына кіреді немесе нақты
ол еңбек шартында көзделген жұмысты орындайды;
ол еңбек тәртібіне, еңбек режиміне бағынады;
ол еңбек ақыны шартта көзделгендей сан мен сапа бойынша
және еңбекақы заңмен белгіленген мөлшер деңгейінен төмен болмауы тиіс;
ұжым әкімшілігі, жеке жалдаушы жұмысқа қолайлы жағдай жасайды.
Конституцияда мынадай қағида бар:
«Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе
Жоғарыда айтылғандай, ешкімнің ешкімді зорлап жұмыс істеуге құқы жоқ.
Төтенше немесе әскери жағдай жарияланған кезде заң азаматтардың белгілі
Еріксіз еңбектің уақытша сипатта болатынын айтқан жөн және адамның
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары еңбек ету бостандығын жариялай
Азаматтардың демалыс құқығы.1 Қазақстан Республикасының Заңы қызметкерлердің демалыс құқығын
Демалыс уақытының мынадай түрлері бар.
Жұмыс күні ішіндегі үзіліс. Мұндай үзіліс екі сағаттан ұзақ
Жұмыс күндері арасындағы үзіліс. Мұндай үзіліс жұмыс аяқталған соң
Апталық демалыс уақыты. Баршаға ортақ демалыс күні – жексенбі.
Жылдық демалыс уақыты – кем дегенде 18 жұмыс күндік
Мектептерде, арнаулы оқу орындарында (техникумдарда, университеттерде) оқитындарға қосымша демалыс
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы. Гуманды болғысы келетін мемлекет әр
1. Азаматтар тұрғын үй салуға, сатып алуға, белгіленген тәртіппен
2. Азаматтар тұрғын үй немесе пәтер сатып алуға, мемлекеттік
3. Мемлекет азаматтарының жеке немесе кооперативтік үй тұрғызуына, оның
4. Тұрғын үйден қуып шығуға кім-кімге болсын тыйым салынады.
5. Азаматтар тұрғын үйді пайдалану мүмкіндігінен айрылған немесе ол
Азаматтардың тұрғын үйге құығы болумен бірге, оларға тұрғын үйді
Рыноктік қатынасқа көшуге байланысты мемлекеттің тұрғын үй жөніндегі саясатты
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқығы. Бұл құқық мемлекеттік денсаулық сақтау
Медициналық қызмет көрсетуді жақсарту көп жағдайда жергілікті мәслихат депутаттарының,
Денсаулықты сақтау құқы, сондай-ақ азаматтардың әр түрлі жолдарды (бұқаралық
«Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы1 білім беру саласындағы қоғамдық
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері мыналар
1) Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының білім алу құқықтарының теңдігі;
2)әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуы, психикалық-физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле
3) білім берудің зайырлық сипаты;
4) жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту;
5) білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру
6) білім беру ұйымдарының меншік нысандары бойынша, оқу мен
7) білім беруді басқарудың демократиялық сипаты және білім беру
8) білім берудің ізгілікті және дамытушы сипаты;
9) білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы;
10) оқушыларды кәсіпті бағдарлау;
11) білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Білім беру ұйымдарында саяси партиялар мен діни ұйымдардың (бірлестіктердің)
Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтарына тегін жалпы орта білім мен
Білім берудің мемлекеттік жүйесімен бірге Конституция жеке білім беру
Азаматтардың көркем, ғылыми және техникалық шығармашылық құқығы туралы да
Азаматтық ұғымының өзінде азамат пен мемлекеттің өзара қарым-қатынасының саяси
Сайлауға барлық өкілетті органдардың азаматтары тең құқықта қатысады. Әр
Мемлекеттік қызметке кіруге тең құқық Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық
Конституциялық қағидаларды жүзеге асыру, мемлекеттік қызметті ұйымдастыру негіздерін мемлекеттік
Жарлықта мемлекеттік қызметтің принциптері бекітілген. Бұл принциптерді мемлекеттік қызметке,
Мемлекеттік құқықтық институт ретінде бірінші топқа мынадай принциптер жатады:
Принциптердің екінші тобына мыналар жатады: а) баршаға жолдың ашықтығы,
Принциптердің үшінші тобына азаматтардың мемлекеттік қызмет көрсетуіне қатысты ережелер
Мемлекеттік қызметкер мемлекеттік органдар атынан әрекет етеді, оларға мемлекет
Бірінші топқа мемлекеттік қызметкер міндетті қызметін орындау кезінде сақтауы
Екінші топ – ол мемлекеттік қызметкердің жеке өміріне қатысты
Азаматтардың басты міндеттері туралы.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының дербес мәні
Азаматтарға көптеген құқықтық міндеттер жүктеледі. Оларды Конституцияда көзделген міндеттерге
Республиканың заңдарын сақтау азаматтардың конституциялық міндеті болып табылады. Сақтау
Ә) Азаматтардың тағы бір конституциялық міндеті – басқа адамдардың
Б) Салықтар және алымдар төлеу міндеті. Мемлекеттің, барлық адамдардың,
Салықтар мен алымдар республикалық және жергілікті салықтар мен алымдарға
В) Меншікті дұрыс пайдалану. Қазақстан қоғамының экономикалық негізін меншіктің
«Меншік міндет жүктейді,оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне
Мүлікті дұрыс пайдаланудың конституциялық талабы мемлекетпен бірге азаматқа да
Г) Қазақстан Республикасын қорғау – Республика азаматының конституциялық қасиетті
Әскери қызмет – республика азаматтарының Қарулы Күштер қатарында өздерінің
Әскери қызметтің түрлері мынадай:
солдаттардың, матростардың, сержанттардың және старшиналардың аз мерзімдік әскери қызметі;
солдат,матрос,сержант және старшина қызметінде келісім – шарт бойынша орындалатын
әйелдердің бөлімдерде келісім-шарт бойынша орындайтын әскери қызметі;
әскер оқу орындары курсанттарының әскери қызметі;
прапорщиктер мен мичмандардың әскери қызметі;
офицер құрамының әскери қызметі;
Әскери міндетін өтеуден мынадай:
16 жасқа дейінгі және 50 жастан асқан ер адамдар;
18 жасқа дейінгі және 40 жастан асқан әйелдер босатылады.
Әскери міндетін өтеу - әр азаматтың Отан алдындағы қасиетті
Отбасының құқықтық негізі.
А.Отбасы – қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан мемлекет оған
Неке әйел адам мен ер адамның екі жақты өзара
Неке азаматтық хал актілерін жазу мекемелерінде тіркеледі. Бұл мән-жайдың
Халықтың, қоғамның бүгіні мен болашағы отбасы тағдырымен, олардың игіліктерімен
Мынадай жағдайларда некеге тұруға рұқсат етілмейді: 1.Некеге тұруға тілек
2. Тікелей алыс, жақын туыстар, қандас және жартылай қандас
3.Бала етіп алушылар мен асырауға алынған балалар өздерінің құқықтары
4.Рухани дертке шалдыққандар немесе ақылы кем адамдардың арасындағы некелерге
Ә. Отау құрғаннан кейін ерлі-зайыптылардың құқығы мен бостандығы пайда
Ерлі-зайыптылар арасындағы құқық екі топқа: жеке құқыққа және мүліктік
Бірлескен өмір кезінде жиналған мүлік ортақ меншік болып табылады.
Өз мүлкіне келтірілген зиян үшін ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзі жеке
Б. Ата-аналардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттері.
Ата-аналар балаларын оқыту және тәрбиелу үшін мектеп жасына дейінгі
Қазақстан Республикасы заңдары бойынша балалардың орта білім алуы міндетті
Кейбір мектептер (гимназиялар, колледждер) жеке ғылым саласы бойынша мейлінше
Ата-аналар бірінші кезекте өз балаларын ұлттық әдет-ғұрыппен, дәстүрмен, өнегелілік
Әке мен ана тең құқылы. Сондықтан екеуі де кәмелетке
Ата-аналық құқықтан айыру ата-аналар мен балалар арсындағы құқықтық қатынасты
В.Балалардың міндеттері. «Кәмелетке толған, еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз
Қазақстан Республикасының Конституциясы Республика аумағына келген шетел азаматтарының және
Қазақстан Республикасы Президентінің «Шетелдік азаматтың құқықтық жағдайлары туралы» Жарлығында
Президент Жарлығында Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайының принциптері
1. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар да Конституцияда және заңдарда
2. Шетелдік азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының
3. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары шығу тегіне, әлеуметтік және
4. Шетелдік азаматтар өздеріне берілген құқықтары мен бостандықтарын Қазақстан
Шетелдік азаматтар: 1) Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын және 2)
Президенттің «Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы» Жарлығы белгілі бір
Шетел азаматы Қазақстан Республикасының бұған өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың
Көрсетілген тыйымдар шетелдік азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеу болып
Олар Қазақсан мемлекеті органдарының жалпыға бірдей белгіленген заң нормаларына
Қазақстан аумағында құқық бұзған шетелдік азаматтар, республиканың азаматтары сияқты
Шетелдіктерге құжатсыз тұруға рұқсат етілмейді. Олар солар үшін белгіленген
Белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматтар республика шегінен күштеп шығарылуы
1.3 Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтар.
Адам құқықтары – халықаралық құқықтың саласы, негізгі азаматтық, саяси,
Халықаралық құқықтың бұл саласының өзгешелігі – дүние жүзі қауымдастығының
Әмбебап сипаттағы көпжақты келісімдер, аймақтық келісімдер, екіжақты келісімдер халықаралық
Халықаралық іс қағаздарда белгіленген адам құқықтары каталогы ұзақ тарихи
Әрбір адам туылғаннан бастап белгілі бір мөлшердегі (материалдық және
V-VI ғасырларда ежелгі полюстерде демократия идеясы мен азаматтық қағидалары
Ежелгі полюсте азаматтық пен саяси құқықтар байланысты болды: бостандық,
Азаматтықтың ежелгі полюстерде шектеулілігіне қарамастан, мұндай институт тек мәдениеттің
Алғашқы кезде заңның құнына, заңдылыққа ерекше көңіл бөлген азаматтық
Гуманистік игіліктің алтын қорына енген адам құқықтары тұңғыш рет
Бұл игіліктердің генезисін көре тұра, адамдардың табиғи құқықтарын оқып
1919 жылы Ұлттар Лигасының жарғысы адам құқықтарын жинайтын жалпы
22-бапқа сәйкес, Ұлттар Лигасының жарғысымен Лига мандаттарының жүйесі құрылды.
Ұлттар Лигасы жарғысының 23-бабы әйелдерге, ерлерге және балаларға әділетті
Ұлттар Лигасы азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйенің дамуында үлкен рөл
Сол соғыстың салдарының бірі, Еуропа мен Таяу Шығыстың саяси
Ұлттар Лигасының келісімі бойынша екі жақ өз міндеттерінің орындалуына
Азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйе Ұлттар Лигасымен бірге жойылды.
Халықаралық құқықтардың ішінде түрлі топтардың құқықтарын қорғайтын институттар мен
Қазіргі адам құқықтары туралы заңдар екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін
Бірақ БҰҰ-ның жарғысы қазіргі адам құқықтары туралы заңдардың тұжырымды
БҰҰ жарғысы адам құқықтары мәселесін интернационалдандырды, басқаша айтқанда, әр
БҰҰ-ның мүше мемлекеттерінің 56-бапқа сәйкес, адам құқықтары мен негізгі
Адам құқықтары туралы халықаралық билльдің және қазіргі қолданылатын адам
Бұдан әрі қарай, БҰҰ өзінің өмір сүруі барысында, адам
Адам құқықтары жөніндегі комиссия Экономикалық және әлеуметтік кеңестің қамқорлығында
Адам құқықтары жөніндегі комиссия БҰҰ-ның күн тәртібін кеңейтуде үлкен
Азшылықты қорғап, кемсітушіліктің алдын алу жөніндегі шағын комиссия 1946жылы
1.Адам құқықтары мен нәсілдік, ұлттық, діни және тілдес азшылықты
2. ЭКОСОС немесе адам құқықтары жөніндегі комиссияның кез келген
Шағын комиссияның құрамына 26 сарапшы кіреді. Шағын комиссия жылына
Әйелдердің әл-ауқаты жөніндегі комиссия 1946 жылы құрылды. Комиссияның қызметі
Комиссияның қамқорлығымен әйелдердің құқықтарына байланысты көптеген конвенциялар мен декларациялар
Адам құқықтары туралы жоғарғы комиссар, Адам құқықтары туралы Жоғарғы
Өз міндеттерін орындау барысында жоғарғы комиссар Бас Ассамблеяның, ЭКОСОС
Жоғарғы комиссар лауазымының құрылуы БҰҰ-ның адам құқықтарының бұзылуымен күресудегі
БҰҰ Жарғысының адам құқықтары туралы ережелеріне толықтыру болып келетін
Адам құқықтарының жалпы декларациясы. Сан-Францискода өткен конференцияда БҰҰ жарғысына
Декларация бір қағидаттар мен нормалардың басқа қағидаттар мен нормаларға
Декларация бостандық пен теңдік, кемсітушілікке жол бермеу, тұлғаның ар-намысын
Тұрғын орынды таңдау және көшіп-қону құқығы, ар бостандығы, ой
Әлеуметтік-экономикалық құқықтарға Жалпыға бірдей декларация мынадай құқықтарды жатқызады: еңбек
Жалпыға бірдей декларацияны қабылдғаннан кейін, Бас Ассамблея Адам құқықтары
Пактілерде көрсетілген құқықтардың жиынтығын түрлі талқылауға қарамастан, халықаралық келісімдердің
Келісім бола отыра, пактілер мемлекеттерге заңды міндеттер туғызады. Әр
Саяси және азаматтық құқықтар туралы Пакт. Бұл Пактіде жазылған
Азаматтық және саяси құқықтар туралы пактіні Адам құқықтары жөніндегі
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Пакт. Бұл Пактіде
Пактіде бұл құқықтар тек аталып қоймай, түсіндіріліп, анықталып, жазылып,
Пактінің орындалуын қадағалау 1985 жылы ЭКОСОС пен құрылған экономикалық,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактіге факультативті хаттама. Бұл
Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактіге екінші факультативті хаттама.
Адам құқықтары туралы билль, мемлекеттердің адам құқықтары жөніндегі өлшейтін
1997 жылы 31 мамырда Азаматтық және саяси құқықтар туралы
II тарау. Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері.
2.1 ҚР Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролі.
Мемлекет пен оның органдарының қызметінде басым бағыттардың бірі ретінде
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
Көптеген мемлекеттік органдар үшін олардың қызмет ауқымы, әрине, аталғандарды,
Құқық тәртібі мен заңдылықты қамтамасыз етумен арнаулы органдар тобы
Құқық тәртібін қорғау органдары ұғымына құқық қорғау органдары ұғымы
Кейбір авторлар құқық қорғау қызметі ұғымын кең және тар
Алайда, сол немесе өзге мемлекеттік органдарды құқық қорғау қатарына
ҚР заңдарына сәйкес құқық қорғау қызметінің бірқатар белгілері бар:
- біріншіден, құқық қорғау қызметі әртүрлі қылмыстың түрлері бойынша
- екіншіден, қолданылатын заңдық ықпал ету шаралары заңдар мен
- үшіншіден, құқық қорғау қызметі заңның негізінде белгілі бір
- төртіншіден, құқық қорғау қызметі іске асыру сауатты және
Айтылғандарды ескере отырып, құқық қорғау қызметі ұғымын айқындауға болады
Өз мазмұны бойынша құқық қорғау қызметі күрделі болып табылады.Оның
конституциялық бақылау;
сот төрелігі;
- соттарды ұйымдық қамтамасыз ету;
прокурорлық қадағалау;
қылмыстарды анықтау және тергеу;
заң көмегін көрсету және қылмыстық істер бойынша қорғау.7
Осы бағыттардың әрқайсысы нақты нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған: ҚР
Құқық қорғау қызметінің негізгі бағыттарын (функцияларын) орындау үшін нақты
Ғылымда сот құқық қорғау органы болып табылатындығы туралы пікір
Құқық қорғау қызметінің анықтамасын, оның функцияларының (бағыттарының) сипаттамасын және
- соттардың қызметін ұйымдық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын органдар(
- прокуратура органдары;
- қылмыстарды анықтауды, жолын кесуді және тергеуді жүзеге асыратын
- құқықтық көмек пен құқықтық қамтамасыз етуді ұйымдастыруды қамтамасыз
Соттар (аудандық және оларға теңестірілгендер, облыстық және оларға теңестірілгендер,
Ата Заңымызда атап көрестілгендей, ең қымбат қазынамыз – адам
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
Осы сала дәстүрлі «жалпы қадағалау» деп аталатын, ол қарастырылып
Қарастырылып отырған салада барлық прокурорлар топтары жүзеге асыратын ҚР
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
1.«Қазақстан Республикасының аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті Жарлықтарының және
2. Жоғарыда аталып кеткен «органдармен шығаратын (қабылдайтын) құқықтық актілер
Прокурорлық қадағалаудың осы бағытын, Қазақстан Республикасындағы азаматтар және адамдардың
Азаматтар заң бұзушылық жасаса прокуратура органдары заңмен белгіленген жазалау
Заңдар орындалуын прокурорлық қадағалау саласына ҚР Жоғарғы Соттың Пленарлық
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
1) « Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды
2) кез келген бұзушылықты айқындау, осындай заң бұзушылыққа мәжбүр
Прокуратура басқа мемлекеттік органдардың орнын баспайды және ұйымдардың қызметі
Басқа мемлекеттік органдар жүзеге асыратын қадағалау мен бақылаудан осы
Басқа салалармен салыстырғанда адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын,
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
Ақырғы уақыттарда, қылмыстық өсумен байланысты, қылмыстардың алдын алудың алғаш
- нормативті құқықтық актілер Конституцияға, ҚР Президентінің заңдары мен
- мемлекеттік органдардың адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен
- қоғамдық және діни бірлестіктердің және де бұқаралық ақпарат
Заңдарды орындау бойынша прокурорлық қадағалауды жүзеге асырған кезде прокурордың
- заң бұзушылық туралы түскен мәліметке байланысты, прокурор заң
- құқық бұзушылықтың, бірінші кезекте – қылмыстардың алдын
- заңдарды және заңға сәйкес актілерді орындауын, заңдылық пен
- лауазымына және мүліктік жағдайына қарамастан құқық
- радио, теледидар, периодикалық басылым арқылы прокуратура органдарының қызметі
- қолданыстағы заңнаманың, қоғамдық қатынастардың нормативті реттеуіндегі тұтынымдарының
- лауазымды тұлғалардың, әсіресе құқықтық актілер мен заңды
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
Өкілеттікті жүзеге асырған кезде прокурор мыналарға құқылы:
1)өткізіліп жатқан тексеріс мәселелері бойынша азаматтар мен лауазымды тұлғалардың
2)қызмет куәлігін көрсету бойынша бөгетсіз мемлекеттік органдардың аумақтары мен
3)басшылар мен басқа лауазымды тұлғалардан заңдылық жағдайы және оны
4)тексеріске қатысуға және қорытындысын шығаруға мамандарды тартуға;
5)өз құзырет шегінде прокуратураға түскен материалдардың, жүгінулердің өндірісін талап
6)басқа құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен қарым-қатынас негізінде тексеріс өткізуге
7)заңнамада қарастырылған басқа да тексеру әрекеттерін орындау.
Заңдылық орындалуын қадағалау бойынша прокурор өкілеттігінің екінші тобы айқындалған
Тексеріс нәтижелері бойынша прокурор:
1)наразылық енгізеді;
2)заңдылық бұзушылықты жою жөнінде бұйрық береді;
3)қылмыстық іс қозғау, тәртіптік өндіріс немесе әкімшілік-құқық бұзушылық туралы
4)адам және азаматтың,заңды тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен заңды
5)мемлекеттік органдарымен және олардың лауазымды тұлғаларымен салынған тыйым салу-шектеу
6)адам және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің бұзылған құқықтары
7)бұзылған заңдылықты жою жөнінде органға және лауазымды тұлғаға ұсыным
Бірақ, мемлекет өзінің әр даму кезеңінде шешетін міндеттеріне байланысты,
Қазіргі кезеңде мемлекет алдында тұрған міндеттерді, қалыптасқан заң құрылымы
- азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары туралы; азаматтық туралы;
- зейнетақы; жеңілдіктер туралы; нашақорлықпен күрес туралы; кәмелетке толмағандар
- меншік туралы; кәсіпкерлік туралы; мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру туралы;
- аграрлық (жер); инвестициялық, жалдау; көлік-жол туралы (экономикалық сала)
- қорғаныс туралы; қарулар туралы; шекара туралы; төтенше жағдайлар
- сыртқы экономика қызметі туралы; кеден туралы (сыртқы экономика
- жеке және заңды тұлғаларды әкімшілік жауапкершілікке тарту, әкімшілік
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалар мен
Құқықтық актілер заңдылығын прокурорлық қадағалауға келетін болсақ, бұл
Заңдарды қолдану бойынша прокурорлық қадағалау бағыттарын бөлу прокуратура жұмысын
Заңдардың орындалу қалпына қарай, көбіне аймақтарда қандай заңдарды бұзуға
Қазіргі уақытта мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру туралы, банктер және банктік
Өндірісте, әсіресе шағын кәсіпорындарда зақымданудың жиіліленуіне байланысты, барлық прокурорлар
Атыс қаруын, сондай-ақ жауынгерлік қару, халық арасында қолданатын қаруларды
Облыстық өкілдік және атқарушы билік органдарында және оларға теңестірілген
Мысалы, жүргізілген тексеріс нәтижесінде Алакөл ауданы мен Алматы облысының
Қадағалаудың басым бағыттарының бірі кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік қорғау туралы
Адам мен азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекттің құқықтары мен
Азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау мәселесінде прокурорлық қадағалау неғұрлым жүйелі
Облыста Бас прокурордың директивалық құжаттарына сәйкес, алдын ала тергеу
Бұл ретте криминогендік жағдайды тұрақтандыру үшін облыс прокуратурасы өз
2.2 Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғау жөніндегі өкілетті
Тәуелсіз Қазақстандағы адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен
Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуын бақылайтын және тәсілдермен қорғайтын институттардың
Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы бекітті: «Республиканың Президенті – халық
Адам құқын қорғаудың аралас институттарының қатарына Қазақстан Республикасы Президентінің
Комиссияның негізгі міндеттері:
1) Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасында адамның және азаматтың
2) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
3) орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың адамның және азаматтың
4) адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау
Комиссияның құзыреті:
1) Мемлекет басшысына және тікелей Комиссияға жолданған Қазақстан Республикасы
2) Мемлекет басшысының атына Қазақстан Республикасында адамның және азаматтың
3) Комиссияның құзыретіне кіретін мәселелер бойынша мемлекеттік органдардың, қоғамдық
4) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету,
5) адамның және заматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
6) адам құқықтары саласындағы халықаралық шарттар бойынша талдау материалдарын,
7) адам құқықтары жөніндегі халықаралық ұйымдардың, басқа да үкіметтік
Комиссия өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде мемлекеттік билік органдарымен,
Комиссияның адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында
Комиссия өзіне жүктелген міндеттерді іске асыру мақсатында:
1) мемлекеттік органдардан, сондай-ақ ұйымдар мен лауазымды адамдардан қажетті
2) өз отырысында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
3) уәкілетті мемлекеттік органдардың адамның және азаматтың құқықтарының бұзылуы
4) жекелеген жұмыстарды жүзеге асыру үшін белгіленген тәртіппен ғалымдар
5) адамның және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуына
Комиссияның құзыретіне кіретін мәселелер бойынша оның мүшелерінің заңнамада белгіленген
Комиссияның отырыстарында қабылданатын және Қазақстан Республикасы Президентінің назарына жеткізілетін
Комиссияның ұсынымдары мен шешімдері оның отырысқа қатысқан мүшелері санының
Комиссияның құрамын – төрағасын, хатшысы мен мүшелерін Қазақстан Республикасы
Комиссияның өз өкілеттігі шеңберінде қабылданған ұсынымдары мен қорытындылары мәселені
Комиссияның ұсынымдары мен қорытындыларын алған мемлекеттік орган мен оның
Комиссия төрағасы мен мүшесі оның жұмысына қоғамдық негізде қатысады.
Комиссия төрағасы Комиссияға жалпы басшылықты жүзеге асырады, Комиссия хатшысы
Комиссияның қызметтік құжаттарына, ұсынымдары мен қорытындыларына қол қояды, адам
Қазақстан Республикасының Президентіне Комиссия қызметін жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізеді.
Комиссия төрағасы орнында болмағанда, Комиссияның қызметтік құжаттарын, ұсынымдары мен
Комиссияның отырыстарын оның төрағасы қажеттігіне қарай, бірақ тоқсанына кемінде
Комиссия төрағасы орнында болмағанда, оның отырыстарында Комиссия хатшысы төрағалық
Комиссияның қызметін ақпараттық - талдау және ұйымдық қамтамасыз етуді
Комиссия хатшылығы адам құқықтары мәселелері құзырында болатын облыстардың, республикалық
Сараптама – талдау зерттеулерін жүргізу үшін Комиссия жанынан ғылыми
Адам құқықтары аясындағы Қазақстандық заң базасы адам мен азаматтың
Бірінші деңгей (халықаралық) – адам құқы аясындағы халықаралық ұйымдар
Адам құқықтары туралы конвенцияларға Қазақстан қосылуына қарамастан, қазіргі уақытта
Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабына сәйкес, оның ең жоғары заңдық
Мұнымен қатар Конституцияда азаматтардың құқықтарын қорғау мен сот
Адам құқықтары мен бостандықтары мемлекет тарапынан қорғалу кепілдіктерімен олардың
Қолданыстағы ел заңдары, яғни үшінші деңгей (халықаралық және ел
Ақырғы, төртінші деңгей (практикалық), мұндағы биліктің атқарушы тармағы заңдарды
Қазақстан Республикасында қазіргі кездегі қолданылып жүрген адам құқығы жөніндегі
Мұның өзі адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
Адам құқықтары мен бостандықтары құқықтың ерекше саласы болып табылады.
ҚР адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында
Құқықтармен бостандықтарды жариялап қана қою жеткіліксіз, оларды іс жүзінде
Жеке тұлғаның құқықтарын бұрын тоталитарлық режим бұзған болса қазіргі
Құқықтарды қамтамасыз етуде қоғамда болып жатқан катаклизмдар - әлеуметтік
Әлеуметтік құқықтардың кепілдігі нашарлаған. Жылдан жылға халықтың жоғары білім
Ата заңымыздағы адам құқықтарымен бостандықтары жөніндегі тарау құқықтық жүйенің
Әдетте тәжірибеде адам құқықтарын қорғаудың алуан түрлі органдар жүйесі
1948 жылдың желтоқсанында адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы қабылдануымен
Қазақстан Республикасында адамдар мен азаматтардың Конституция мен заңдарда бекітілген
Адамның құқығы мен бостандығын қорғау және қамтамасыз ету жөніндегі
Конституцияда Қазақстан Республикасының Президенті – адам және азамат құқықтары
Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заң, Қазақстан
Ол Президенттің тиісті Жарлығымен бекітілген мемлекеттік қызмет принциптерінен айқын
а) мемлекет мүддесі алдында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының және
Президент, сондай-ақ адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік-экономикалық және жеке
Президент тыйым салуды, сондай-ақ Парламенттің азаматтардың конституциялық құқықтары мен
Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан консультативті-кеңесші орган ретінде адам құқығын
Парламент те адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
Сот, ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдары адам мен азаматтың
Адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін маңызды Қазақстан Республикасының
Күзет қызметінің негізгі міндеттері:
1) жеке адамдардың өмірі мен денсаулығын қылмыстық және өзге
2) жеке және заңды тұлғалардың мүлкін құқыққа қайшы қол
Қазақстан Республикасында адам және азамат құқықтары мен еркіндіктерін қорғаудың
Мемлекеттік-құқықтық мағынада қарағанда омбудсмен азаматтардың құқықтарын қорғауға парламентпен өкілет
Осы лауазымды бекіту идеясы кеңінен тарала бастады. Парламенттік өкілетті
Омбудсмен институтының қалыптасуына байланысты халықаралық пікір сайыстар өткізуіне бастады.
Тәжірибе көрсеткендей, бұл институтта деген қажеттілік мемлекеттегі институттар барлық
Қазақстанда Омбудсмен институты ешқашан да болған емес, тек
Қазақстандағы Адам құқықтары жөніндегі өкілетті тұлға институтының құрылу жұмысын
Бірінші кезең (1995-1996жж.) - Қазақстанда Адам құқықтары жөніндегі өкілетті
Екінші кезең (1997-2000 жж.) - Омбудсмен институтын қолдау үшін
Үшінші кезең (2001-2002ж.ж.). Жұмыс тобының Адам құқықтары жөніндегі өкілетті
Төртінші кезең (2002 жылғы қыркүйек). «Қазақстан Республикасында Адам құқықтары
Қазақстанда Омбудсмен институтын құру идеясы алғаш рет халықаралық семинарда
2002 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің «Адам құқықтары жөніндегі өкілетті
Париждік қағидаларға сәйкес, Омбудсмен институты тәуелсіз болуы қажет, оның
Кейбір қазақстандық ғалымдар былай дейді: егер парламентаризмнің негізгі үлгілері
Қазақстан Республикасының Конституциясында Адам құқықтары өкілетті тұлға қызметін реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің «Адам құқықтары жөніндегі өкілетті тұлға лауазымын
ТМД және Балтық елдері Польшаның жолына түспеді. Польшада Бас
Осыған байланысты Қазақстан Республикасындағы кейбір мәселелерге тоқтала кеткен жөн.
Барлық мемлекеттердегі омбудсмендер формальды заңды бақылау жүйесіне кіретін болса
Омбудсмен бұқаралық ақпарат құралдары арқылы мемлекеттік басқару органдарының заңдарды
Азаматтардың құқықтары бұзылатын салаларда өзекті мәселе мен тенденцияларды талдау
Ресейде омбудсменге заң жобасын дайындау құқығы берілмеген. Сондықтан Ресейдің
1. Арыз иесіне құқықтарды және еркіндіктерді қорғау әдістерін, құралдарын
2. Азаматтардың арызындағы мәселелерді шешуге құзыреті бар тиісті органдарға
Омбудсмен арызды қарау кезінде әрекеттері немесе шешімдері шағындалатын органдарға
Азаматтың арызын қарау мерзімі заңда бекітілмеген, себебі өкілетті тұлғаның
Сонымен қатар Омбудсмен институтын құру кезінде кейбір проблемалар да
Біріншіден, Қазақстанда Омбудсменді қызметке Президент тағайындайды және қызметінен босатады.
Екіншіден, Омбудсменнің қызметін мемлекеттік мекеме болып табылатын адам құқы
Кейінірек адам құқықтарының жаппай және өрескел бұзылатын салаларында мамандандырылған
2006 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі омбудсменнің өкілеттіктерін кеңейту
Бірақ та кейбір қазақстандық мамандар заң жобасының нормаларын сынға
Бас прокуратураның айтуы бойынша өкілетті тұлға сотта әділетті бақылаушы
Халықаралық ұйымдардың кепілдемелері арқасында ғана емес, сонымен қатар еліміздегі
2.3 Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орны.
Адам құқықтарының басымдығы мен барлық субьектілердің оларды мойындау, сақтау
Қазақстан Республикасында жаңа мемлекеттілікті қалыптастыру, ең алдыме, Конституцияда жарияланған
Сонымен қатар, «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңның пәрмені
Адам құқықтарын қорғауға бағытталған құқықтық институттар мен мекемелер жұмыс
Сонымен қатар, сот органдары осы уақытқа дейін өздеріне Қазақстан
Конституциялық Кеңеске жүгінгенде соттар «Конституциялық Кеңес туралы» заңдағы осындай
ҚР Жоғарғы Сотының өкілеттігі өз өкілеттігінің шегінде бірінші сатыдағы
ҚР Жоғарғы Сотының жоғарғы сот органы ретіндегі жағдайы Конституция
Бірінші саты бойынша істерді қарау Жоғарғы Сотта іс жүргізу
Бірінші саты бойынша қылмыстық істерді қараудың ерекшелігі соттылықтың дербес
Қарауына жататын азаматтық істер заңда нақты айқындалмаған: ҚР Жоғарғы
Мемлекеттің жоғары сот органы бола отырып, Жоғарғы Сот іс
«Егер жергілікті соттардың судьялары жіберген қателерді жоғарыда тұрған сот
Жоғарғы Сот жүзеге асыратын сот қадағалауының нысаны сот істерін
ҚР Жоғарғы Соты облыстық соттар үшін аппеляциялық саты бола
Жоғарғы Сот жалпы құзырлы соттардың қарауына жататын барлық істер
«Заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа алуы тиіс:
1)адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
2) бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық
3) өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне
4) сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
5)жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе
6) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
7) ешкім өзіне - өзі, жұбайына (зайыбына), және заңмен
8) адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының
9) заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
10) қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді».
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Конституциясының 78 – бабы белгілейді:
«Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен
Сот билігі сыртқы және ішкі қатынастарды реттейтін мемлекеттік органдардың
Құқық қорғау жүйесін және ең алдымен, сот және прокуратура
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мемлекеттің бірден-бір функциясы емес,
Қазаіргі заманда мемлекеттілік адамға бағындырылған. Мемлекеттің өзінің жеке мақсаттары
Қоғамды жеке және ұжымдық бастауларды өз бойында үйлестіретін өзіндік
Жеке адамның құқықтарын шектеу, негізінен, заң шығарушы биліктің прерогативасы
Жеке адамның мүдделерін қорғай отырып, мемлекеттік билік қоғамның мүддесін
Құқықтық дауды шешу жөніндегі өзінің айрықша өкілеттігін жүзеге асырып
Мемлекет сияқты күрделі әлеуметтік жүйелерді басқаруды ұйымдастыру кезінде реттелуші
Күрделі қоғамдық жүйелерді басқару кезінде осыған ұқсас дауларды шешудің
Заң шығарушы биліктің атқарушы биліктен мүмкіндігінше тәуелсіз болғаны жөн.
Қазақстан Республикасында сот билігінің дербестігі биліктің бөліну қағидасына негізделген.
Биліктің бөліну қағидасына сай сот билігі сот төрелігін жүзеге
Сот билігін арнаулы мемлекеттік органдар – соттар жүзеге асырады
Сот жүйесінің тұтастығы барлық соттардың алдында заңдылықты қамтамасыз ету,
Соттардың әлеуметтік мақсаты – қоғам өмірінің барлық салаларында тиісті
Сот билігінің ажырамас белгілері – оның тәуелсіз, дербес және
Сот билігінің дербестігі соттардың дербес, қандай да бір басшылық
Сот билігінің оқшау болуының мәнісі мынада. Сот мемлекеттік механизмде
Қазіргі заманғы Қазақстан Республикасының маңызды бір қыры сот төрелігін
Сот билігінің міндетті белгілерінің бірі – сот өкілеттіктерінің билік
1) облыстық және оларға теңестірілген соттар (Республика астанасының қалалық
2) аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық, ауданаралық мамндандырылған
Қоғамды ұйымдатырудың нысаны ретінде мемлекет қанша уақыт өмір сүрсе,
Францияның атақты ағартушысы, құқықтанушысы әрі философы Ш.Монтескье өзінің «заңдардың
Билік тармақтарының немесе органның тәуелсіздігі оларға жауапкершілік жүктемейді деген
а) елдің тұтастығын, қоғамдағы қауіпсіздік пен құқық тәртібін қамтамасыз
б) мемлекеттік реттеу және қоғамдық қатынастар нормаларын қалыптастыру –
в) олардың орындауын қадағалау –ішінара прокуратура, ішінара биліктің атқару
г) осы нормаларды бұзғаны үшін жауапкершілік өлшемін айқындау –
Сот билігінің ерекше рөліне келсек, ол біріншіден, мемлекеттік биліктің
Қорыта келгенде, сот билігі биліктің аса маңызды тармағы болып
Сот жүйесі – бұл күрделі әрі көп элементтен құралған
Қорытынды
Тақырыпты қорытындылай келе Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялаған күннен-ақ құқықтық
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
Конституцияға сай, адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын
конституциялық құрылысты қорғау,
- қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік құқықтың қайнар көзі бола отырып,
Сол сияқты, конституцияда мемлекеттік құрылыстың негіздерін, оның шынайы гуманистігі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында: «ең қымбат – адам және
Конституциясының II бөлімі адам және азамат, оның құқығы, бостандығы
Сонымен қатар, табиғи ажырамас адам құқығы идеялары Ж.Ж. Руссоның,
«Заң, жалпы айтқанда, - деп жазды Ш.Монтескье, - адам
Мемлекеттің басты байлығы адам деп негізге алынғандықтан да Конституцияның
1995 жылғы Конституция ең алдымен, Қазақстан қоғамының ерікті нормативі
Ата Заңның басты мақсаты – адам құқығын қорғау десек,
Қазақстан Республикасының конституциялық даму тәжірибесі көрсеткендей, қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық режим
Қолданылған әдебиеттер
I. Нормативтік құқықтық актілер.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы
(1998 жылы 7 қазан, 2007 жылы 21мамырдағы №254-III заңымен
3. Қазақстан Республикасының еңбек туралы кодексі 2002 жылы
1 қыркүйек.
4. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, 2004 жылы 28
II. Оқулықтар.
1. Аграновская Е.В., Лапинь О.А., Лукашева Е.А., «Права человека
2. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. –Алматы, 1998ж.
3.Бюргенталь Т. «Международные права человека», Алматы, «Ғылым»1999г.
4. Винсент Р.Дж. «Адам құқықтары және халықаралық қатынастар»
5. Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» Алматы, Жеті
6. Сарсембаев М. А. «Халықаралық құқық»Алматы Жеті жарғы,1996 ж.
7. Степанова Т.А. «Основы права» Москва, «Финансы и статистика»
8. Дулатбеков Н.О., Амандыкова С.К., Турлаев А.В. «Основы государства
9. Комарова С.А. «Основы государства и права» Москва 2003г.
10.Мюллерсон Р.А. «Права человека: идеи, нормы, реальность». Москва, Юридическая
11.Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Алиев М.М. «Қазақстан Республикасындағы
12.«Основные международные документы по правам человека материалыи коментарии» Алматы,
13. Основы права, Учебное пособие - Москва «Юристь» и
14. «Основы государства и права РК» Уч. пособие Алматы:
15. «Основы права» Москва 1998г. НОРМА-ИНФРА учебник.
16. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. «Мемлекет және құқық теориясы»
17. Права человека. Учебное пособие.Алматы. «Дәнекер» 1999г.
18. Пугинский Б.И. «Правоведение» Москва, Юрайт 2004г.Учебник.
19. Табанов С.А., Оразова А.Ә. «Күрделі заманның өтпелі кезеңдегі
22. Шкатулла В.И, Надвикова В.В., Сытинская М.В. «Право» Москва
21. «Халықаралық құқық» Дәрістер курсы. –Алматы., ҚазГЗУ, 2003ж.
III. Баспа сөз материалдары
1. Аманбаев А. «На защите конституционных прав и
2. Асанов Б. «Қатардағы еңбек адамы өз құқын жете
3. «Адам құқығын қорғау кепілі» Заң газеті №53(677), 29
4. «Адам құқығын құрметтеу дәстүрлі даму үстінде», Заң газеті
5. «Адам құқығы ең жоғары құндылық» Құқықтық Қазақстан №27,
6.Балдабекова А. «Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі парламенттік өкілетті институтының
7. Байқадамов Б. «Әр адам өз құқығын өзі қорғауы
8. Буралқиев І. «Әр азамат өз құқығын білу
9. Смағұлов А. « Адамның құқықтары мен бостандықтарының қайнар
10. Сәбекенов С. «Ата Заң және адам құқығы» Заң
11. Смағұлов А. «Азаматтық қоғамда адам құқын қорғау адамзат
12. Ибраева А. «Адам құқығы-құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның
13. Ибраева А. «Құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарының
14. «Қазақстан сот жүйесі бастамашылық қасиетке ие» Заң газеті
15. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы
16. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы
17. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы
18. Қаржаубаев Е. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік механизміндегі сот билігінің
19. Тоқпатаев У. «Азаматтардың құқың қорғап,заңдылықты жіті қадағалау-қасиетті міндет»,
20. Тоқпатаев У. «Азамат құқығынан артық қазына жоқ», Заң
1 «Азаматтық» туралы Қазақстан Республикасының Заңы //Қазақстан Республикасының Жоғарғы
1 СапаргалиевГ., Калиева А. «Қос азаматтық туралы». //Қазақстан Республикасының
1 Қазақстан Республикасының Конституцияның 15-бабы, 2007 жылғы.
1 Әр адамға тумысынан жазылған құқықтар мен бостандықтардың абсолюттілігі
Адам құқығы мен бостандығының айнымастығы адамның белгіленген құқығы мен
1 Бәрінің де заң мен сот алдында тең екендігі
1 «Қазақстан Республикасының еңбек туралы» Заңы. Алматы, 2000. 53-бет.
1 ҚР-ның «Білім туралы» Заңы, 1999 жылғы 7-маусым.
1 Бұл алғаш рет А.М. Қалиеваның «Қазақстан Республикасындағы шетел
1 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 16-бабында
2 Азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пакттің 12-бабында
Адам құқықтары туралы халықаралық актілер. Құжаттар жинағы.М. 1998.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пакт. 2/1/-бап; экономикалық,
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық Пакт, 2-бап,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пактіге факультативті хаттама,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пактіге екінші факультативті
1 ГуценкоК.Ф., Ковлев В. Правоохранительные органы. –М.:Зерцало,1996.7-бет
2 ИбрагимовХ.Ю Правоохранительные органы.-Алматы: Дәнекер,2000.-7-бет.
3 ИбрагимовХ.Ю Правоохранительные органы.-Алматы: Дәнекер,2000.-7-бет.
4 Чувилев А.А, Чувилев А.А, Правоохранительные органы.-М.: Юриспруденция, 2000.
5 Гущенко К.Ф.,Ковалев В. Правоохранительные органы.-М.:Зерцало, 1996.-8стр.
6 Беленков Р.А. Правоохранительные органы.-М.:ПРИОР, 2000.-3стр.
7 Гущенко К.Ф.,Ковалев В. Правоохранительные органы.-М.:Зерцало, 1996.-12стр.
1Егемен Қазақстан, №64-65, 21 наурыз 2003жыл.
1 Президенттің «Қазақстан Републикасы Президентінің актілері туралы» Жарлығында жарлықтармен
1 «Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы адам құқығы жөніндегі комиссия
2 Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2000 ж., №14-15.
1 Нарикбаев М.Дорога и провосудию.-Алматы,1997.142-стр.
1 Конституционный закон Республики Казахстан от 25 декабря 2000
86